Ana dilimiz və onu yaşadanlar haqqında dəyərli kitab

Möhsün NAĞISOYLU

AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru

Qədim tarixi keçmişimizi, zəngin mənəvi aləmimizi özündə yaşadan, dünya dilləri sırasında özünəməxsus yeri olan Azərbaycan dili xalqımızın varlığı, özünütəsdiqi və ən böyük milli sərvətidir.

Hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların ünsiyyət vasitəsi olan Azərbaycan dilinə dövlət müstəqilliyimizin başlıca rəmzlərindən biri kimi ən yüksək səviyyədə qayğı və diqqət göstərilir, onun saflığının qorunması və inkişafı üçün mühüm addımlar atılır. Bu məsələdə istər Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin, istərsə də onun layiqli varisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin misilsiz xidmətləri öz töhfələrini vermişdir. Bu yaxınlarda Azərbaycan Respubliksaının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyasının yeni tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında imzaladığı sərəncam da ana dilinə göstərilən böyük qayğı və diqqətin daha bir bariz nümunəsidir.

Sərəncamda qeyd olunduğu kimi, "Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq qorunması və işləkliyinin təmin edilməsi müstəqil dövlət quruculuğunun prioritet prinsipləri sırasındadır". Dövlət dilinin saflığının qorunması və ədəbi dildən düzgün istifadə edilməsi məsələləri də sərəncamda ayrıca olaraq vurğulanır. Bu məsələlərin düzgün yoluna qoyulması hər kəsin vətəndaşlıq borcu olsa da (axı dilin daşıyıcısı da, qoruyucusu da bütün xalqdır - bu, aksiomadır), ağırlıq və daha böyük məsuliyyət ziyalıların, özəlliklə də dilçi alimlərin üzərinə düşür. Məhz buna görə də son dövrdə bu sahədə müəyyən bir canlanma və irəliləyişin olması göz qabağındadır. Belə ki, ədəbi dilin saflığının qorunması istiqamətində ölkə səviyyəsində konfranslar, dəyirmi masalar keçirilir, monitorinqlər aparılır, məqalə və kitablar yazılır, bir sözlə - müəyyən işlər görülür. Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Sədaqət Həsənovanın bu yaxınlarda işıq üzü görmüş "Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabı (Naxçıvan, 2017, 424 səh.) da ilk növbədə sözügedən vacib problemə həsr edilən dəyərli bir araşdırma kimi diqqəti cəlb edir, aktuallığı ilə seçilir. Bəri başdan qeyd edim ki, kitabın müəllifi Sədaqət xanım Həsənova 1990-cı illərdən başlayaraq pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan, dilimizin keşiyində duran tanınmış pedaqoq olmaqla yanaşı, həm də öz dəst-xətti ilə seçilən dilçi alimlərimizdən biridir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının əməkdar müəllimi, professor Sədaqət Həsənova hazırda Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Naxçıvan filialının prorektoru kimi məsuliyyətli bir vəzifədə çalışır və bilavasitə gənc nəslin təlim və tərbiyəsi ilə məşğul olur.

S.Həsənovanın "Bədii əsərlərin dilində yumor", "Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat", "Əli bəy Hüseynzadə və ədəbi dil", "Füyuzat" jurnalının dil siyasəti və dili" və s. kimi kitabları elmi ictimaiyyətimiz tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. Müəllif Azərbaycan mətbuat tarixində özünəməxsus yeri olan, ədəbi məktəb yaradan "Füyuzat" jurnalının dilini ətraflı və sistemli şəkildə araşdıraraq bu sahədə mövcud olan bir sıra qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirməyə nail olmuşdur.

Sədaqət Həsənovanın "Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabı ilk növbədə mövzu dairəsinin genişliyi, qaldırılan məsələlərin əhatəliyi və rəngarəngliyi ilə diqqəti çəkir. Kitab bir-birini məntiqi cəhətdən tamamlayan üç hissəni özündə birləşdirir: "Dilimiz - mənəvi sərvətimiz, qüdrətimiz və kimliyimizdir"; "Dil və üslub məsələləri"; "Naxçıvan ədəbi mühiti və dilimizin üslub imkanları".

"Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabında dilçilik elminin "ədəbi-bədii dil", "üslubiyyat", "nitq mədəniyyəti" kimi aktual və ciddi məsələlərinin elmi-nəzəri təhlililə geniş yer verilmişdir. Qeyd edək ki, S.Həsənovanın dilçiliklə bağlı araşdırmalarında üslubiyyat məsələləri xüsusi yer tutur. Alimin tədqiqatlarında Azərbaycanın görkəmli ədəbi simalarının dil-üslub xüsusiyyətlərinin tədqiqinə də geniş yer verilmişdir. Kitabın böyük bir hissəsi məhz sözügedən məsələlərin işıqlandırılmasına həsr olunmuşdur.

"Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabının birinci hissəsində yer alan "Azərbaycan nitq mədəniyyəti və siyasi natiqliyinin inkişafında Heydər Əliyevin rolu", "Heydər Əliyevin nitqlərində dil mövzusu", "Çağdaş dilimizin nitq mədəniyyəti problemləri", "Azərbaycan dilçiliyində dialektologiya ilə bağlı problemlər", "Dilimizin yayılma arealı və slavyan dillərinə təsiri" adlı bölmələrində S.Həsənovanın elmi araşdırmalarının mühüm nəticələri əks olunmuş, maraqlı və orijinal fikirlər irəli sürülmüşdür. Burada Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasi natiqliyinin başlıca keyfiyyətləri və səciyyəvi xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilmiş, ulu öndərin islam dini dəyərlərinə yüksək münasibətini göstərən faktlar üzə çıxarılmışdır. Kitabın bu hissəsində, həmçinin, son dövrlərdə kütləvi informasiya vasitələrində yol verilmiş dil qüsurlarına da ayrıca diqqət yetirilmişdir.

