Türkçülük və romantizmin vəhdəti

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

Böyük şəxsiyyətlər fiziki həyatlarını başa vurduqdan sonra əbədiyyət ömrü yaşayırlar. Hər yeni doğulan nəsil klassikin yaradıcılığında öz fikri-mənəvi suallarına cavab tapır, klassiklər hər nəsillə yenidən doğula bilirlər.

Azərbaycan ədəbiyyatında belə sənətkarlardan biri əqidəsinə görə totalitar sovet rejimi tərəfindən repressiyaya məruz qalmış romantik şair və filosof Hüseyn Caviddir. O qədirbilən milləti tərəfindən daim xatırlanır, dərin məzmunlu, bədii-fəlsəfi siqlətli əsərləri dönə-dönə çap olunur, yeni-yeni nəsillər tərəfindən maraq və ehtirasla oxunur. Hüseyn Cavidin bir şəxsiyyət və sənətkar kimi böyüklüyü Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin klassik irsə ehtiramı və böyük qədrşünaslıqla imzaladığı 24 oktyabr 2017-ci il tarixli sərəncamda Hüseyn Cavidin ədəbi-tarixi mövqeyi obyektiv nəzəri əksini tapmışdır.

Böyük şair və dramaturqun 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında bu tarixli sərəncamda deyilir: “Hüseyn Cavid son dərəcə dərin məzmunlu yaradıcılığı ilə çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsinə tarixi-mədəni dəyərlər bəxş etmiş qüdrətli söz sənətkarıdır. O, Şərqin zəngin fəlsəfi-poetik irsi zəminində yüksələrək və dünya romantizm ənənələrindən uğurla bəhrələnərək Azərbaycan xalqının ədəbi-bədii fikir salnaməsinə parlaq səhifələr yazmışdır. Mütəfəkkir sənətkarın neçə-neçə oxucu və tamaşaçı nəslinin estetik zövqünü müəyyənləşdirən əsərləri bu gün də öz monumentallığını və yüksək təsir gücünü qorumaqdadır”. Hüseyn Cavid yaradıcılığına bu konseptual qiymət gələcək tədqiqatlar üçün yeni nəzəri metodoloji meyar rolunu oynayacaqdır.

XX əsr Azərbaycan romantizmi beş mütəfəkkir üzərində bərqərar olur: Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq və Abbas Səhhət! Azərbaycan romantizminin dünya romatizmindən fərqi və üstünlüyü onda idi ki, o, qədim tarixə malik türkçülük məfkurəsi ilə vəhdət təşkil edirdi. Adlarını çəkdiyimiz beş romantik şair həm də beş böyük türkçü idi. Bunlardan ikisi Əli bəy Hüseynzadə romantizmin nəzəri, Hüseyn Cavid isə bədii-fəlsəfi baneyi-karı hesab oluna bilər. Azərbaycan romantizminin nəzəriyyəsi və bədiyyəsi “Həyat”da və “Füyuzat”da sərgilənirdi.

Hüseyn Cavid ədəbiyyatımız və mədəniyyətimiz tarixində bir böyük icadı - ona banilik səlahiyyəti verən bu idi ki, Cavid mənzum dramaturgiyanın əsasını qoydu və bununla da Azərbaycan poetik teatrını yaratdı.

Hüseyn Cavid (24 oktyabr 1882-5 dekabr 1941) 1905-ci ildə yaradıcılığa başlayıb. 1095-1913-cü illərdə “Keçmiş günlər”, 1905-1917-ci illərdə isə “Bahar şəbnəmləri” kitabına daxil olan lirik-romantik şeirlərini yazıb. 1906-1908-ci illərdə İstanbul Universitetinin tələbəsi ikən yazdığı “Vərəmli qız” şeiri mükafata layiq görülüb. Hüseyn Rasizadə 1909-cu ildə mənasəi “əbədi” olan “Cavid” təxəllüsünü qəbul edib. Hüseyn Cavid aşağıdakı dram əsərlərini yazıb: “Ana” (1910), “Maral” (1912), “Şeyx Sənan” (1914), “Şeyda” (1916), “Uçurum” (1917), “İblis” (1918), “Afət” (1921), “Peyğəmbər” (1923), “Topal Teymur” (1925), “Knyaz” (1929), “Səyavuş” (1932), “Xəyyam” (1934), “Şəhla” (1935), “İblisin intiqamı” (1937). Bu on dörd əsərdən beşi “Maral”, “Şeyda”, “Afət”, “Topal Teymur”, “İblisin intiqamı” nəsrlə, qalanları isə nəzmlə yazılmış mənzum dramlardır. Bu əsərlərdən dördü tarixi mövzudadır. Burada müəyyən mübahisəli məqamlar da var. Məsələn, mövzusu sufi ədəbiyyatdakı bir hekayədən götürülmüş “Şeyx Sənan” faciəsindəki Şeyx Sənanın tarixi şəxsiyyət olması mübahisəlidir. Eləcə də “Səyavuş” əsərinin mövzusu birbaşa tarixdən yox, Ə.Firdovsinin “Şahnamə” poemasından götürülüb.

