Azərbaycançılıq
ideologiyasının "Açıq kitab"ı - Mir Cəlal yaradıcılığı
Azərbaycan ədəbiyyatının ideya-məzmun
və bədii-estetik cəhətdən inkişaf
edib zənginləşməsində
görkəmli söz
ustadı Mir Cəlal
(1908-1978) yaradıcılığının
istisnasız və özünəməxsus yeri
var.
XX əsrin 30-cu illərindən
sonra Azərbaycan nəsrinin bədii istiqamətini təyin etməkdə Mir Cəlal yaradıcılığı çox
mühüm rol oynayıb. Onun qələmindən çıxan zəngin yaradıcılıq nümunələri
Azərbaycan xalqının
müxtəlif ictimai-tarixi
mərhələlərdə psixoloji-mənəvi yaşantılarını,
üzləşdiyi tarixi
hadisə və prosesləri öyrənmək
üçün qiymətli
bədii məxəz rolunu oynayır. Görkəmli yazıçı
"Dirilən adam"
(1934-1935), "Bir gəncin
manifesti" (1939), "Açıq
kitab" (1941), "Yaşıdlarım"
(1946-1952), "Təzə şəhər"
(1948-1950), "Yolumuz hayanadır"
(1952-1957) kimi sanballı
romanların müəllifi
olduğu kimi, "Badam ağacı",
"Vətən yaraları"
kimi ciddi üslubda yazılmış
hekayələrin, "Həkim
Cinayətov", "Anket
Anketov", "İclas
qurusu" kimi satirik-yumoristik əsərlərin
müəllifi kimi də böyük şöhrət qazanıb.
Onun çoxsaylı əsərləri
həmişəyaşar sənət
nümunələri olaraq
ədəbiyyat tariximizi
və bədii söz xəzinəmizi zənginləşdirib.
Görkəmli yazıçı və əvəzsiz alim Mir Cəlal bütün ruhu ilə milli
məfkurəli bir şəxsiyyət idi. Xalqının faciəli həyatını
özünün şəxsi
həyatında yaşayan
ədib bu faciələri ədəbi
yaradıcılığında mükəmməl şəkildə
əks etdirib, onu doğuran səbəbləri tənqid
və ifşa edərək xoşbəxt
gələcəyini arzulayıb.
Baxmayaraq
ki, sovet dövrünün ən görkəmli yazıçı
və alimlərindən
biri idi, Mir Cəlalın elmi və bədii yaradıcılığında milli mündəricə başlıca yer tutur, onun üslubunun
nüvəsində dayanırdı.
Görkəmli ədibin milli məfkurəli bir yazıçı olması
onun yaratdığı
obrazların mənəviyyatında,
ruhunda, ideyalarında,
əxlaqı və dəyərlərində, vətənə,
xalqa, ölkəyə
münasibətində, dilində,
dinində, imanında
özünü əks
etdirirdi. Vətənə
dərin məhəbbət
bəsləyən böyük
yazıçının "Dirilən adam", "Açıq kitab",
"Yaşıdlarım", "Yolumuz hayanadır" kimi romanlarında, "İnsanlıq fəlsəfəsi",
"Vicdan mühakiməsi",
"Ərik ağacı",
"Vətən yaraları",
"Badam ağacları"
kimi çoxsaylı hekayələrində vətənə
və xalqa məhəbbət, onun gələcəyinə cavabdehlik,
ümummilli taleyüklü
mətləblər başlıcalıq
təşkil edir. Böyük yazıçımızın
qələmindən çıxan
"Kəmtərovlar ailəsi",
"Həkim Cinayətov",
"Bostan oğrusu",
"Təzə toyun nəzakət qaydaları",
"Özündən naxoş",
"Xarici naxoşluq",
"İclas qurusu"
və başqa əsərləri satira və yumorun ən uğurlu nümunələrini yaratmaqla
bərabər bir sıra aktual məsələ və mətləbləri tənqid
və ifşa edib. XX əsrin 30-cu illərindən yeni ictimai-iqtisadi formasiya və siyasi ideologiyanın fəal həyat mövqeyi qazanması ilə əlaqədar yeni insan surəti, yeniləşdirici, qurucu insan xarakteri yaratmağa başlayan görkəmli yazıçı
öz obrazlarını
yaradarkən onun milli mənsubiyyətindən
irəli gələn keyfiyyətləri də əks etdirməyi qarşısına məqsəd
qoyub və öhdəsindən müvəffəqiyyətlə
gəlmiş, ən tipik və yaddaqalan
insan xarakterləri yaratmağa nail olub.
Görkəmli yazıçı bütün
varlığı ilə
millətinə bağlı
ədəbiyyat nəhəngi
idi və ideologiyanın tələb
etdiyi insan surətlərini yaradarkən
milli keyfiyyətlərə
həssas münasibət
göstəriridi. Yazıçının
yaradıcılığında şəxsi tərcümeyi-halına
yaxınlığı ilə
seçilən, əsl
sənətkarlıq məharəti
ilə ərsəyə
gəlmiş "Bir gəncin manifesti"
(1938) əsəri XX əsrin
17-20-ci illərində Azərbaycanda
baş verən ictimai-tarixi hadisələrə
həsr olunmuş və yazıçıya
böyük şöhrət
qazandırmışdır. Ədibin çox böyük ustalıqla yaratdığı
Bahar surəti nəinki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində,
həm də dünya ədəbiyyatında
yaradılmış uşaq
obrazları arasında
öz estetik təsiri ilə qəlbləri fəth edən əbədiyaşar
bir surətdir. Mir Cəlalın Baharı
ədəbi yaddaşda
öz mükəmməl
bədii-estetik səciyyəsi
ilə Viktor Hüqonun
Qavroşu və Kozettası ("Səfillər")
qədər bitkin, emosional təsir və iz buraxır.
