Qorxmaz Tofiqoğlu: "Sazın qüdrəti hər cür mənfi ehtimalı puça çıxarır"

"SON İLLƏR AŞIQ SƏNƏTİNƏ YENİ NƏSLİN HƏM MARAĞI, HƏM DƏ AXINI DİQQƏT ÇƏKİR"

Şahanə MÜŞFİQ

İctimai Televiziyanın "Ozan məclisi" proqramının müəllifi və aparıcısı Qorxmaz Tofiqoğlu ilə ozan-aşıq sənətindən danışdıq, bu sənətin keçmişi və indisi barədə söz açıb, ülvi-ruhani saz aləminə bir söhbətlik səyahət etdik:

- Qorxmaz müəllim, bu günün tamaşaçısı, müasir texnoloji imkanlar dövrünün dinləyicisi məhz hansı amillərə görə sizin proqrama, ümumən ozan-aşıq sənətinə diqqət kəsilməlidir?

- Əvvəla, düşünürəm ki, aşıq sənəti bizim milli musiqimizin təməli, genefondu statusunu ləyaqətlə daşıyır. Zamanın tələbi dəyişsə belə, forma heç zaman məzmunu üstələyə bilməz. Birincisi, öz soykökümüzün yaratdığı musiqi sahəsi, mədəniyyət qolu olduğu üçün bu sənəti yaşatmalıyıq, dinləməliyik, musiqiyə hərtərəfli dəstək olmalıyıq. Mən özüm də fürsət tapdıqca aparıcılığımı bir kənara qoyub dinləməyə və milli musiqimizdən zövq almağa çalışıram. Sazın yaşaması maddi dəstəkdən daha çox, mənəvi dəstəkdən asılıdır. Şükürlər olsun ki, tamaşaçı, dinləyici sarıdan problemimiz yoxdur. Müasir zamanın tələbləri bizi fərqli axara yönəltsə də, sazın öz sevənləri, dinləyənləri var və olacaq da.

- Ozan-aşıq sənətimizin bugünkü durumu, onun müasir nümayəndələrinin yaradıcılığı, ifaları haqqında fikrinizi bilmək istərdik. Zəngin ənənələr hansı səviyyə və keyfiyyətdə davam etdirilir?

- Deməzdim ki, aşıq sənətinin, sazın geniş potensialından bu gün lazımi qədər istifadə edə bilirik. Bəli, bu, tam dolğunluğu ilə alınmır. Bununla belə, televiziyanın öz şərtləri olduğu üçün, biz o şərtlər daxilində sazın özünün də ənənəvi nizamını, qayda-qanunları gözləməyə, necə deyərlər, ikisini bir nöqtədə uzlaşdırmağa çalışırıq.

XX əsrin 30-cu illərindən sonra, daha dəqiqi, 1928-ci ildəki Birinci Aşıqlar Qurultayından sonra bu sənətə geniş, konseptual yanaşma ortaya çıxmağa başladı. Bu, özünü yaradıcılıqdan daha çox ifaçılıqda təcəssüm etdirə bildi. Ümumiyyətlə, XX əsr ifaçılıq tarixinin ən məhsuldar dövrüdür. Aşıq İmran Həsənov, Aşıq Əkbər Cəfərov, Mirzə Bayramov, Dədə Şəmşir, Mikayıl Azaflı, Əsəd Rzayev, Kamandar Əfəndiyev, Əmrah Gülməmmədov, Sadıq Sultanov və adını fəxrlə çəkə biləcəyimiz bir neçə sənətkarımız məhz bu dövrdə yaşayıb-yaratdılar. Aşıq sənəti daha çox ifaçılıqla yadda qalmaqla, həm də yeni bir müstəviyə keçdi. Dastançılıq ikinci planda görünsə də, yaradıcı aşıqlar əsasən ifaçılıqla məşğul oldular. Doğrudur, onlar az-çox yaradıcılıqla məşğul olmaqla ənənəni yaşadırdılar, ancaq qırılmalar vardı, aşıqlar ifaçılığı ön plana çıxardılar. Dediyim qırılmalar ilk növbədə aşıqların özlərinin dastanları artıq yadırğamasında, aşığın meydangirliyinin görünməməsində, mütaliəsinin az olmasından yaranırdı.

- Bəs sazın-sözün mediada təbliği, işıqlandırılması bu sənətin hazırkı səviyyəsinə uyğundurmu? Görülən işlər arzulara, tələblərə cavab verirmi?

- Bu təbliğat əvvəlki formadan çox da fərqlənmir. Çünki qayda-qanun birdir. Sadəcə müəyyən gəzişmələr edə bilirik, televiziyanın təbliğat gücünü nəzərə alaraq, aşıq sənəti ilə bağlı kliplər çəkilir. Dastanların müəyyən aşıqlar tərəfindən söylənməsinə şərait yaradırıq. "Ozan məclisi" həftədə bir dəfə efirə çıxır, biz də proqramda toxunduğumuz mövzuların həm də maarifləndirici əhəmiyyət kəsb etməsinə çalışırıq. Təbii ki, hər şeyi arzulanan kimi reallaşdıra bilmirik, amma müəyyən mənada əvvəlki koloriti, dadı-tamı qoruyub saxlamağa cəhd edirik.

