Mənalı ömrün qardaş
Türkiyə səhifələri
UNUDULMAZ AZAD
ŞƏRİFOV TÜRKİYƏDƏ VƏ XARİCDƏ
ÇALIŞMIŞ İLK AZƏRBAYCANLI SOVET JURNALİSTİ
OLUB
Namiq ƏHMƏDOV
(Əvvəli ötən
sayımızda)
"Məhəmməd Əminin qəbrini
necə ziyarət etdim..."
Sonralar Azad müəllimin
Türkiyə təəsüratları haqqında
"Zerkalo" qəzetində bir yazısı dərc
olunmuşdu.
O, bu
yazıda da deyirdi ki, Türkiyəyə gəldiyim ilk günlərdən
jurnalist adım və vəsiqəm mənim üçün əsl
xilaskarım olmuşdu. Xüsusi müxbir kimi fəaliyyətimin
ilk günlərində yenə də jurnalist marağım məni
ADR-in qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
Ankarada "Əsri" məzarlığındakı qəbrini
ziyarət etməyə sövq etdi. SSRİ-nin
Ankaradakı səfirliyinin Konsulluq şöbəsinin
müdiri, yerlimiz, gözəl insan Rza Məmmədovla bu
mövzuda bir xeyli söhbətimiz də olmuşdu. O, mənə
diqqətlə qulaq asaraq demişdi:
- Hə,
o, Ankaranın "Əsri" məzarlığında dəfn
olunub, amma biz oraya getmirik. Sən nəyə
görə maraqlanırsan ki?
- Elə-belə.
Bir jurnalist kimi maraqlanıram. Axı bu bizim tariximizdir.
Üzümə
mənalı-mənalı baxıb dedi:
- Bilirsən,
Azad, mənə çox xoşdur ki, "İzvestiya"nı burada mənim yerlim olan jurnalist təmsil
edir, amma sən vəziyyəti hələ öyrənməmisən,
vəziyyət mürəkkəbdir. Tələsmə,
götür-qoy elə. Sənin uğursuzluğun bizim
ümumu uğursuzluğumuz ola bilər".
Amma Azad
müəllim Məhəmməd Əminin qəbrini ziyarət
edir, Səməd Ağaoğlunun bələdçiliyi ilə...
"Ertəsi gün Rza Məmmədov məni evlərinə
kətə yeməyə dəvət etdi. Yoldaşı
Sima xanımın bişirdiyi kətələr çox
dadlı idi. Rza kətə yeyə-yeyə dedi:
- Deyirlər,
dünən novxanılı yerlimiz Rəsulzadənin məzarını
ziyarət etmisən...
Kətə boğazımda qaldı. Beynimdən
bir fikir keçdi ki, yəqin səfirlik işçiləri məni
güdürlərmiş. Bu fikir hələ
başımda dolaşırdı ki, Rza sakitcə dedi:
"Türklər sənin maşınını qəbiristanlığın
yanında görüblər. Heç olmasa,
"bələdçinin" maşını ilə gedəydin".
Günlərin
birində Türkiyədə nəşr olunan bir qəzet Rza
müəllimin sinəsi orden-medallı, polkovnik mundirində
bir şəklini vermiş və şəkilin altından da
yazmışdılar: "Azəri Rza Məmmədov
Rusiyanın casusudur". Həmin şəkil də
Rza müəllimin Azərbaycan DTK-sının Gəncə
şəhər bölməsinin rəisi işləyərkən
çəkilibmiş. Xarici İşlər
Nazirliyinin heç bir rəsmi notası və ölkəni tərk
etmək tələbi olmasa da, Rza Məmmədov sakitcə
Bakıya döndü.
"Moskva
mənim çoxdan yoldaşlıq etdiyim, yüksək mədəniyyətli,
savadlı, ünsiyyətcil Arif Heydərovu (sonralar Heydər
Əliyevin dəvəti ilə Azərbaycanın Daxili
İşlər naziri təyin olundu) SSRİ-nin Ankaradakı səfirliyinin
Konsulluq şöbəsinə müdir göndərdi".