Azərbaycan mədəniyyəti tarixində poetik teatrın banisi H. Caviddir. Şübhəsiz ki, mənzum dramın özünəməxsus səhnə həlli var. Əgər nəsrlə yazılmış dram əsərində sözlərin tam surətdə hərəkət və əməllə dolması şərtdirsə, mənzum dramda aktyor həm də şeiriyyətin gözəlliyini tamaşaçıya çatdırmağı bacarmalıdır. Poeziya sözün musiqi həddinə çatdırılması deməkdir. Burada sözün fəlsəfi tutumu aktyorun ifasında aydın verilməlidir.

Öz sağlığında H.Cavidə münasibət ziddiyyətli olub. Bu münasibəti müxtəsər söyləsək, deyə bilərik ki, 1920-1937-ci illərin ədəbi tənqidi, bəzən kifayət qədər H.Cavidi başa düşməyib. Yaşar Qarayevin məlum qənaəti ilə desək, marksist tənqid romantik Cavidə realizm ölçüləri ilə yanaşıb, “romantizm məhz bir romantizm kimi rəhlil əvəzinə realizmin xüsusiyyətləri baxımından təftiş edilir” (Yaşar Q. Realizm: sənət və həqiqət Bakı, Elm, 1980, s.25). Y.Qarayev 20-30-cu illərdə H.Cavid ətrafında gedən mübahisələri qiymətləndirərək yazıb: “Vulqar əyrintilər və ifratlar nəzərə alınmazsa, Cavid ətrafında ədəbi elmi mübahisələrin də əsas pafosunu, “Cavid uğrunda mübarizə” devizi ilə ifadə etmək olar. Hüseyn Cavidə qarşı ən kəskin ittihamlarında da ciddi əbədi tənqid onun böyük və bənzərsiz istedadına, heysiyyət və şəxsiyyətinə hörmət çərçivəsindən kənara çıxmamışdır” (Yaşar Q. Ədəbi üfüqlər. B.Gənclik. 1985. S.114.). Tənqidçinin “Sənətkar və tarix” adlı geniş tədqiqat məqaləsindən gətirdiyimiz bu fikir belə bir həqiqəti ifadə edir ki, H.Cavid və onun bənzərsiz irsi şairin sağlığında da müasirləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. 20-30-cu illərdə H.Cavid barəsində ən çox və ən yaxşı yazan ədəbiyyatşünas və tənqidçi 1937-ci ildə H.Cavidlə bərabər repressiya qurbanı olmuş Hənəfi Zeynallı idi. Onun “Şeyda” xüsusunda qısa bir mülahizə” (1923), “Maral xüsusunda qısa mülahizə” (1923), “Hüseyn Cavidin yazdığı “Peyğəmbər” haqqında mülahizələrim” (1926), “Şeyx Sənan” haqqında mülahizələrim” (1926) məqalələri həm 20-30-cu illər tənqidinin, həm də Azərbaycan cavidşünaslığının qiymətli nümunələri hesab oluna bilər. H.Zeynallı “Peyğəmbər” əsərinə həsr etdiyi məqalədə yazır: “Hüseyn Cavid bir Osmanlı ədəbiyyat dəstpərvərdəsi, bir azərbaycanlı balası olduğu üçün ədəbiyyatımızda göstərdiyimiz dairə xaricinə çıxmamış qalmışdı.

Kim bilir, bəlkə bu hal müvəqqəti bir zaman üçündür. Bəlkə də biz burada bu sətirləri mütaliə edərkən möhtərəm şairimiz nə kimi möhtəşəm və böyük bir mövzu düşünür ki, birdən-birə parlasın, əsrinin fövqünə çıxmış olsun.

Böyük mövzu dedik; məhz Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışmamasıdır.

