“Azərbaycan” qəzetində
parlament hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında
I cild (noyabr 1918 -
aprel 1920)
Azərbaycan Məclisi-Məbusanında
(keçən
nömrədən mabəd)
Musa bəy Rəfiyev - (Məruzəçi. “Müsavat”)
Aşurov həzrətləri nitqlərində bir-iki söz
söylədilər ki, onunla da büdcə-maliyyə
komissiyasına yeni bir vəzifə vermiş oldular.
Natiq diyor ki, maliyyə-büdcə
komissiyasının varidat barəsində bir nəzəri
varmı, mədaxil yollarını niyə göstərməyib,
yaxud mədaxil yollarını niyə sormayıbdur? Bu bizim vəzifəmiz
deyil. Komissiya böylə bir vəzifə
ifasına borclu degildir. Büdcə-maliyyə
komissiyası ancaq bunu müzakirə edir ki, bu pul verilsin, ya
yox. Bir də əgər kənar bir təşkilata
pul verilməli olsa, komissiya onun etibarlı
olub-olmadığını təhqiq etməlidir. Bir də Sultan Məcid ilə Məhəmmədbəyov
deyirlər bələdiyyə idarəsi etibarlıdır, istədigi
qədər pul verilə bilər. Bəli
şəhərin o qədər etibarı var ki, 50-100, hətta
150 milyon da borc edə bilər. Hələ
qədimdə ingilis bankları şəhərimizdə 28 milyon
etibar ediyorlardı. Əcəba şimdi
biz öz paytaxtımız olan Bakıya 7 milyon vermək məsələsini
qalxızmaq lazımmıdır? Özgə
30 milyon etibar etdigi bir şəhərə biz 7 milyondamı
etibar etməyəcəgiz? Hərgah şəhərə
bu pullar verilməzsə, hökumətin borcudur küçələri
təmir etdirsin, xəstəxanələri və məktəbləri
saxlasın və sairəyi öz öhdəsinə alsın.
Əhməd bəy buyurdu ki, şəhərin
üsulu da düz degildir. Büdcə-maliyyə
komissiyası da bu xüsusda müəyyən təklif təqdim
ediyor. Əvət, şəhərin
üsulu düz degildir. Ona görə də
məzkur komissiya daxiliyyə nəzarətinə təklif
ediyor ki, bələdiyyə intixabatı həqqində sürətlə
bir qanun tərtib və Məclisi-Məbusana təqdim etsin.
Şimdiyə qədər şəhərin
öz təşkilatı vardı və bütün işlər
bu təşkilat ilə idarə olunurdu. Bələdiyyə
idarəsi bu ana qədər öz vəzifəsini
mümkün olan qədər ifa etmişdir. Fəqət bundan böylə daxiliyyə nəzarəti
bələdiyyə seçki qanunu hazırlamalıdır ki,
şəhər idarələri demokratik üsul ilə
seçilsin və idarə olunsunlar.
Qanun səsə qoyularaq əksəriyyəti-ara
ilə qəbul olunur. Borcun faizsiz olaraq buraxılması həqqində
sosialistlər tərəfindən və 10 il
müddətinə verilməsi barəsində Aşurov tərəfindən
varid olan təklif qəbula keçiyor.
Növbədə: Dəmiryol təarifəsinin
artması məsələsidir.
Abuzər bəy Rzayev - (Məruzəçi)
Keçən iclasda dəmiryol təariflərinin
artırılması məsələsinə baxdıq. Bu məsələ
xeyli mühüm və cəmaətə zərər toxuna biləcəgi
ehtimal daxilində olduğundan parlaman qət elədi ki, layihə
çap olunub fraksiyalara göndərilsin. Qanun
layihəsi çap olunub fraksiyalara göndərildi. İmdi fraksiyaların fikrini bilmək
lazımdır.