General Arif Heydərov haqqında xatirələrində də
Azad müəllim bu dəyərli insan haqqında böyük
təəssüf və qürur, fəxr hissləri ilə
söhbət açır, hətta onun Türkiyə və
Sovet münasibətlərində böyük qalmaqallar yarada
biləcək bəzi "oçaqları" belə necə
söndürdüyündən bir şahid kimi ustalıqla
danışır.
"O, təcrübəli
kəşfiyyatçı idi, uzun müddət Almaniyada və
İranda işləmişdi. Bir gün dedi:
- Gəl
gedək o tarixi tapıntını mənə göstər.
Yəqin bunu Rza Məmmədov ona deyibmiş. Birlikdə Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin qəbrinin üstünə gedib
gül dəstəsi qoyduq. Yolda mənə dedi:
- Azad, səndən
xahiş edirəm, Bakı turistlərini buraya gətirmə,
bütün şəhərə xəbər yayılacaq,
xoşagəlməzliklərdən yaxa qurtara bilməyəcəksən.
Əslində, mən burada elə bir qəbahət
görmürəm. Amma..."
Böyük bacarıq və istedad sahibi olan Arif Heydərov
qısa müddətdə səfirliyin ən nüfuzlu, ən
hörmətli əməkdaşı olur. Elə ilk gündən də
həm Azad müəllimin - azad jurnalistin himayədarına
çevrilir, həm də məsləhətləri ilə
"azad jurnalisti" diplomatiyanın qanunlarına "tabe
etdirməyə" çalışır. Azad
müəllim bu barədə sonralar çox sakit bir tonda
danışaraq deyərdi ki, onun dediklərinə əməl
etməyə çalışsam da, bu hər dəfə
alınmırdı, daha doğrusu, bəzən jurnalist peşəsindən
gələn azadlığım bu vədlərimi pozdururdu.
"Respublikamızdan Ankaraya bir qrup ziyalı gəlmişdi. Süleyman
Rüstəm də onların arasında idi. Mən onu uşaqlıqdan tanıyırdım.
Elə birinci axşam bizim evin qonağı oldu
və məndən xahiş etdi ki, onu Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin məzarı üstünə
aparım. Əlbəttə, mən imtina etməyə
çalışdım, dedim, onun məzarının
yerini bilmirəm. Qayıtdı ki:
- Fikrin nədir,
istəyirsən, Bakıya qayıdanda məni doğma
Novxanı kəndimə buraxmasınlar?
"Davranış" qaydasını pozmalı oldum,
onu "Əsri" qəbiristanlığına apardım. Uzun müddət
yaşarmış gözünü silə-silə lal-dinməz
başdaşının yanında oturdu..."
"Bosfor
üzərində qağayılar"
Azad
müəllimin yazı dünyasında isə dünya xəritəsinin
hansı məkanları yoxdur, bir az bəlağətli
desək, Antraktidadan başqa o, bütün dünyanı
oxucusuna gəzdirir. Bu yol Avstriya, Macarıstan,
Çexoslovakiya, Böyük Britaniya, Yunanıstan, İraq,
Pakistan, İndoneziya, Türkiyə, Ərəb Əmirlikləri,
Amerika Birləşmiş Ştatları, Polşa, Fransa,
İtaliya, Hindistan, Filippin, Vyetnam, Kubadan keçir. Bir qismi "Bosfor üzərində
qağayılar" kitabında toplanmış bu yazılarda
Azad müəllimin dərin müşahidə qabilliyyətinin,
hadisələrə müdaxilə şəristəsinin,
ümumiyyətlə zəngin bir bir jurnalist olduğun
görürsən. Kitabı vərəqlədikcə
ürəyimdən keçən bir suala da cavab axtarıram:
görəsən, Azad müəllim dünyanın ən
böyük və çəkili ölkələri
haqqında yazılarının toplandığı bu
kitabı niyə "Bosfor üzərində
qağayılar" adlandırılıb? Hər halda bu sual ola bilsin ki, müəllifə heç vaxt
verilməyib və kitaba təqdimatında da onun bu
cavabını görmürük. Amma ürəyimə gələn
bir hiss var ki, Azad müəllim bu kitabı tərtib edəndə,
ömrünün ən maraqlı səhifələri olan Fransa,
Amerika, İndoneziya və sairə xatirələri
sırasında qardaş Türkiyəyə verdiyi önəmin
və sevginin yeri bambaşqa olmağındadır. Zərrə qədər şübhə etmirəm
ki, kitabın "Bosfor üzərində qağayılar"
adlandırılması da məhz bu müqəddəslikdən
doğur. Mən də bu yazımda kitabın "Bosfor
üzərində qağayılar" hissəsinə daha
geniş diqqət etməyi planlaşdırdım...
