Ana dili: millətin varlığı və
mənəvi sərvəti
21 FEVRAL BEYNƏLXALQ ANA DİLİ
GÜNÜDÜR
Ana dilinin hər bir xalqın, millətin
varlığının ən başlıca göstəricilərindən,
ən böyük mənəvi sərvətlərindən
biri olması məlum bir həqiqət, danılmaz bir
gerçəklikdir.
Məhz
bu mühüm və əhəmiyyətli amili nəzərə
alan nüfuzlu UNESCO təşkilatı
1999-cu ilin noyabr ayında 21 fevral tarixinin Beynəlxalq Ana Dili
Günü kimi qeyd olunması haqqında qərar qəbul
etmişdir. Beynəlxalq qurumun bu tarixi qərarından
sonra 2000-ci ildən başlayaraq, 21 fevral bütün
dünyada Ana dilinin təntənəsi və bayramı
günü kimi qeyd olunur.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət
dili olan Azərbaycan dili istər qədimliyi, istərsə də
özümlüyü və zənginliyi, ahəngdarlığı
və rəngarəngliyi baxımından dünyanın
seçkin dillərindən biri sayılır. Xalqımızın bənzərsiz
söz sənəti: çeşidli ağız ədəbiyyatı
nümunələri, dünya folklorunun nadir incilərindən
olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları,üsyankar Nəsiminin,
qəlb şairi Füzulinin qüdrətli qələmindən
çıxan əsərləri bu dildə yaranmış və
ona böyük şöhrət və əbədiyaşarlıq
qazandırmışdır. Tarixin müxtəlif
dönəmlərində amansız və sərt sınaqlarla
üzləşən, bu sınaqlardan üzüağ və
şərəflə çıxan dilimiz zaman-zaman cilalanaraq
daha da saflaşmış, zənginləşmiş və uzun
bir inkişaf yolu keçmişdir. Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri, doğma ana dilinin gözəl
bilicisi və hamisi Heydər Əliyev dilimizin bu keyfiyyəti
haqqında müdrikcəsinə demişdir: "Dilimiz çox
zəngin və ahəngdar dildir, dərin tarixi köklərə
malikdir". Ulu öndərin layiqli varisi, Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab Əliyevin dilimiz
haqqındakı bu sözləri də yuxarıdakı fikrin məntiqi
davamı kimi səslənir: "Ana dilimiz öz
imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi
və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə səciyyələnir.
Müasir Azərbaycan ədəbi dili
siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş
işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı mədəniyyəti
olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən
bir dildir". Tarixin müxtəlif dönəmlərində
ölkəmizin ayrı-ayrı imperiyalar tərkibində
olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dili öz
varlığını və dözümlüyünü
qoruyub saxlamış, tarixin amansız və sərt
sınaqlarından üzüağ, şərəflə
çıxmış, zaman-zaman cilalanaraq saflaşmışdır.
Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan dili
hazırkı qloballaşma dövründə - elmin,
texnikanın görünməmiş sürətlə irəli
getdiyi çağımızda bütün elm sahələri
üzrə hər hansı bir anlayışı incəliyinə
qədər ifadə etməyə qadir olan zəngin və
seçkin dünya
dillərindən biridir.
Məlum olduğu kimi, hər hansı bir dilin
güclü inkişafı və zənginləşməsində
xüsusilə də dövlət dili statusu qazanmasında onu
təmsil edən xalqın, millətin müstəqil dövlətinin
mövcudluğu həlledici rol oynayır. Bu mənada
müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə (1918) Azərbaycan-türk
dilinin daha geniş şəkildə tətbiq olunması
üçün böyük imkanlar və münbit şərait
yarandı. Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Azərbaycan-türk
dilini bütün ölkə ərazisində rəsmi dövlət
dili elan etdi, onun inkişafı üçün müəyyən
əməli tədbirlər həyata keçirməyə
başladı, bu yöndə bir sıra müsbət
addımlar atdı. Bununla belə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə (1918-1920-ci illər) ölkədə
yüksək səviyyəli elmi kadrların kifayət qədər
olmaması və gənc respublikanın çox qısa bir
zaman müddətində mövcudluğu Azərbaycan-türk
dilinin həmin dönəmdə dövlət dili kimi istənilən
səviyyədə və geniş fəaliyyətinə imkan
vermədi.