- Aparıcılıq üçün bu sənətin praktik cəhətlərindən əlavə, nəzəri tərəfinə də diqqət edirsinizmi? "Ozan məclisi"nin aparıcısı mütaliə, aşıq-ozan sənətinin tarixinə, xüsusiyyətlərinə dair elmi əsərlər, araşdırmalar oxumaq baxımından necə bir hazırlıq prosesi keçir?

- Ailə mühiti, göz açandan gördüyüm insanlar məndə bu sənətə güclü sevgi yaradıblar. Sənətkar ailəsində doğulmuşam. Atamın rəsmi adı Tofiq olduğu üçün təxəllüsüm Tofiqoğludur, ancaq el arasında o, Aşıq Firudin kimi tanınıb. Kəlbəcər rayonunda Aşıq Musa Kərimovun ailəsində anadan olub atam. Mərhum tərcüməçi-alim Ənvər Rza isə atamın dayısı idi. Bizim ailəyə saz və söz anlayışı son dərəcə doğmadır. Bütün bunlar mənim üçün sazla-sözlə bağlı bir təməl rolunu oynadı. Ancaq peşəkar şəkildə məşğul olmağa başladıqdan sonra alimlərimizin, tədqiqatçılarımızın bu sənətlə bağlı kitabları ilə də tanış oldum, uşaq vaxtı oxuduğum dastanları fərqli baxışla yenidən oxudum. Ümid edirəm ki, sazla-sözlə bağlı hazırkı bilgilərimi məqbul hesab etmək olar. Amma yenə də dayanmıram, öz üzərimdə həmişə çalışıram, yeni bilgilər, yeni informasiyalar toplamağa cəhd edirəm. Son vaxtlar təsəvvüf ədəbiyyatı, dünya xalqlarının eposları ilə maraqlanıram, onların bizim dastanlarla uzlaşdığı, çarpazlaşdığı məqamları tapmağa çalışıram. Sazı geniş imkanlara malik sənət kimi təqdim etmək hamımızın borcudur. Çünki sazın belə bir potensialı var.

- "Ozan məclisi" proqramı sizə və siz bu proqrama nə verdiniz?

- "Ozan məclisi" mənə tamaşaçı sevgisi verdi, el içində Qorxmaz Tofiqoğlu adını tanıtdı, məni bu sahədə seçilən imzaya çevirdi. Mənim bu proqrama verdiyim haqqında danışsaq, düşünürəm ki, daha enerjili bir insan, daha gənc sima efir məkanında görünərək verilişə diqqət cəlb etdi. Mən ilk dəfə radioda başlamışdım, daha sonra televiziyaya çıxdım. Bu zaman əvvəllər üzümü görməyən tamaşaçılar təəccüb içində idilər. Onlar məni daha yaşlı biri kimi təsəvvür edirmişlər. Çünki bu tip verilişləri daha yaşlı insanların aparmasına öyrəşiblər. Mən isə 23-24 yaşımda başladım. Bununla bir tərəfdən qürur duysam da, digər tərəfdən çiyinlərimdə ağır bir məsuliyyət olduğunu hər zaman dərk etmişəm. Düşünürəm ki, sazla bağlı formasını dəyişən, amma məzmununu dəyişməyən bir aparıcının görə biləcəyi işləri görürəm. Məsələn, sazın müasir təqdimatını, qonşu ölkələrdə yaşayan aşıqları efirimizə gətirə, onları Azərbaycan aşıqları ilə görüşdürə, bu sənətin ortaq tərəflərini göstərə bildik, sazın ortaq dil olduğunu anlatmağa çalışdıq. Yəqin ki, zaman keçdikcə daha fərqli cəhətlər də olacaq.

- Özünüz sazda ifa edə bilirsinizmi? Saz havalarına bələdliyiniz necədir?

- Sazda peşəkarlıqla ifa edə bilmirəm. Amma dost-yoldaş ortamında, yəqin ki, nəsə ifa etmək olar. İndiyə qədər təqdim olunan saz havalarını bilirəm, dastanlarımızın hər birinin məzmununa bələdəm, hətta yaxın çevrə içində aşıqvari söyləməyə də cürətim çatar. İfa məsələsini demirəm, ancaq sazı, ozan-aşıq sənətini, məncə, auditoriyaya təqdim etməyi bacarıram.

- Bir daha əvvəldəki mətləbin üzərinə qayıdaq. Bilmək istərdim, tamaşaçı, dinləyici maraq və rəğbəti Sizi nə dərəcədə qane edir?