Kitabın "Bosfor üzərində
qağayılar" adlandırılan bölümü
dörd hissədən ibarətdir. 1965-1969-cu illərdə yazılan,
müxtəlif mətbuat orqanlarında çap ediləm və
kitabda toplum şəklində təqdim edilən bu hissə əsasən
Türkiyənin Atatürk zamanından sonrakı keşməkeşli
"çevrilişlər tarixinin" ümdə bir hissəsini
oxucuya təqdim edir.
"Bir az tarixdən" adlanan birinci hissə Türkiyə-Sovet
münasibətlərinin tarixindən, bu münasibətlərin
qurulmasında Atatürkün və Leninin səylərindən,
hətta 1920-ci ilin aprelində Leninin Türk nümayəndə
heyətini qəbulundan danışılır. Bir il
sonra sovetlərin hərbi və maliyyə yardımından
sonra Sakariyada ingilis-yunan hərbi hissələrinin
darmadağın edilməsi və bundan sonra İzmirin,
İstanbulun düşmənlərdən azad edilməsi
maraqlı faktlarla təqdim edilir. 60-cı illərdə
uzun bir fasilədən sonra istiləşməkdə olan
Türkiyə - Sovet İttifaqının tarixi əlaqələrinə
böyük dəyər verilir.
"555-k əməliyyatı" ikinci hissənin
adıdır.
1960-cı ilin mayında Menderes hökumətinin
devrilməsindən, Türkiyə tarixinin ən faciəli səhifələrindən
olan bu qanlı hadisəyə gətirən yoldan söhbət
açılır. "Yaşasın azadlıq",
"Menderesə istefa" şuarları ilə mitinqə
başlayan İstanbul Universitetinin tələbələrinin
mitinqinə polis müdaxilə edir... Istanbul
polisinin rəisi Zəki Şahin rektor Sami Onaradan mitinqi
dayandırmağı tələb edir. Rektorun polislərdən
universitet ərazisini tərk etmək tələbi, qanunlara
görə polisin universitetin daxili işlərinə
müdaxilə səlahiyyəti olmadığını bildirməsi
hadisələri bir az da
qızışdırır. Bir heçə
polis rektoru kabinetində ölümcül döyür və
maşınla naməlum istiqamətə aparırlar. Bu
hadisənin səhəri gün bütün İstanbulu
Atatürkün şəklini əllərinə almış və
"İstiqlal marşı"nın sədaları
ilə hərəkət edən on minlərlə tələbənin
mitinqlər dalğası bürüyür. DİN naziri
Namık Gedik mitinqi dağıtmağa atlı
süvariləri göndərir. Mitinqin ən gur
vaxtında prezident Cəlal Bayar və baş nazir Adnan Menderes
meydana gəlir, amma onların mitinq
iştirakçıları ilə dialoqu baş tutmur. Mitinq iştirakçıları onları
danışmağa belə qoymurlar. Baş
nazir təcili orduda təmizləmə işlərinə qərar
verir, amma qərar həyata keçmir. Artıq Ankara və
İstanbul qarnizonlarına hökumət və dövlət
binasını tutmaq əmri verilmiş, 27 may səhər tezdən,
Demokrat Partiyasının rəhbərləri olan prezident Cəlal
Bayar, baş nazir Adnan Menderes başda olmaqla bütün
hökumət həbs edilmişdi. Hətta
ölkəni tərk etmək istəyən hökumət
nümayəndələri təyyarə meydanlarında, dəniz
limanlarında saxlanaraq ölkənin idarəsini ələ
almış ordu hakimiyyətinə təslim edilməkdə
idi. Sonra isə amansız və qanlı ittihamlar
dalğası gəlirdi... Bu olayları müəllif
iki nəfərin söhbəti kimi təqdim edir. Əlbəttə, bir sovet jurnalistinin bu
çevriliş hadisəsini bü cür təqdim etməsi,
heç şübhəsiz ki, dövrün tələblərindən
gəlirdi. Ola bilsin ki, müəllif
söylədiklərini kiminsə dilindən yox, öz
mülahizələri kimi təqdim etsəydi, bu dövlətlərarası
bir "skandala" da çevrilə bilərdi.