Qənizadə Sultan Məcid
- (“İttihad”) Keçən dəfə
danışıldı ki, dəmiryol təarifləri
artsın. Təarifi bir dəfə də Seym
artırmışdı. İmdi o təarifləri
də bir daha artırmaq istiyorlar. Bən
öylə biliyoram ki, dəmiryol əmələlərinin məvacibi
və sair xərclər artmış olduğundan təarifləri
artırmamaq olmayacaqdır. Çünki
ayda bir milyon manat zərər var. Əgər kirayə artsa
güman ediyoram zərər olmaz. Ona
görə malların kirayəsinin artırılmasına riza
vermək olar. Malın üstünə nə
qədər pul gəlsə alış-verişçi də
cəmaətin boynuna qoyacaqdır. Onsuz da
alış-verişçilər storoja, streloçnikə və
sairlərinə pul verir. 15 əvəzinə
30 artırsaq da alış-verişçiyə təfavüt
etməz. Ona görə bən buna etiraz etməyib
mal kirayəsinin artırılmasına riza veriyoram. Tainki yolun xərc və məxarici
çıxsın. Amma sərnişin kirayələrinin
artırılmasına riza verə bilmərəm. Biri var tacirdir ki, öz mənfəəti
üçün gediyor. Verdigi pulu da
malın üzərinə gələcəkdir. Bir də
var ki, vacib bir iş üçün başqa bir şəhərə
gedir. Heç mənfəəti də yoxdur.
Məsələn, Gəncədən teleqraf gəlir
ki, ailəsi naxoşdur. Əvvəl 5 manat
verdigi halda imdi 160 manat yol kirayəsi verməli oluyor ki, bu da
kasıblar üçün xeyli müşküldür.
Bu zülmdür. Buna
heç vəqt riza vermək olmaz ki, sərnişin biletləri
də mal kirayəsi kibi artırılsın. Ona görə bən rica edirəm ki, parlaman yol təariflərinin
artmasını layihədə göstərildigi kibi qəbul
etsin. Amma sərnişin biletlərini
artırmasın. Seym qoyduğu qərar
üzrə qiymətlər baqi qalsın.
Ağa Eminov - (Müsavat)
Keçən həftə təariflərin
artırılması həqqindəki qanun layihəsi qəbul
edilmədi. Təriq
və məabir naziri buyurdular ki, dəmiryolunun ayda 8 milyon manat
zərəri var. İmdi deməli keçən həftə
qanunu qəbul etmədigimizə görə 70-80 min olmaq
üzrə bu vəqtədək 2 milyon zərər etmiş
oluyoruz. Hələlik yolun mədaxili
olmadığına görə bu zərərləri ödəmək
üçün ya təarifləri artırmaq, yaxud
kağız pulları çoxaltmaq lazım gəliyor. Pulların çoxalması qədər qiymətinin
azalmasına və şeylərin bahalaşmasına səbəb
oluyor. Bugünki iclasa sair smetalar dəxi gəlmişlərdir.
Bunlar əsla mədaxili olmayan nəzarətlərdə
məvaciblərin artırılması və qeyri-məsarif həqqindədir.
Bunların da artırılması ilə yenə
də kağız pul artacaqdır. Bəzi
natiqlər dedilər ki, sərnişin biletləri təarifi
artmasın. Amma burasını bilməlidir
ki, bu saat dəmiryolu ilə gedənlərin əksəri
alış-verişçidir. Kəndçilər
isə dəmiryolu ilə ancaq quberniya şəhərlərinə
gediyorlar. Bu da nadirətən
düşüyor. Onların çox
getdikləri uyezd şəhərləridir ki, oralarda dəmiryolu
olmadığından hər kəs öz atı və
arabası ilə gediyor. Kəndçilərin
quberniya şəhərlərinə gəlmələri
üçün 4-cü sinif vaqonları təklif olunur.
Bunun da qiyməti 3-cü sinifdən ucuzdur.
Böylə ki, Seym qabaqda 6 dəfə
artırdığı 3-cü sinifdən imdiki 4-cü sinif
daha ucuzdur.
Bir də o vəqt Maksim Qorki adlı
4-cü sinif bir qatar gedirdi ki, bir
günlük yola 5 günə ancaq gedib
çıxırdı. İmdi isə dəmiryol naziri
4-cü sinfi sərnişin qatarı ilə
yola salacaqdır. Bu surətlə fəqir-füqəranın
da halı nəzərə alınıb yüngülləşdirilmişdir.