S.Həsənova kitabın birinci hissəsində Azərbaycan dialektologiyasının bir sıra problemlərinə də toxunaraq dilçilik elmimizin bu sahəsində bəzi məsələlərin yenidən diqqətlə işlənməsi zərurətini elmi şəkildə əsaslandırmışdır. Bəzi ədəbi dil faktlarının dialekt örnəyi kimi verilməsi, xüsusilə də müxtəlif elm sahələri ilə bağlı terminlərin dialekt nümunəsi sayılması alimin haqlı irad və tənqidinə səbəb olmuşdur. Kitabın birinci hissəsində Azərbaycan dilinin yayılma arealı və onun slavyan dillərinə təsiri ilə bağlı maraqlı faktlar da üzə çıxarılmışdır.

S.Həsənovanın "Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabının "Dil və üslub məsələləri" adlanan ikinci hissəsində Azərbaycanın bir sıra qüdrətli söz sənətkarının dilimizə gətirdiyi yeniliklərdən danışılır. Maraqlıdır ki, professor S.Həsənova kitabda hansı şair və yazıçıdan, ədəbi simadan bəhs edirsə, bilavasitə onun yaratdığı söz və ifadələri də nəzərə çatdırır. Məlum olduğu kimi, hər bir şair və yazıçı ədəbiyyatla bərabər, dilə də xidmət edir. Məhz buna görə də ədəbi simaların dilimizəki izi və sözü S.Həsənovanın araşdırmalarında əsas yer tutur.

Kitabdakı "Kitabi-Dədə Qorqud" dilimizin hikmət xəzinəsidir", "Nizami Gəncəvinin dil və söz haqqında fikirləri", "Qurbani və ədəbi dilimiz", "Molla Pənah Vaqifin dil-üslub xüsusiyyətləri" kimi bölmələr də böyük maraq doğurur. Bu bölmədə, həmçinin, ədəbi dilimizin inkişafında böyük xidmətləri olmuş Mirzə Ələkbər Sabir və Cəlil Məmmədquluzadə, Səməd Vurğun və Şəhriyar, Mikayıl Müşfiq və Rəsul Rza kimi böyük söz ustalarının yaradıcılığı ədəbi dil kontekstində araşdırılır. Kitabdakı "İlyas Əfəndiyev və ədəbi dilimiz", "Dilimizin İslam Səfərli şirinliyi", "Məmməd Arazın nəğməli dili", "Bəxtiyar Vahabzadə və ana dilimiz", "Nəbi Xəzrinin dil-üslub xüsusiyyətləri" və digər başlıqlar da elmi dəyəri ilə seçilir. Müəllif müxtəlif sənətkarların özünəməxsus dil özəllikləri haqqındakı nəzəri fikirlərini onların bədii yaradıcılığından alınmış dil faktları ilə elmi şəkildə əsaslandırır. Dilimizin leksik-qrammatik, semantik, frazeologiya imkanlarının bolluğunu təsdiq edən faktların üzə çıxarılması və bu prosesin ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılıq örnəkləri ilə əlaqələnirilməsi kitabın müsbət keyfiyyətləri sırasındadır. Ədəbi dilimizin inkişaf istiqamətləri, üslubiyyat elminin zənginləşdirilmə üsulları, Azərbaycan dilinin məcazlaşma meyillərinin əsasları və s. kimi məsələlər baxımından kitab yüksək elmi səviyyəsi ilə diqqəti çəkir.

S.Həsənovanın "Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabının üçüncü hissəsi, qeyd olunduğu kimi, "Naxçıvan ədəbi mühiti və dilimizin üslub imkanları" adlanır. Burada öncə qədim Naxçıvan diyarının görkəmli maarifçi sənətkarlarından Məhəmməd Tağı Sidqinin söz haqqında fikirləri və Eynəli bəy Sultanovun əsərlərinin dil-üslub xüsusiyyətləri araşdırılır. Daha sonra isə bu torpağın nisbətən sonrakı yetirmələri olan şairlərin yaradıcılığı dilçilik kontekstində təhlil olunur. Onlar sırasında tanınmış Naxçıvan şairlərindən Müzəffər Nəsirli və Əliyar Yusifli əsərlərinin dil-üslub xüsusiyyətlərinin təhlili diqqəti çəkir. Kitabın bu bölməsində Kəmalə Ağayeva, Xanəli Kərimli, Asim Yadigar və Elbəyi Maqsudovun yaradıcılığındakı ədəbi dil məsələləri ilə bağlı məsələlər işıqlandırılmışdır.

Kitabda, həmçinin, Naxçıvan xalq danışığında ədatın, yumorun üslub xüsusiyyətləri və s. kimi məsələlər də araşdırılır. Bütün bu məsələləri araşdıran müəllifin qənaətinə görə, Naxçıvan ədəbi mühiti ümumazərbaycan ədəbi mühitinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Müəllifin doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, Naxçıvan Muxtar Respublikasında ədəbi dilimizə yüksək münasibət sərgilənir və bu mühitdə ana dilimizin özəlliklərinə yeni töhfələr verən sənətkarlar yazıb-yaradırlar.

Bütövlükdə götürdükdə, professor Sədaqət Həsənovanın "Dilimiz mənəvi kimliyimizdir" kitabı ədəbi dilimizlə bağlı zəngin elmi müşahidələrin məhsuludur. Kitab müasir dilçilik elmində ədəbi dil, nitq mədəniyəti, üslubiyyat və poetik linqvistika kimi məsələlərin tədrisi, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün olduqca faydalı və dəyərli bir vəsaitdir.

525-ci qəzet 2017.- 21 dekabr.- S.7.