Cavid bir “Şeyx Sənan” yazar, bir “Uçurum” açar, bir “Afət” doğurar, bir “İblis” rəqs etdirər, bir “Peyğəmbər”i yaratmağa qeyrət edər, bəlkə də indi bir Çingiz, yarın bir İskəndər, ertəsi gün də bir Lenin diriltməyə can atacaqdır” (Cavidşünaslıq II-III cild. 2007, s. 190-191.) Bu mülahizələrdə 20-ci illər tənqidinin - vulqar sosioloji tənqidin özünün nəzəri-metodoloji ziddiyyətləri əksini tapıb. Xoşbəxtlikdən H.Cavid “Lenin diriltmədi”, bir türk olaraq həbsxananı seçdi.

H.Cavidin mənzum dramları, o cümlədən, tarixi dramlar Azərbaycan romantizminin poetika və estetikasını özündə əks etdirən bitkin nümunələrdir. Bu əsərlər, xüsusilə, “Şeyx Sənan” bütün rişələri ilə Şərq mənəviyyatına, 1300 ildən artıq tarixi olan böyük təsəvvüf ədəbiyyatına və fəlsəfəsinə bağlıdır. Ümumən Şərq mədəniyyətləri üçün xarakterik olan təkamülü inkişaf meyli XX əsr Azərbaycan romantizminə də öz əsaslı təsirini göstərmişdir. “Bu cərəyana mənsub olanlar, səsi çox uzaqlardan, qoca Şərqin “İncə hikmətlər” fəlsəfəsindən gələn “ümumi məhəbbət” ideyasını təbliğ edirdilər, onu ən böyük xilaskar ideya sayırdılar” (Məmməd Cəfər. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. Seçilmiş əsərləri. II c. S.19.). Bu bir həqiqətdir ki, təkcə Azərbaycan romantizminin Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, H.Cavid, A.Şaiq, A.Səhhət və b. kimi görkəmli nümayəndələri yox, həmçinin, Türkiyə romantizminin Ə.Hamid, T.Fikrət, R.Tofiq, N.Kamal kimi qüdrətli şəxsiyyətləri orta çağlar Şərq romantikası və sufizmlə - təsəvvüflə sıx bağlı olmuşlar. Hətta belə demək olar ki, həm Türkiyə, həm də Azərbaycan romantizmi dahi Füzulinin XX əsrə gətirilməsi idi. Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov belə bir fikrə gəlir ki, “Cavidin dramları içərisində dram sənəti nöqteyi-nəzərindən nisbətən zəif əsərlər “Peyğəmbər” və “Topal Teymur”dur” (Məmməd Cəfər. Seçilmiş əsərləri. s. 226.).

Beləliklə, müqayisədə belə nəticəyə gəlmək olar ki H.Cavidin nəsrlə yazdığı dramlar, nəzmlə yazdıqlarından bir qədər zəifdir. H.Cavid dramaturgiyası öz poeziyası ilə güclüdür. Böyük dramaturq şeirin gücü, fəlsəfəsi, pafosu ilə güclü ehtiraslara malik xarakterlər yarada bilir. Görkəmli alim (Məmməd Cəfər - G.Ə.K.) H.Cavid dramaturgiyasının sənətkarlığını, bədii-fəlsəfi qüdrətini şərh edərək aşağıdakı qənaətlərə gəlirdi. “Cavidin dramları əsas etibarilə xarakterlər dramıdır”.

Cavidin öz poetikası var. O, bir sistem təşkil edir. Əruzşünas alim Ə.Cəfər qeyd edir ki, H.Cavidin eyni şeirdə həm əruz, həm də heca işlətməsi poetik yenilikdir. Belə poetik novatorluq onun həm poeziyasında, həm də mənzum dramlarında çoxdur. H.Cavidin mənzum dramları yüksək poeziyası ilə deyil, həm də dramaturgiyası ilə səhnənin bütün tələblərinə cavab verir. H.Cavid dilə və şeiriyyətə hakim sənətkar idi. X.Əlimirzəyev bu barədə yazır: “H.Cavid şeirin, poeziyanın daxili sirlərini, mexanikasını, estetik imkanlarını yaxşı bilən qüdrətli şair, parlaq istedad sahibi idi. Yüksək şeiriyyət, bədii vüsət onun həm ümumi yaradıcılığı, həm də dram əsərləri üçün eyni dərəcədə səciyyəvidir. Güclü romantik pafosa, psixoloji təsirə malik lirik, tragiq dialoq və monoloqlar ustası olan H.Cavidin pyeslərində şeir dili dram sənətinin və səhnə dilinin tələblərinə uyğun olaraq, yeni məna və ifadə çalarları, xüsusi dramatizm kəsb edir, hadisə və obrazların bədii siqlətini, emosionallığını artırır, fikir və ideyanın daha yaxşı açılmasına, dərindən qavranılmasına imkan yaradır, bütünlüklə poetik məziyyətə çevrilir” (Əlimirzəyev X. Dramaturgiyamızda ideal və qəhrəman. S. 156). Bu mülahizələri eynilə “Cavid teatrı”na da aid etmək olar.