Bir də istərdik deyək və sübut edək
ki, təariflərin artması malların bahalanmasına səbəb
olmayacaqdır. Məsələn, bu saat
şəhərdə hər şeydən ucuz kartofdur. Onun da pulu bir manat artırılsa, girvənkəsinə
2 qəpik yarım düşür ki, bu da imdiki vəqtdə
bir pul degildir. Bir də buğda 160 manata
qalxmışdır. İmdi yenə 120
manata düşmüşdür. Vəhalonki
bu vəqt zərfində təarif nə artmış, nə də
əksilmişdir. Təarif
artmadığı halda ət bahalaşmışdır.
Halbuki təarif artsa belə ətin qiymətinə
təsir edəməz. Çünki qaramal
çöl ilə gətiriliyor. Bu barədə
fraksiyaların məlumatı olmadığından təariflərin
artmasına riza vermiyorlar. Amma biz təklif
edirdik ki, qanun müvəqqəti olduğu üçün qəbul
edilsin və arzu edirdik ki, mütləqa müvəqqəti
olsun. O vəqtə qədər də yollar naziri ətraflı
məlumat toplar və hasil olan məlumatı əsil bir qanun
layihəsilə təqdim edər. İmdi isə
“Müsavat” fraksiyası bu layihənin qəbulunu təklif
edir.
Əhməd Cövdət -
Keçən səfərki iclasda bən də, Əbilov cənabları
da bu xüsusda öz nöqteyi-nəzərimizi bəyan etdik. Bu gün də məsələ
müzakirə olunduğundan, gənə də fraksiya tərəfindən
təkrar olaraq diyoruz ki, bizim nöqteyi-nəzərimiz budur ki,
bu kibi layihələr parlamana təqdim olunan vəqt nəzarət
gərək ətraflıca bütün səfərlər ilə
bərabər səhih məlumat versin. Nəzarət
diyor ki, ayda 8 milyon zərər oluyor. Və
bu zərərləri göstərmək üçün
misal olaraq dekabr ayını göstəriyor. Məlumunuzdur ki, dekabr ayı pək
qarışıq bir zaman idi.
O zaman bir çox vaqonlar əskərlər
tərəfindən alınmış bütün dəmiryol
işləri cığırından çıxmış və
idarə pərişan bir halda idi. Bu səbəbdən
bəlkə o ayda kassaya mədaxil gəlməmiş idi.
Lakin getdikcə hərəkət qaidəyə
düşüb, işlər düzəlib mədaxil də
artmaqdadır. Yanvar ayındakı mədaxili
bilmiyoruz. Lakin onu biliyoruz ki, zərər 8
milyon degil, azdır. Yük təariflərinin
artmasına sözümüz yox. Amma sərnişin
təariflərinin artması füqərayi-kasibənin mənafeyinə
toxunacaqdır. Buyurdular ki, füqəra
üçün ayrıca 4-cü klas vaqonu
buraxılacaqdır. Amma o haman
vaqonlardır ki, iləri 36 at doldurulurdu, imdi 100 adam
doldurulacaqdır. Amma hər vətəndaşın
hüququnu gözləmək lazımdır. Biletləri artırmaq surətilə fəqir-füqəranın
at vaqonu ilə getməsinə səbəbiyyət verilməsin.
Bu mülahizələr ilədir ki, yük təariflərinin
artmasına razı ola bilərik. Amma sərnişin təariflərinin artması əleyhindəyiz.
Əgər alış-verişçilər
üçün artırılıyorsa, bu pul onlardan başqa
qaidə ilə alınsın. Bunun
üçün xüsusi bir qanun tərtib verilsin. Nəzarət məxarici qapatmaq üçün
yalnız böylə təarif artırmaq və sairə kibi
şeylər düşünməyib başqa mədaxil
yolları tapmağa çalışsın. Məsələn, bizim Gürcüstanda vaqon və
paravozlarımız var. Uzun müddətdən bəri orada
saxlanıyorlar. Onlar gərək tezlik ilə
alınsınlar. Hökumət və nəzarət
bu xüsusda ciddi tədbirlər görməlidir. Bir para vaqon və paravozlarımız var ki, təmirə
möhtacdırlar, onların da təmiri ağır gediyor.