Ölkəmiz
keçmiş Sovetlər Birliyinin tərkibində olduğu
ilk dövrlərdə isə Sovet hakimiyyətinin məlum
ideologiyasının tələblərinə və mövcud
ictimai-siyasi quruluşa görə Azərbaycan dilinin dövlət
dili səviyyəsində fəaliyyət göstərməsi
üçün lazımi şərait və imkanlar
yaradılmamışdı. Bununla belə, həmin
dövrdə Azərbaycanda milli ədəbi dilimizin və
dilçilik elminin inkişafı ilə bağlı bir
sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsini
də danmaq ən azından ədalətsizlik olardı.
1956-cı ildə Azərbaycan dili ölkəmizdə rəsmən
kağız üzərində - Konstitusiyada ölkənin
dövlət dili kimi qəbul olunmuş, lakin bu qərar formal
xarakter daşımış və yuxarı dairələrdə,
o cümlədən dövlət idarələrində hakim
millətin dilinə - rus dilinə daha çox
üstünlük verilmişdir.
Xalqımızın böyük oğlu, ulu öndər
Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin
sonundan (1969) Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etməyə
başladığı ilk vaxtlardan isə ana dilinə
böyük qayğı və diqqət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi,
1970-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin
50 illik yubileyi keçirildi və Heydər Əliyev həmin
yubiley tədbirində mövcud qayda-qanunları, özündən
əvvəlki çoxillik ənənələri
sındıraraq rus dilində deyil, doğma ana dilində
çıxış etdi. Respublikanın birinci şəxsi bu
cəsarətli addımı ilə həm milli
ziyalılarımızın böyük rəğbətini
qazandı, həm də onlara böyük dəstək verdi, ruh yüksəkliyi bəxş etdi, necə
deyərlər, qol-qanad açmağa imkan verdi. Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyev Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının qurultayında
iştirak edərək doğma ana dilində
çıxışı ilə tədbir
iştirakçılarını heyran qoydu. Ulu öndər
bununla kifayətlənməyərək həm də
respublikanın bir qrup tanınmış şair və
yazıçılarını qəbul edərək onlarla
apardığı səmimi söhbətlərində ana dili
məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli
tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında
ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və
qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri
ilə 1978-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikasının Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin
dövlət dili olması haqqında ayrıca maddənin
daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Totalitar rejimin hökm sürdüyü, qatı rus
millətçiliyi və şovinizminin baş alıb getdiyi
keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni
qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi.
Onu da qeyd
etmək yerinə düşər ki, məhz ulu öndərin
həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü
və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən əsrin 70-ci illərində
Azərbaycan dilinin müxtəlif yönlərdən
araşdırılması ilə bağlı bir sıra dəyərli
elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirildi. Bütün
bunların nəticəsi olaraq 1974-cü ildə ali məktəblər üçün
hazırlanmış dörd cildlik "Müasir Azərbaycan
dili" dərsliyi respublika Dövlət mükafatına layiq
görüldü, bununla da ölkədə dilçiliyin daha
da inkişafı üçün geniş imkanlar yarandı.
Yenə həmin dövrdə Heydər Əliyevin
hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət
quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan
uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi:
Azərbaycan keçmiş Sovet məkanında, eyni zamanda beynəlxalq
elm aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən
biri kimi tanındı. Belə ki, keçən
yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər
Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində
yeganə elmi orqanı olan "Sovetskaya Türkologiya"
jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu jurnal hazırda yenə
də Bakıda - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin
orqanı kimi "Türkologiya" adı ilə beynəlxalq
dərgi statusunda öz fəaliyyətini uğurla davam etdirməkdədir.