"Bosforda "Sonalar gölü" adlanan 3-cü hissə
"Türkiyə Tələbələri Milli
Federasiyası"nın sədri Yazman Duyğunun İstanbulun
proqressiv qəzetlərindən birində jurnalist olan atası
ilə söhbəti ilə başlayır. Türkiyənin
vaxtı ilə Rusiyadan hərbi kömək alması,
Atatürk haqqında rusların fikirləri hörmətlə
qeyd edilir. İncəsənət xadimlərindən ibarət
Sovet nümayəndə heyətinin dəvətinə
razılığın olması, amma sonradan dost
adlandırdığı "Amerika tələbələri
Milli İttifaqı"nın bu məsələyə
təpki göstərməsi, çıxış
üçün yer ayrılmaması, afişaların
çapına qadağalar, polisin müdaxiləsi və ən
nəhayət tədbir təşkilatçısının
avtomobil qəzasında qətlə yetirilməsi
yazının giriş hissəsidir.
Bakı
Opera teatrının və Kiyev Balet teatrının gənc
solitlərinin zahirən çox qonaqpərvər, amma seziləcək
qədər şübhələr dolu qarşılanma mərasimini
təqdim edən və tədbir təşkilatçısı
Yazman Duyğunun faciəli ölümünü eşidən
müəllif (Azad Şərifov) böyük bir təəssüf
hissi ilə qeyd edir ki, bu mənim Türkiyə ilə ilk
görüşüm idi. Tələbə
yataqxanasında yerləşdirilən nümayəndələrin
türk tələbələrlə görüşləri,
Sovetlər haqqında məlumatsızlıq yazının
mövzusuna çevrilib. Hətta bildirilir
ki, türklər futbolçulardan və kosmanavt Yuri Qaqarindən
başqa bir kimsəni tanımır, sovet təhsil, səhiyyə
sistemindən, həyat tərzindən elementar məlumatlarının
olmadığı bəzi maraqlı faktların təqdimatı
ilə ortaya qoyulur. Səfər çərçivəsində
Zeynəb Xanlarovanın və Lütfiyar İmanovun
ifalarının, üç saat davam edən konsertlərini
böyük alqışlarla qarşılanması, hətta səfərin
təşkilatçısı olan və buna görə
"təsadüfü" bir maşın qəzasının
qurbanı olan Yazman Duyğunun qəbrinin ziyarəti kimi notlar
mövzunu daha da doğmalaşdırır.
Erməni yalanlarına qarşı...