Səbəbi də taxta əqsamının
olmadığıdır. Nəzarət bu
xüsusda da tədbirlər görərək haradan
mümkün isə tapsın, meşələrə
sifariş versin və işlər qabağa getsin. Bir də Hacıqabul stansiyonunda paravozlar dəgişməlidir,
vaqonların bir çoxunu agentlər xüsusi işdən
ötrü alıyorlar. Bu kibi xüsusi
işlərdən ötrü təxsis edilən vaqonların
miqdarı azalmalı, hətta tamamilə cəmaətə
verilməlidir ki, cəmaət istifadə edə bilsin. Daha bir çox xüsuslar da var ki, tədbir
görülsə gediş-gəliş artar və
dolayısı ilə mədaxil artaraq zərər azalar.
Hətta heç zərər olmaz. Fraksiyamız tərəfindən təklif ediyoruz
komisyonun yük təarifəsi artırılması həqqindəki
təklifi qəbul edilsin, biletlərin qiyməti isə
artırılmasın.
(Yenə var)
“Azərbaycan”, 5 mart 1919, ¹129
Təriq - yol
Məabir - keçidlər
Əqsam - qisimlər, hissələr
Təəssürat
Vüzəra
böhranımız nə oldu? Bitdimi? Bitmədimi? Bitmədi isə nə
üçün? Bu cürə ciddi bir
zamanda nə məntiq ilə bu böhranı bir bu qədər
uzadırlar? Yeni bir kabinə təşkilinə
hazır adamlarımız varmı? Varsa pəs
neyçin kabinə təşəkkül etmiyor. Bəlkə təşkilinə mane olanlar var? Neyçin mane olurlar? Qorxmurlarmı ki, bu uzun
böhran dövlətimizi həmi daxilən və həm də
xaricən böyük mümkülata sala bilər?..
Denikin qoşunu
paytaxtımızdan tamamiləmi rədd oldu? Nə şərt
ilə onları yola saldıq? Silahlımı
getdilər, silahsızmı getdilər? Nərəyə
getdilər? Dağıstanamı? Pəs Dağıstan buna razı idimi? Şimaldan denikinlər hücumuna məruz qalan
dağıstanlılar, cənubdan dəxi denikinlilərin gəlməsinə
nə nəzərlə baxarlar? Denikin
hücumlarına qarşı dağıstanlı
qardaşlarımız yalnızmı müdafiə edirlər?
Biz onlara kömək yetirməyə borclu
degilmiyik? Dağıstan denikinlilərin
çəngalınə keçərsə bizim dövlətimizin
halı necə olar?
Nə üçün
ingilislər flotun silahlarını aldılar? Kimdən
ötrü aldılar? Nədən
ötrü ingilislər flotun silahını alıb denikinlərə
vermək istiyor, ingilislər ilə Denikinin əlaqəsi nədir?
Flotun silahından biz də istifadə edə bilərikmi????
Qərəz bu növ
suallardır ki, başımıza dolub, cavab istiyorlar və
cavab tapılmadığı halda beynimizi deşəcək dərəcədə
bizi incidib istirahətdən salırlar.
Birdən istiyorsan ki, bu sualların
hamısına bir kərəlik:
- “Əşşi mən nə
bilim?!”
deyib, yaxanı qurtarasan, lakin olmur. Suallar səndən əl çəkmiyorlar. Nərdə olsan, nə halda olsan səni təqib
edib cavab istiyorlar. Diyorlar indi ki qəzetəçi olub
da bu cürə işlərə qatışırsan, onda bu
sualların cavabını ver. Diyorsan ki, bu sualların
cavabını gərək hökumət versin. Diyorlar
ki, rlə biz də onu soruşuruq ki, pəs hanı hökumət?