Azərbaycan 1991-ci ildə öz dövlət müstəqilliyinin
bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili öz
inkişafının yeni mərhələsinə qədəm
qoydu, milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən
biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili
statusu qazandı. Məhz bu mərhələdə milli
dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha
da inkişafı və zənginləşməsi, onun
müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş
və hərtərəfli araşdırılması
üçün daha böyük imkanlar yarandı, bu yöndə
geniş üfüqlər açıldı və bir sıra
mühüm və sanballı işlərə ilkin imza
atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan
dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi, bənzərsiz
mahir natiq ulu öndər Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti və misilsiz tarixi xidmətləri mühüm və həlledici rol
oynadı. Belə ki, ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə
rəhbərliyə gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan
Respublikasının 1995-ci il noyabrın
12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş
Konstitusiyasında Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili
kimi təsbit edildi, dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən başlayaraq
Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı və
yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin dövlət
dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit qayda-qanunlar, əsaslı
təməllər üzərində təkmilləşdi.
Ulu öndərin apardığı dil siyasəti onun
milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə, azərbaycançılıq
konsepsiyası ilə sıx bağlıdır və onun
üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi
ilə işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci
ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul
olunmuş Azərbaycan Respublikasının əsas qanununa
Konstitusiyasına "Dövlət dili" adlanan ayrıca bir
maddə (maddə 21) daxil edildi.
Müstəqillik illərində ulu öndər Heydər
Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə
yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində
dil siyasəti həmişə aparıcı olmuşdur. Ana dilini ürəkdən
sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən
ümummilli lider bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu
çıxışlarında dilimizin rəngarəng ifadə
vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən
uğurla istifadə etmiş, özünəməxsus jest və
mimikaları ilə nitqinin auditoriyaya, bütövlükdə
xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu
öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində
dilin azərbaycançılıqda birbaşa bağlılığı
məsələsini də önə çəkmiş,
xüsusi olaraq vurğulamışdır:"Millətin
milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz
ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr
də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma
millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir.
Əgər Azərbaycan dil olmasa, Azərbaycan
dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların
hamısı bir-birinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi
yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi
də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən
biridir. Bu, təkcə dil məsələsi
deyil, bu həm də azərbaycançılıq məsələsidir".
Ulu
öndər Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi
keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini
də daim diqqət mərkəzində saxlamış və
bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata
keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin
tədbirlər sırasında "Dövlət dilinin tətbiqi
işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 18 iyun
2001-ci il tarixli fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan
dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi,
formalaşması və möhkəmləndirilməsi
baxımından müstəsna əhəmiyyət
daşıyan bu tarixi fərman dövlət dili ilə
bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları
özündə ehtiva edir. Belə ki, fərmanda
həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və
həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də
onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin
yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin
müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu
almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş
miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli
inkişafı üçün əlverişli şərait
yaranması qeyd olunur və
bu məqsədlə bir sıra mühüm tədbirlərin
həyata keçirilməsi bir vəzifə olaraq
qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan
dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx
və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və
dil siyasətinin azərbaycançılıqla
bağlılığı qeyd olunurdu.
Ümummilli liderin əsəri olan bu tarixi fərmanda
müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin mərkəzində
iki başlıca ideya dayanırdı. Birincisi, Azərbaycan
dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə - bu dilin
dövlət dili səviyyəsində inkişafı
üçün hər cür imkan və şəraitin
yaradılması.
Qeyd etmək
lazımdır ki, fərmanda irəli sürülən
müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan
dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə
geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi
kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və
onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə
çatmaq üçün konkret yolları göstərir,
istiqamətləri müəyyənləşdirirdi.
Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin
dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı mühüm sənədlərə
də imza atmışdır:
- "Azərbaycan
əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis
edilməsi haqqında" 9 avqust 2001-ci il
tarixli fərman;
- Azərbaycan
Respublikasında Dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
- "Azərbaycan
Respublikasında dövlət dili haqqında" Azərbaycan
Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar
2003-cü il tarixli fərman.
Ölkədə
latın qrafikalı
Azərbaycan əlifbasına keçidin 2001-ci ilin avqust ayında
bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan
istifadənin müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyatında
olduqca mühüm bir elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə
alan dövlət başçısı 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı
ilə hər il avqust ayının ilk gününün Azərbaycan
Respublikasında Azərbaycan əlifbası
və Azərbaycan dili kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi.
Dövlət Dili haqqında Qanun isə ilk növbədə
ölkə konstitusiyasına uyğun olaraq dilimizin dövlət
dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun
işlənməsi, qorunması və inkişafı istiqamətlərini
müəyyənləşdirdi. Qanunun preambulasında
deyildiyi kimi, "Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin
dövlət dili olaraq işlədilməsini öz müstəqil
dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən
biri sayır, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf
etdirilmsəi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının
Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni
özünüistifadə ehtiyaclarının ödənilməsi
üçün zəmin yaradır". Burada
diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə
dövlət səviyyəsində lazımi qayğı
göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət
isə Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının
həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması
üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən
zəmin yaradılmasıdır. İkinci
məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək
lazımdır ki, qanunun ayrıca bir maddəsində xarici
ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan
dilində təhsil almalarına, bu dildən sərbəst
istifadə etmələrinə lazımi kömək göstərilməsi
də nəzərdə tutulmuşdur.
Ümumiyyətlə,
qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının
ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik
dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi fərmanlar
ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da
genişləndirmiş, onun
dövlət səviyyəsində tətbiqi işini,
inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir.
Bu tarixi qərarlar bütövlükdə
götürdükdə Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz
qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər
açmışdır.
Ulu öndərin böyük önəm verdiyi dil siyasəti
onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Ulu öndərin siyasi
kursunu yeni şəraitin tələblərinə uyğun
şəkildə yaradıcılıqla inkişaf etdirən
İlham Əliyevin bu sahədəki ilk sərəncamlarından
biri Azərbaycan dilində latın
qrafikası ilə kütləvi nəsrlərin həyata
keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə Prezidentinin
12 yanvar 2004-cü il tarixli bu sərəncamına
əsasən dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən
biri sayılan ana dilinə dövlət
qayğısının daha da artırılmasını təmin
etmək məqsədilə Azərbaycan ədəbiyyatı,
mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin
latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi
şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə
İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr
tarixli sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan və
dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin
əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq
ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə
hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 24 avqust
2007-ci il tarixli digər bir sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin
Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə nəşri
də həyata keçirilmişdir.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2012-ci ildə
isə bilavasitə
Azərbaycan dili və
dilçiliyi ilə bağlı iki mühüm sənədə
imza atmışdır. Onlardan
biri ölkəmizdə dilçilik elminin ən başlıca mərkəzi
sayılan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi
adına Dilçilik
İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi
haqqında 2012-ci il 29 may tarixli sərəncamdır. Ölkədə
dil siyasətinin uğurla həyata keçirilməsində
mühüm fəaliyyət sənədi olan bu sərəncama
əsasən Azərbaycanda dilçilik elminin daha da gücləndirilməsi
məqsədilə adı çəkilən quruma dövlət büdcəsindən iki milyon manat vəsait
ayrılmışdır ki, bu da birbaşa dövlət dilinə
olan daimi qayğı və diqqətin göstəricisidir.