Azad Şərifov 1980-ci illərin axırlarında "Azərinform" dövlət agentliyin baş direktoru təyin edilir. Onun rəhbərliyi dövründə Azərbaycan jurnalistləri istər Ermənistan və Rusiya KİV-ləri, istərsə də xarici mətbuat tərəfindən cəlb edilən informasiya müharibəsinə qoşuldu. Bu müharibədə düşmənə layiqli cavab vermək kimi mühüm bir vəzifəni öhdəyə götürməklə, ermənilərin ölkəmiz və xalqımız haqqında yaydığı yalana qarşı mübarizənin önündə "Azərinform" və onun baş direktoru gedirdi. O dövrün ən populyar qəzetlərini atüstü vərəqləmək də bəs edir ki, Azad müəllimin fədakar əməyinin, ağıllı mühakimələrinin, ən müxtəlif dairələrə, o cümlədən, ümumittifaq rəhbərliyinə və mətbuatına səriştəli, arqumentli cavabları ilə tanış olasan. Hətta cəsarətlə demək olar ki, erməni vandalizminin və terrorunun iç üzünü açıb ortaya qoyan ən dəyərli yazıların və təqdimatların altında Azad Şərifovun imzası dururdu.
Azad Şərifov bu agentlikdə işlədiyi dörd ilə yaxın dövrdə 250-dən çox məqalə, təkzib, replika, felyeton və başqa materiallar yazmış və çap etdirmişdi. Onun rəhbərliyi ilə agentliyin jurnalistləri Azərbaycan, rus və ingilis dillərində erməni terrorizmini ifşa edən bir sıra kitablar və fotoalbomlar hazırlamışdılar. 1992-ci ilə kimi Azərinformun baş direktoru, sonra isə siyasi icmalçısı vəzifələrində çalışmış, "Mahnı qəlblərə yol açdı", "Nuxa", "Mavi gəminin kapitanı", "Elan olunmamış müharibə - Azərbaycan əhalisinə qarşı erməni soyqırımı", "Erməni terrorizmi", "İnformasiya blokadasının yarılması" və s. kitabları ilə ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdu.
Onun cəmiyyət qarşısında olan təmənnasız xidmətləri və jurnalistika sahəsində ədəbi-ictimai fəaliyyəti Qırmızı Əmək Bayrağı, iki dəfə "Şərəf Nişanı" ordenləri ilə dəyərləndirilmişdi. Əməkdar jurnalist fəxri adını almışdır. "Mediamızın ağsaqqallarından biri kimi öz dərin təcrübəsini gənc jurnalistlərə də həvəslə öyrətmiş, onların yetkin mütəxəssis kimi formalaşması üçün səylərini əsirgəməmişdi. Təbiətən təvazökar, saxta təkəbbürdən uzaq bir insan olan Azad Şərifov 2009-cu ilin dekabrında 79 yaşında vəfat etdi.
İstedadlı yazıçı-publisist kimi tanınan, təvazökar, səmimi insan olan Azad Şərifovun işıqlı xatirəsi qələm yoldaşlarının, minlərlə oxucularının və onu tanıyanların qəlbində yaşamaqdadır.
P.S. Sadə və təvazökar bir ziyalı, həm də ali bir insan olan Azad Şərif haqqında bəlkə də daha yaxşı və daha çox yazmaq olardı. Ən azı mənim "Azərinform"un Naxçıvan müxbiri kimi fəaliyyətim və vaxtilə uzaqlaşdığım jurnalistikaya qayıdışım bu insanın adı ilə bağlıdır. Onun təkcə yaradıcı bir jurnalist kimi yox, həm də bir rəhbər kimi mövqeyi, işçilərlə münasibəti və inamı olduqca maraq doğuran məsələlərdir. Əminəm ki, o dövrdə onunla çalışan Şamil Şahməmmədov, Fikrət Sadıqov, Əflatun Amaşov, Aslan Aslanov, Elman Qədirov, Vaqif Musayev, Cavid Xaspoladov kimi dəyərli həmkarlarımın hər birinin yaddaşında o, ən xoş xatirələrlə yaşamaqdadır.
Sonda bu yazının ortaya çıxmasına Azad müəllim haqqında kiçik bir söhbəti ilə səbəbkar olan Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri Elmira xanım Fərəcullayevaya təşəkkürlərimi bildirirəm.
525-ci qəzet 2017.- 26 dekabr.- S.8.