H.Cavidi dünyanın böyük romantik sənətkarlarından fərqləndirən qüvvətli bir cəhət var: Hüseyn Cavidin romantizmi Şərqin və bütün dünyanın ən kamil fəlsəfi cərəyanı olan sufizm bulağından dirilik suyu içib. Onun qəhrəmanları Haqqın dərgahına gözəllik və sevgi qanadlarında gedib çata bilərlər. “Mən fəqət hüsni-xuda şairiyəm // Yerə enməm də səma şairiyəm” - misraları H.Cavidin bütün çərçivələri söküb-dağıdan, əngin səmalara qapı açan romantik fəlsəfəsidir. Xudanın hələ heç kimin görmədiyi hüsnü ən kamil hüsndür. H.Cavid bu məchul, fəqət əbədi gözəllik mənbəyi olan ilahi hüsnü tərənnüm edir.

Şeyx Sənan ona “piri-mürşid” - deyə müraciət edir. O, Xumarı görüncə, “Lailahə illəllah!” - deyə kəlmeyi-şəhadət gətirir, ona ilahi bir varlıq kimi səcdə qılır, onu “nuri-həqq” adlandırır. Xumar da Şeyx Sənanı eyni ucalıqda qiymətləndirir.

Əvət, ən möhtərəm, nəcib insan...

Hələ dursun kəmalı, mərifəti

Onda var sanki evliya sifəti

Bu, artıq insani yox, ilahi-mistik bir qiymətləndirmədir. Şeyx Sənan sevgini ucalığa doğru hərəkət, ülvi bir yüksəliş hesab edir: “Bəni hər kim sevərsə, yüksəlsin!” - deyir, “Şeyx Sənan” əsəri mistik-sufi bir sonluqla başa çatır. Romantik faciənin səbəbi ilahi eşqdir. Eşq və etiqad, ibadət və məhəbbət arasındakı konfliktdə eşq etiqada... qalib gəlir. Şeyx Sənan Xumara olan ilahi sevgidə məxluqdan Xaliqə gedən yolu intixab edir. Şeyx Sənanın (Məcnun kimi!) adi insanlıqdan çıxdığını artıq iki adam dərk edir: Dərviş və Xumar! Dərviş Sənana deyir:

Fəzli-həqq runüma kəmalında,

Parlıyor nuri-həqq cəmalında.

Səndə bir əhli-hal əlaməti var,

Səndə əlan xuda qiyafəti var.

Göründüyü kimi, H.Cavid Dərvişin dili ilə Şeyx Sənanı sırf sufi qəhrəman kimi təqdim edir. Dərviş H.Cavidin öz obrazı idi. Sidqi Ruhulla xatirələrində yazır: “H.Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsinin tamaşasında mən həmişə dərviş rolunu ifa edirdim. Sonralar bu rolu bəzən başqa artistlər də ifa edirdilər... Mərhum H.Cavid həmişə mənə deyərdi: “Qardaşım Sidqi! Bu əsərdəki Dərviş mən özüməm. Unutmayın ki, Siz məni oynayırsınız”. Beləliklə də Dərviş əsərdə dramaturqun bədii-fəlsəfi qayəsini, estetik idealını əks etdirən obrazdır.

Və daha bir fakt maraqlıdır: Xumar Şeyx Sənanın aləminə röyada, xəyalda daxil olur. Amma Cavid onu röyada saxlamır, yerə endirir, Sənana real şəkildə təqdim edir. Sənan öz qeyri-adi, ilahi məhəbbəti ilə onu yerdən göyə-səmalara qaldırır, ona mələk kimi uçmaq qüdrəti bəxş edir. Şeyx Mərvan Şeyx Sənanı bir qadından ötrü dini-imanı atmaqda qınayanda Sənan Xumar “qadın deyil, mələkdir” deyir, onu “üluhiyyət heykəli” adlandırır.

