Dilçilik elminin iftixarı

Akademik Məmmədağa Şirəliyevdən sonra Azərbaycan dilçiliyi hüdudlarını yarıb beynəlxalq aləmə çıxan ikinci Azərbaycan dilçisi Ağamusa Axundovla tanışlığımın tarixi 60 ilə yaxındır.

Dillər İnstitutunun Qərbi Avropa dilləri fakültəsinin ingilis-Azərbaycan dilləri şöbəsinin III kursunda oxuyurdum. Elmə, təhsilə böyük maraq göstərilən keçən əsrin 50-ci illərinin sonu idi (1959). Bir gün dəhlizdə ucaboy, enlikürək, yaraşıqlı bir nəfərin müəllimlərlə mehribancasına söhbət etdiyini gördüm. Dedilər tələbəmizdir, həm də BDU-nun müəllimidir, alimdir, elmlər namizədidir. Tezliklə Ağamusa müəllimin şöhrəti institutumuzun divarları arasına sığmadı. Məlum oldu ki, Ağamusa müəllim 1958-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək aspirantlıq müddətinin bitməsinə iki ay qalmış diplomunu alanda bu görünməmiş hadisə elmi ictimaiyyətin geniş müzakirəsinə səbəb olub. Ümumi rəy belə olub ki, Ağamusa müəllim qeyri-adi fitri istedada və təfəkkürə malik bir alimdir.

Ağamusa Axundov cəmi altı il sonra, 1964-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək SSRİ miqyasında filologiya üzrə ən gənc elmlər doktoru olanda Yaradanın Azərbaycan dilçilik elminə təkrarsız bir alimin bəxş etdiyinin göstəricisi kimi qəbul edilmişdi.

Ağamusa müəllimlə bağlı başqa bir hadisədən də söz açmaq istərdim. Mən tələbə olanda yaxşı oxuyan, gələcəyinə ümid bəslənən tələbələri elmi konfranslara cəlb edirdilər. Səhv etmirəmsə, 1961-ci il idi. Akademiyamızın Rəyasət Heyətinin binasında Türkoloji konfrans keçirilirdi. Dəhlizdə iki yaşlı rus alimi söhbət edirdi. Sonralar onların B.A.Serebrennikov və N.A.Baskakov olduğunu öyrəndim. Onlar Ağamusa müəllim haqqında danışırdılar. İndiki kimi yadımdadır, Serebrennikov dedi ki, konfransda yenilik olacaq. Ağamusa riyazi dilçilikdən məruzə edəcək. Gedək qulaq asaq. Onun parlaq gələcəyi var.

Həyat Serebrennikovun tarixi sözlərini təsdiq etdi.

Sonralar Ağamusa Axundovun “Riyazi dilçilik” əsəri çap olundu (1979). Bu monoqrafiya Azərbaycan dilçiliyi tarixində ilk elmi araşdırma kimi bu gün də öz əhəmiyyətini itirmir.

1962-ci ildə institutu bitirdikdən sonra məni İraq Respublikasına tərcüməçi işləməyə göndərdilər. 1964-cü ilin may ayında doğma instituta döndüm. Bir gün dəhlizdə Ağamusa müəllimlə Tofiq Hacıyevi gördüm. Tofiq müəllim onda bizim institutda işləyirdi. O, zarafatla: “Qəzənfər, tələbəmizlə tanış ol” - dedi. Sonra isə məni Ağamusa müəllimə təqdim etdi. Demək olar ki, Ağamusa müəllim mənimlə bir saata qədər söhbət etdi. Xaricdə işlə bağlı hər şey onu maraqlandırırdı.

Məzuniyyətdən sonra yenidən İraqa getdim. 1966-cı ilin may ayında vətənə dönəndən sonra öyrəndim ki, institutun ingilis dili fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirən alim Misir Ərəb Respublikasının paytaxtı Qahirədə Eyn-Şəms Universitetində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından ingilis dilində dərs deməyə göndərilib. O da məlum oldu ki, Ağamusa müəllimin dil öyrənmək istəyi, mənimlə xaricdə işlə bağlı söhbəti səbəbsiz deyilmiş. Onu da deməliyəm ki, o vaxtlar xaricdə işləmək hər adama qismət olmurdu. Ağamusa müəllimə böyük etimad göstərmişdilər. Alim göstərilən etimadı doğrultmuşdu. Gələcəkdə ABŞ və Yaponiyaya ezam olunması deyilənləri təsdiqləyir.

Unuda bilmədiyim bir hadisədən də söz açmaq yerinə düşər. BDU-da görkəmli dilçi alim Muxtar Hüseynzadənin 80 illik yubileyi keçirilirdi. Muxtar müəllim çıxışında gözlənilmədən dedi: “Mən onsuz da kitablarıma və pedaqoji fəaliyyətimə görə professor adına layiq görülmüşdüm. Doktorluq müdafiə etmək istəmirdim. Bu uşaqlar məni məcbur etdilər”. O, çevrilərək cərgə ilə oturmuş tələbələrini göstərdi. Başda Ağamusa müəllim əyləşmişdi. Sonra Yusif Seyidov, Fərhad Zeynalov, Musa Adilov, Tofiq Hacıyev, Samət Əlizadə, Əbülfəz Rəcəbov və başqaları gəlirdi. Ağamusa müəllimin başda əyləşməsi onun elmi səviyyəsindən və bir alim kimi nüfuzundan xəbər verirdi.