Diyorsan ki, inşaallah hökumət bu tezlikdə
əmələ gələr, diyorlar ki, hanı “bu tezlik” ki hələ
heç axırı görünmiyor. Diyorsan
ki, yəqin partiyalar səy edərlər ki, öylə bir
möhkəm hökumət əmələ gətirsinlər
ki, daha bir də itələyəndə yıxılmasın.
Diyorlar ki, onlar səy edib yeni hökumət əmələ gətirincə
düşmənlərimiz də “səy” edib başqa bir
hökumət əmələ gətirirlər...
O halda qalırsan belə, bilmirsən
ki, nə cavab verəsən...
Birdən fikrinə bir
şey düşür. O “şey” səni şadlandırır, qəlbin rahat
olur, fikir səni basmır. Hətta iştahan
açılır. Vəqtində yeyib və vəqtində
yatırsan və başındakı suallara diyorsan ki, bir az səbr ediniz, inşaallah, hamınıza
cavab verəcəyəm.
O şey nədir?
Parlaman.
Bu gün parlamanın
iclasıdır. Gedirəm oraya və məbuslarımızın
məhəbbətlərini eşidib işlərimizdən xəbərdar
olaram. Bu ciddi və həyəcanlı
vaqelərə dair nəzərlərini bilib - pəs nəzərdə
olsa qəbuldur, təki nəzər yetirdiklərini bilim - cahil
ikən alim olaram.
Saata baxıb gördüm
ki, parlaman iclasına bir qədər gecikmiş olacağam. Tez
kağız-kuğuzlarımı yığıb, kəmali-əcələ
və sürət ilə parlaman imarətinə tərəf
yorturam ki, birdən:
- “Nahaq yerə
özünü yorma!” - sədası məni bilaixtiyar
dayandırır. Səda sahibi
tanışımdır.
- Parlamanamı yüyürürsən?
- Bəli.
- Nahaq yerə.
- Neyçin?
- Bu gün zasedaniyanı atlajit elədilər.
- O neyçin?
- Kvorum yox idi.
- Pəs o neyçin?!
- Məbuslar
yığılmadılar...
- Hansı məbuslar?
- Əlbəttə müsəlman məbusları!
Ermənilər, ruslar, yəhudi, polyaklar
hamısı vəqtində gəlmişdilər. Müsəlmanlardan da ancaq bir neçəsi
vardı. Yerdə qalanlarını sədr
cənabları gözlədi, gözlədi - gəlib
çıxmadılar. Ona görə də kvorum əmələ
gəlmədi və iclas baş tutmadı...
Əgər mən bizim
müqəddəratımızın parlaq gələcəginə
inanmayan bədbinlər cümləsindən olsaydım, bu əhvalatdan
heç də mütəəssir olmayıb, bədbinligimi
isbat edəcək keyfiyyətlərdən ən qüvvətlisidir,
deyə sakit olardım.
Lakin bədbin olmadığıma
görə sakit ola bilmədim. Və o dərəcə
mütəəssir oldum ki, axırı özümə də
acındım...
Necə də mütəəssir
olmayım ki, bu cürə fövqəladə bir zamanda
parlamanımızın fövqəladə iclaslar
qurmağı lazım gələrkən millət
“seçilmişləri” öz adi vəzifələrini də
ifa etməyib müəyyən iclaslara gəlmirlər və gəlməyib
də gələnlərin də işini görməyib məclisin
baş tutmamağına səbəb olurlar.
Bu növ həyəcanlı
bir zamanda Azərbaycan parlamanı ikinci kərədir ki, məbusların
yığılmadığına görə mövquf olub
bizi əğyarlar yanunda gülünc edir. “Yedinaya Rossiya” qəzetəsi
bizim parlamanımıza “əz bərai xali nə budən mərasle”
qondarma bir şeydir dedikdə bizim acığımız dutur,
halbuki bu cürə gülünc töhmətlərə səbəbiyyət
verən özümüzük...
Hacıbəyli
Üzeyir
“Azərbaycan”, 5
mart 1919, ¹ 129
(Ardı var)
Şirməmməd
HÜSEYNOV
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
əlifbasına çevirəni,
ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiya
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
525-ci qəzet.- 2017.- 18 fevral.- S. 21.