Ölkə
prezidentinin 23 may 2012-ci il tarixli
sərəncamı isə
"Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə
uyğun istifadəsinə və ölkədə
dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı
haqqında" adlanır.Bu sərəncamla Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası yaradılmış və
ədəbi dil normalarının gözlənilməsi, eləcə
də Azərbaycan dilçilik elminin səviyyəsinin daha da
yüksəldilməsini özündə ehtiva edən Dövlət
Proqramının hazırlanması bir məqsəd olaraq
qarşıya qoyulmuşdur. Bir müddət sonra adı
çəkilən Dövlət Proqramı hazırlanmış və
ölkə Prezidentinin 9 aprel 2013-cü il tarixi sərəncamı ilə təsdiq
edilmişdir. Sərəncamda göstərildiyi kimi
"hazırkı qloballaşma dövrü Azərbaycan
dilinin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının
genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyədə
yüksəldilməsini tələb edir". Sənəddə
xüsusi olaraq vurğulanır ki, "Dövlət
Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə
və tətbiqinə dövlət qayğısının
artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın
tələblərinə
uyğun istifadəsini təmin etməkdir".
Ümumiyyətlə,
Dövlət Proqramı milli dövlətçiliyimizin
başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin
geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə
tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik
elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyəsinin
yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli
işlər görmək üçün əlverişli zəmin
və geniş imkanlar yaradır. Adı çəkilən
tarixi sənəd eyni zamanda dilçilik sahəsində
çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlər
üzərinə böyük vəzifələr qoyur,
onları bu yöndə əməli işlər görməyə
səfərbər edir.
Qeyd edək
ki, yuxarıda adı çəkilən məqsəd və vəzifələrin
həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə
düşür. Ölkəmizdə dilçilik sahəsində
fundamental araşdırmaların mərkəzi və
aparıcı təşkilatçısı kimi tanınan bu
elmi müəssisədə ölkə prezidentinin Azərbaycan
dili haqqındakı 9 aprel 2013-cü il
tarixli sərəncamından irəli gələn vəzifələri
həyata keçirmək məqsədilə bir sıra əməli
işlər görülmüşdür. Onlar
sırasında ilk növbədə Dilçilik
İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin (Qədim
dillər və mədəniyyətlər, Sosiolinqvistika və
dil siyasəti, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq)
yaradılmasını qeyd etmək lazımdır. İnstitutda
aparılmış struktur dəyişiklikləri Azərbaycan
dilçiliyinin Avropa və dünya elminə inteqrasiyasına,
ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin beynəlxalq
səviyyədə tanınmasına və nüfuz
qazanmasına, eləcə də ədəbi dil tarixinin, qədim
dillər və mədəniyyətlərin
araşdırılmasına, ölkə ərazisində
yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə
yol açır. Bu məqsədlə keçən il Dilçilik İnstitutunda ilk dəfə
olaraq qədim dillər üzrə 3 nəfər ali təhsilin
magistratura pilləsinə qəbul edilmişdir. Beynəlxalq
standartlar əsasında milli terminoloji informasiya sisteminin və
Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ümumi informasiya
bazasının yaradılması, həmçinin Azərbaycan
dilinin yeni orfoqrafik, izahlı, frazeoloji və terminoloji
lüğətlərinin hazırlanması, müxtəlif
dialekt və şivələrin müasir tələblər səviyyəsində
öyrənilməsi sahələrində də müəyyən
işlərə artıq başlanılmışdır. Bundan əlavə dilimizə son 20-30 ildə daxil
olmuş yeni sözlərin, o cümlədən, terminlərin
lüğəti hazırlanmış və nəşrə təqdim
olunmuşdur.