XX əsr Azərbaycan romantizmi XIX əsr Avropa romantizmindən fərqli olaraq dini-moralist romantizm deyil, vətəndaş romantizmi idi. Avropada romantizmi bir ədəbi-fəlsəfi cərəyan kimi sentimentalizm hazırlamışdı. Ona görə də Avropa romantizmində emosionallıq, bundan dolayısı dini-moralist istiqamət güclü idi. Vətəndaş idealının tərənnümünə Avropa romantikləri - İngiltərədə Bayrom və Şelli, Fransada Viktor Hüqo, Almaniyada daha zəif şəkildə Helderlen çox-çox sonralar gəlib çıxdılar. Azərbaycan romantizmi əslində, Avropa romantizminin bitdiyi, tükəndiyi yerdən başlandı. Bu, tamamilə yeni dövrün - tarixdə milli azadlıq hərəkatları epoxasının idealları ilə nəfəs alan romantizm idi. Azərbaycan romantizminin bir fərqli cəhəti də var idi, o, məsələn, M.Hadinin yaradıcılığında diqqəti Millət, Azadlıq və Vətən taleyinə yönəltməklə bərabər, həm də özünün insan idealında millilik və ümumbəşəriliyi birləşdirdi. Hər halda, romantizm millətin diqqətini onun özünə yönəldə bildi. Bütün hallarda romantizmin bir bədii-fəlsəfi cərəyan kimi dönməz prinsipi dəyişməz qalırdı. O prinsip belə idi: “İncəsənət varlığın təhlili deyil, ideal həqiqət axtarışıdır” (Jorj Sand). Azərbaycan romantizminin korifeyi, filosof şair Hüseyn Cavid də məhz H.Cavid təkcə XX əsr romantizminin qüdrətli nümayəndəsi deyil, həm də Azərbaycan poeziyasında dahi M.Füzuli yaradıcılığında zirvələşən romantikanın qanuni, istedadlı varisidir. H.Cavidi göylərə qaldıran həm də insanı məcnunlaşdıran sufi əbalı romantika idi. H.Cavid ideal həqiqət axtara-axtara əsrlərin üstündən adlayıb məxluqun xaliqə məhəbbətini ideallaşdıran Füzuliyə gəlib çıxmışdı. Bu ülvi görüş, təbii ki, yerlərdə yox, səmalarda baş tutmuşdu.

Romantiklər millətin dərdlərini, vətənin müşkül taleyini, insan əzablarını görüb, onlara əlac edə bilməyən, elə buna görə də səmalarda səadət axtaran şairlər idi. Öz dövrünü “Libası gecələrin qaranlığından biçilmiş mühit” adlandıran M.Hadi ürək qanı ilə yazırdı:

Dağa dersən eşidər, sonra verər əksi-səda

Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.

Böyük filosof H.Cavid isə belə deyirdi:

İdrakı sönük başçıların qəfləti ancaq

Etmiş, edəcək milləti həp əldə oyuncaq.

H.Cavid xəyal, şübhə və həqiqət arasında çırpınır, böyük ümidlə ideal həqiqət axtarırdı:

Hər qaranlıqda çırpınır bir nur

Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur.

H.Cavidə görə, “mütləq həqiqət eşqdir”, “kədər idrak və düşüncə əlamətidir”, “məhəbbətdir ən böyük din”, “fəda olmaq yaşamaqdan üstündür”.

Romantiklərin, o cümlədən, böyük filosof şair H.Cavidin faciəsi bunda idi ki, onların səmalarda xəyaldan qurduqları büllur səadət sarayları yer həqiqətləri ilə üz-üzə gəlib toqquşur və çilik-çilik olurdu. Bu, əslində, romantik ülviyyətin bədii-fəlsəfi təsdiqi idi.

XX əsrin 20-ci illərini yeni proletar ədəbiyyatı vintçiliyi, təkərçiliyi tərənnüm etdiyi bir dövrdə, ədəbiyyatın Lenindən və Stalindən böyük adam tanımadığı bir dövrdə səhnəyə türkün böyük oğlu Əmir Teymuru, ulu peyğəmbər Məhəmməd Əleyhüssəlamı, filosof-şair Ömər Xəyyamı çıxardı. Bu, böyük cəsarət, yenilməz iradə, möhtəşəm tarixi uzaqgörənlik idi. Bu, eyni zamanda, H.Cavid romantizminin türkçülüklə bağlılığından irəli gəlirdi.

525-ci qəzet.-23 dekabr.-S.25.