1975-ci ildə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna ABŞ-in Florida Universitetindən Səlim Hüseynqulu oğlunun ingiliscə “Azərbaycan dilinin generativ fonologiyası” adlı doktorluq dissertasiyası rəyə göndərilmişdi. Namizədlik dissertasiyasında elmi rəhbərim olmuş akademik Məmmədağa Şirəliyevlə əsərə müsbət rəy vermişdik.

Tale elə gətirdi ki, 1983-cü ilin iyun-avqust aylarında ABŞ-a ixtisasartırma kurslarına göndərildim. Getməmişdən əvvəl məni həmişə oğlu hesab edən elmi rəhbərimə baş çəkdim. Professor bu xəbərə çox sevindi.

- Oğlum, orada Azərbaycan dilinə dair tədqiqlər çox olmalıdır. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetir - dedi.

Doğrudan da ABŞ-da prof. Gerd Frayenkelin “Azərbaycan danışıq dili”, Fred Hausholderin “Azərbaycan onomastikası” və 1962-ci ildə İndiana Universitetində müdafiə etdiyi 579 səhifədən ibarət “Azərbaycan dilinin generativ qrammatikası” doktorluq dissertasiyası və bir çox başqa tədqiqatlar vardı.

Lakin mən burada birbaşa Ağamusa Axundovun tədqiqatları ilə bağlı iki dissertasiyadan bəhs etmək istərdim. Onlardan biri C.Asaturianın Corctaun Universitetində müdafiə etdiyi “Azərbaycan dilinin fonologiyası” adlı namizədlik dissertasiyası, ikincisi isə Səlim Hüseynqulu oğlunun “Azərbaycan dilinin generativ fonologiyası” adlı doktorluq dissertasiyasıdır. Dissertasiyalarda Ağamusa Axundovun əsərlərindən bol-bol istifadə edilmiş, alimin tədqiqatlarına yüksək qiymət verilmişdir. Vətənə dönəndən sonra “ABŞ-da Azərbaycan dilinə dair araşdırmalar” mövzusunda Dilçilik İnstitutunda məruzə etdim və məruzəm “Azərbaycan dili xaricdə” məcmuəsində (“Elm, 1990, s.65-70”) və “Dilimiz - varlığımız” kitabımda (“Ozan” nəşriyyatı, 2011, s.43-53) çap olundu. Məqalədə göstərdiyim kimi professor Ağamusa Axundov ABŞ-da ən çox tanınan dilçi alimimizdir. Professor Ağamusa Axundov 1975-ci ildə ilk dəfə ABŞ-da dostluq səfərində olmuş, 1986-cı ildə SSRİ-ABŞ Cəmiyyəti Bakı Bölməsinin sədri seçilmiş, 1987-ci ildə “Azərbaycan Dünyası”nın təşkil etdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində yenidən ABŞ-da dostluq səfərində olmuşdur.

ABŞ-da görkəmli alim və ictimai xadim kimi tanınan Ağamusa Axundova o vaxt ABŞ Prezidenti olan (1987) Cimmi Karterin həyat yoldaşı, “Friendship force” - “Dostluq gücü” İctimai Birliyinin Prezidenti Rozalin Karterin imzası ilə fəxri fərman təqdim edilmişdir. O, eləcə də Nyu-Orlean şəhərinin fəxri xarici vətəndaşı adına layiq görülmüşdür.

Dünya şöhrətli alimin Tokio Elmə Yardım Cəmiyyətinin dəvəti ilə Tokio Universitetində bir ay Azərbaycan dilindən dərs deməsi, Kobe Universitetində və Tokio Şərq Kitabxanasında “Azərbaycan dili inkişaf yollarında” mövzusunda konfranslar keçirməsi də çox mətləblərdən xəbər verir.

Professor Ağamusa Axundov bir sıra fundamental monoqrafiyaların müəllifidir. Bu monoqrafiyalar Azərbaycan dilinin müxtəlif sahələrinə, eləcə də riyazi və ümumi dilçiliyə həsr olunub. Lakin dilimizin bir sahəsi bütövlükdə onun adı ilə bağlıdır. Bu, Azərbaycan dilinin fonetikasıdır. “Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi” (1973, 302 səh.), “Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası” (1973, 110 səh.) və “Azərbaycan dilinin fonetikası” (1983, 388 səh.) monoqrafiyaları onu dünya fonetistləri cərgəsinə qatmışdır.

Alimin “Azərbaycan dilinin fonetikası” əsərinin Dövlət mükafatına layiq görülməsi deyilənlərə dayaq olur.