Dilçilik İnstitutunda dilimizin
saflığının qorunması, ədəbi dil
normalarının pozulması hallarının
qarşısının alınması sahəsində də məqsədyönlü
işlər yerinə yetirilməkdədir. İnstitut əməkdaşları
bu məqsədlə vaxtaşırı yoxlamalar aparır,
monitorinqlər keçirir və ən başlıcası
sözügedən sahədəki nöqsanların aradan
qaldırılması üçün əməli tədbirlər
görür. Məlum olduğu kimi,
televiziya və radio kanallarında, mətbuat orqanlarında və
sosial şəbəkələrdə Azərbaycan ədəbi
dilinin normalarının pozulması hallarına tez-tez rast gəlmək
olur. Bu sahədə pozuntuların
qarşısının alınmasında ictimaiyyətin də
fəal iştirakının təmin edilməsi və operativ
tədbirlərin görülməsi məqsədilə
Dilçilik İnstitutunda keçən il
qaynar xətt öz fəaliyyətinə
başlamışdır.
Azərbaycan dili xalqımızın
özümlüyünü, tarixi keçmişi və mədəniyyətini,
zəngin söz xəzinəsini, inanc və ənənələrini,
əxlaqi davranışları və
dünyagörüşünü özündə yaşadan,
əsrlərdən əsrlərə çatdıran əvəzsiz
milli sərvətdir. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra
dövlət atributları sırasında özünəməxsus
yeri və
çəkisi olan ana dilimizə dövlət səviyyəsində
daima yüksək qayğı göstərilmişdir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi aşağıdakı sözləri bu qayğının ən bariz nümunəsidir: "Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir. Azərbaycan ədəbi dilinin saflığına daim qayğı göstərilməlidir. Çünki dil xalqın sərvətidir". Ulu öndərin Azərbaycan dili haqqında bu sözləri hər bir Azərbaycan vətəndaşını, xüsusilə də dilçilik sahəsində çalışan mütəxəssisləri ədəbi dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir.
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham
Əliyev də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
70 illik yubileyi ilə
bağlı keçirilən ümumi yığıncaqda (9
noyabr 2015-ci il) söylədiyi dərin məzmunlu nitqində xalqımızın mənəvi sərvəti
olan Azərbaycan dilinin
saflığının qorunmasının zəruriliyini
ayrıca olaraq vurğulamışdır: "Əsrlər
boyu Azərbaycan xalqını bir xalq kimi qoruyan bizim mədəniyyətimiz,
incəsənətimiz, musiqimiz, xalçaçılıq sənətimiz
və digər ənənələrimiz olubdur. Bizim bu sahədəki
bütün fəaliyyətimizin əsasında Azərbaycan
dili dayanır. Azərbaycan dili bizi xalq, millət
kimi qoruyub. Əsrlər boyu biz başqa ölkələrin,
imperiyaların tərkibində yaşadığımız,
müstəqil olmadığımız dövrdə milli dəyərlərimizi,
ana dilimizi qoruya, saxlaya bilmişik, Azərbaycan dilinin
saflığını qoruya bilmişik. Ona görə
bu gün bəzi hallarda dilimizə xaricdən müdaxilələr
edilir və bəzi hallarda Azərbaycanda da dəstək
qazanır, bu məni doğrudan da, narahat edir. Azərbaycan dili
o qədər zəngindir ki, heç bir xarici kəlməyə
ehtiyac yoxdu. Bir daha demək istəyirəm ki, biz əsrlər
boyu dilimizi qorumuşuq, bu gün də qorumalıyıq. Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin
etməliyik". Ölkə başçısının Azərbaycan
Respublikasının dövlət dili haqqındakı
qayğı dolu bu sözləri və tələbi hər bir
Azərbaycan vətəndaşı üçün proqram səciyyəsi
daşımalı, vəzifə borcu olmalı və
sözsüz həyata keçirilməlidir.
Çünki dilin qoruyucusu və daşıyıcısı
bütün xalqdır. Buna görə də ana dilinin
saflığını qorumaq, onun keşiyində durmaq, ədəbi
dilin norma və qanunlarına əməl etmək hər bir kəsin
vəzifə borcu olmalıdır.
Möhsün NAĞISOYLU
AMEA-nın müxbir üzvü,
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru
525-ci qəzet.- 2017.- 21 fevral.-
S.4;7.