- Sazın, aşığın hər zaman dinləyicisi, necə deyərlər, azarkeşləri olub. Texnologiyanın inkişaf etdiyi, vərdiş və məşğuliyyət sahələrinin günbəgün artdığı bir dövrdə insanlar yenə də sazdan zövq ala bilirlər. Bu, təbii ki, bizi sevindirir. Bugünkü tamaşaçı iki cəbhədə təmsil olunur: mühafizəkar, heç bir halda yeniliyi qəbul etməyib onu qamçılayanlar və müasirliyin, yeni musiqi meyillərinin olmamasında ənənəviçiləri tənqid edənlər. Hər ikisinin haqlı və haqsız olduğu məqamlar var. Bizim arzumuz hər iki yönü ortaq nöqtədə birləşdirib zövqlərini oxşamaqdır. Bu baxımdan, bizim də işimiz çətindir, aşıqların da.

- Bu rəğbətin miqyasında, dərəcəsində Azərbaycanın bölgələri üzrə, yaxud müxtəlif yaş qruplarına görə ciddi fərqlər müşahidə olunurmu? Yeni nəslin saza, aşıq sənətinə münasibəti sizə nə deyir?

- İndi elə bir dövrdəyik ki, şəhər və əyalət anlayışı, məsafələr aradan qalxıb, tamaşaçılarımız telefon vasitəsilə istənilən an efirimizə qoşula bilirlər. Saz sənəti dörd bölgədə - Göyçə, Borçalı, Şirvan və Təbriz məktəblərində təqdim olunur. Təbrizin özündə isə Urmiya, Zəncan, Xorasan, Savə-Qaşqay kimi xeyli mühitlər var. Onların təkibində bizdən uzaq düşən, təqdiqatı üçün heç bir iş görülməyən mühitlərin aşıqları var ki, onları bizim aşıq məktəbləri ilə uzlaşdırmaq məncə, xeyli vaxt aparacaq. Təbrizdə fəaliyyət göstərən "Dalğa" qrupunun rəhbəri Çingiz Mehdipurun danışdığına görə, onlar Hollandiyada tələbələr üçün konsert verərkən, bir professor onlara deyir ki, mən sizin nə oxuduğunuzu bilmirəm, amma o musiqini dinləyərkən mənə elə gəldi, sizin insanlar tarix boyu xeyli əzab çəkiblər və onlar dağlıq yerdə, çətin ərazilərdə yaşayırlar. Musiqinin verdiyi mesaj, informasiya, görün, necə bütövdür. Təəssüf ki, dinləyicilər, tamaşaçılar uşaqlıqdan aid olduğu bölgənin saz sənətini dinlədiyi üçün bəzən bir-birini qəbul etməmək halları da yaşanır. Bu təsnifat isə ayrı-seçkilik salmaq üçün yox, əksinə, səliqə-sahman yaratmaq və daha əlverişli şəkildə tədqiq etmək üçün, məncə, əhəmiyyətlidir.

Gənclərimizin münasibətinə gələndə, açığı, tam biz istəyən səviyyədə olmasa da, son illər aşıq sənətinə yeni nəslin həm marağı, həm də axını diqqət çəkir. Təbii ki, çoxluq olan yerdə keyfiyyəti qorumaq elə də asan deyil. Şəhriyar Kərimov, Şəhriyar Laçın, Əli Zeynalabdinov, Elməddin Məmmədli, Nəbi Nağıyev, Nazim Quliyev kimi gənclər var ki, onlar gələcəyin ustad aşıqlarına ən real namizədlərdir və mən düşünürəm, bu işi bacaracaqlar. Sadəcə, mən aşıqları yalnız dastan oxuyan, şeir əzbərləyən kimi görmək istəmirəm. Mən onların dünya ədəbiyyatını da mütaliə etmələrini, öz ədəbiyyatımızla oxşarlıq və fərqliliklərini tapmalarını, dastanları, kolorit yerində qalmaqla, fərqli və müasir dillə söyləməklərini istərdim.

- Qadınların aşıq sənətindəki yeri barədə nə düşünürsünüz?

- Birmənalı şəkildə deyim ki, buna çox yaxşı baxıram. Demək olar ki, bütün dastanlarımızda biz kişilərlə bərabər qadınları görürük. Məsələn, "Valeh-Zərnigar", "Aşıq Pəri" kimi dastanların adlarını çəkə bilərik. Qadın aşıqlarımızın bu sənətə layiq şəkildə çıxış edənlərini ürəkdən alqışlayıram. Təbii ki, sazın kölgəsində gizlənən, onun üçün heç bir iş görməyən, aşıq adını tənqidlə baş-başa qoyanları qınayıram və onları yaxşı ustaddan dərs almağa, bunu da bacarmırlarsa, sazı yerə qoymağa çağırıram.

- Təəssüratınız necədir, bu sənətin gələcəyinə ümidlə baxmağa yetərincə əsas varmı?

- 500 il bundan əvvəl də belə bir söhbət getsəydi, ortaya bu cür sual çıxsaydı, yəqin onda da qəti cavab vermək olmazdı. Çünki nəyin necə olacağını zaman göstərə bilər. Ancaq sazın qüdrəti onunla bağlı hər cür mənfi ehtimalı puça çıxarır. Gerçəklik budur ki, saz əsrlərdən bəri yaşayır, yenə də öz enerjisini, mövqeyini qoruyur. Mənə elə gəlir ki, bu, həmişə belə olacaq.

525-ci qəzet 2017.- 19 dekabr .- S.7.