Qürur hissi duyuram ki, belə bir şöhrətli alimlə elmi əməkdaşlıq mənə də qismət olub. Filologiya elmləri namizədi Zirəddin Xasıyevin çox maraqlı “Tovuzun toponim dünyası” kitabını birgə redaktə etmişik. Bundan əlavə, rəhbərlik etdiyi Dilçilik İnstitutunda təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə “Dialektologiya” şöbəsində (şöbə müdiri professor Qəzənfər Kazımov idi) “İraq-türkman ləhcəsi” adlı fundamental monoqrafiyanı iki ilə yazdıq və çap etdirdik (Bakı, “Elm”, 2004, 422 səh.). Kitabın üzərində əsirdi. Hətta iki dəfə İraqdan Dr. Əbdüllətif Bəndəroğlunu dəvət etdirdi, əsəri müzakirə etdik. Əsərin redaktorluğunu Ə.Bəndəroğlu ilə birgə boynuna götürdü. Çox sevinirdi ki, əsər İraq-Türkman ləhcəsinin bütün aspektlərini əhatə edən ilk nəzəri əsərdir.

Çox az adam bilir ki, bu böyük alim, həm də ədəbi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. İkinci kursda oxuyarkən “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında (1957, №12) “İkinci görüş” adlı hekayəsi çap olunmuşdu. Lakin sonralar ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olan görkəmli dilçilərdən Yusif Seyidov, Tofiq Hacıyev, Nizami Cəfərov (Ağamusa müəllimin tələbəsi), Qəzənfər Kazımov, Buludxan Xəlilov və başqaları kimi alimlərin önündə gedirdi. Alimin “Şeir və sənət” (1980, 159 səh.) və iki cildlik “Dil və Ədəbiyyat” (I cild 658 səh., II cild 436 səh. “Gənclik” nəşriyyatı, 2003) əsərləri filoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir. Bu kitablar ədəbiyyatşünaslıq elmimizin iftixarı Yaşar Qarayevin təbirincə desək “qalın və qalan” kitablardır.

Heydər Əliyev yazıçı və şairləri dilin qurucuları adlandırırdı.

Ağamusa müəllim bədii əsərləri təhlil edərkən öndərimizin bu qiymətli fikrini rəhbər tuturdu. Möhtəşəm ikicildliyini “Dil və Ədəbiyyat” adlandırması da bununla bağlıdır.

Bu təkrarsız alim uzun illər poeziyamızın və nəsrimizin sənətkarlıq problemləri ilə ciddi məşğul olmuşdur. Alimin 1981-ci ildən Yazıçılar Birliyinin, eləcə də “Ulduz” və “Azərbaycan” jurnallarının redaksiya heyətinin üzvü olması çox mətləblərdən xəbər verir. Ağamusa müəllim ədəbiyyatşünaslıq sahəsində nüfuzlu söz sahibi idi. Dili səlis, fikri aydın idi.

Yazılarını oxuduqca oxuyur, doymursan:

“... Bütün bunlar indi tarixə çevrilib, keçmişdə qalıb. Gənclik illərinin ilıq nəfəsi soyumağa, keçid dövrünün tufanları səngiməyə, müstəqilliyimizin uğurları bəhrələrini verməyə başlayıb. Ömrümün səkkizinci, bəlkə də sonuncu onilliyi yarıdan ötüb, qaçılmaz, mənim üçün məchul bir zaman hüduduna yaxınlaşır...

Ömür kitabını vərəqləyirəm, olub keçənlər bir daha gözlərim önündə canlanır: atamı, anamı, qardaşlarımı, bacımı, unudulmaz əziz dostlarımın çoxunu artıq ölüm, bir qismini isə həyatın özü əlimdən alıb. Zaman verdiyini verib, aldığını alıb. Əziz dostum, xalq şairi Nəriman Həsənzadənin misraları yadıma düşür:

Şöhrətin sevinci, yaşın kədəri,

Tərs kimi ikisi bir vaxta düşür.

Akademik Ağamusa Axundovu fərqləndirən cəhətlər, məziyyətlər qədərincədir. O, bacarıqlı elm təşkilatçısı idi. Elmi kadrların yetişməsində, dilçilik elmimizin inkişafında misilsiz xidmətləri olan, məktəb yaradan, çoxşaxəli zəngin yaradıcılıq yolu keçən, iddiasız yaşamağı bacaran, mənalı və şərəfli ömür yaşayan, ziyalılığı, yüksək mədəniyyəti, nəcibliyi ilə nümunə olan, dilçilik elmimizi beynəlxalq aləmə çıxaran, hər məqamda adını iftixarla çəkdiyimiz bu böyük insan elmi və pedaqoji fəaliyyəti ilə əbədilik qazanan azsaylı alimlərimizdəndir.

Qəzənfər PAŞAYEV

professor

525-ci qəzet.- 2017.- 18 fevral.- S. 14.