Bu əsərin digər tərəfdən
əhəmiyyəti ondadır
ki, Azərbaycan xalqının milli istiqlaliyyət və mücadilə əzminin nailiyyəti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti
və onun süqutu, sovet istilası əsas yaradıcılıq obyektidir.
İlk baxışdan "sovet yazıçısı" kimi davrandığı sezilən Mir Cəlal əsərdə həmin dövrlə əlaqədar bir sıra gerçəkləri əks etdirməklə bərabər faciəvi həyat yaşayan, aqibəti ilə ürəkləri göynədən talesiz Bahar surəti ilə milli dövlətçilik tarixində xüsusi yeri olan, Şərqdə ilk demokratik, respublika tipli müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin cəmi 23 aylıq nakam taleyi və yaddaşlardakı həzin izlərini əks etdirmişdir. Fikrimizcə, adından tutmuş yaşı və taleyinə qədər Bahar cəmi 23 aylıq qısa bir "bahar ömrü" yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi taleyini, Azərbaycan xalqının qəlbinə çəkilən müstəqillik duyğularının solan aqibətini əks etdirir. Böyük ustadı Mirzə Cəlil kimi sətiraltı məna və metaforik obrazlardan məharətlə istifadə edən görkəmli yazıçı Mir Cəlal başda "Bir gəncin manifesti" əsəri olmaqla bir sıra irili-xırdalı əsərlərində "qadağan olunmuş duyğuları" ifadə etməyə, milli kimliyi eybəcərləşdirən sovet maşınının mənfi tərəflərini tənqid etməyə müvəffəq olmuşdur. Böyük yazıçının təqiqatçılarından olan F.Mədətovun yazdığı kimi: "Onun əsərlərini oxuyan hər bir kəs ədibin xalq üçün yanan nurlu qəlbinin arzu və istəklərini sətiraltı mənalarda, metaforik qatlarda məharətlə yerləşdirdiyinin şahidi olur. ...Azadlığın rəmzi kimi düşünülmüş Bahar obrazının ...taleyini izlədikcə Baharın bir azadlıq simvolu olduğunu başa düşməkdə çətinlik çəkmir".
Görkəmli ədibin yaradıcılığında sovet ictimai-tarixi inkişafının anti-milli siyasəti və vurduğu zərərlər konkret və cəsarətlə əks və ifşa olunmuşdur. Yazıçı konkret düşüncələrini uğurla təqdim etməklə cəmiyyət üçün ciddi təhlükə mənbəyi olan insan xarakterlərini, eləcə də xalqına ləyaqətlə xidmət etməyə çalışan milli duyğulu, sədaqətli insan obrazları yaratmağa müvəffəq olmuş, dövrün çox dolğun xarakterlər panoramasını əks etdirmişdir. Əgər diqqətlə fikir verilsə, ədibin konkret ictimai-tarixi şəraitdə psixoloji-mənəvi eybəcərlik kimi təhlil və təqdim etdiyi bürokratçılıq, inzibatçılıq və sair xarakter xüsusiyyətlər, ümumiyyətlə, sovet ideologiyasının - "sovetizm"in tipikliyi kimi nəzərə çarpır. Bütün həyati məsələləri, hətta ailə-məişət məsələlərini inzibatçılıqla həll və idarə etməkdən zövq duyan sosial-psixoloji xəstələr - psixopat "iclas quruları" ("İclas qurusu") mətn- altında fikirlərini uğurla nümayiş etdirməyə müvəffəq olan Mir Cəlal yaradıcılığında dövrün ideoloji inkişaf tezisinin yaratdığı ictimai-mənəvi naqislik kimi səciyyə tapır.
"Təzə toyun nəzakət qaydaları" əsərində yazıçı "Məhv olsun köhnə qaydalar!" şüarı ilə milli davranış, xarakter, adət-ənənə, hətta ana dilinin daşlaşmış ifadələrinə qarşı amansız və kor-koranə mübarizə səylərini yanğı ilə ifşa və tənqid etmişdir. "Allah sizdən razı olsun" yerinə "Təbiət sizdən razı olsun", ümumən "Allah"ın əvəzinə "Təbiət", "Təbiətin gizli qüvvələri" sözünün işlənməsi, habelə milli adət-ənənələrə zidd davranışların "təzə nəzakət qaydaları" olaraq kodekslərə çevrilməsi milli ruhlu yazıçı tərəfindən ikrahla qarşılanmış, yeni qurulmuş Şura cəmiyyətinin yeni dəbi "təzə toy" olaraq adlandırılmış və bu "yeniliklər"in gətirəcəyi pozğunluq dilimizdəki "toy tutmaq" anlamında mənalandırılmışdır. Ümumiyyətlə, həmişə öz estetik idealına sadiq sənətkar sovet cəmiyyətinin ictimai eybəcərliyi olan ideoloji robotluğa tənqidi münasibət bəsləmiş, bədii problem səviyyəsinə qaldırmağa nail olmuşdur. Əlbəttə, yazıçı onun əleyhinə getmirdi ki, bütün cəmiyyətlər və dövrlər üçün quruculuq və yeniləşmə prosesində fəal iştirakçılıq edə bilən ictimai fəal adamlar lazımdır. Amma ictimai vəzifəsinə də xor baxan, eqoist adamların mövcudluğu da cəmiyyət üçün "sosial patalogiya", "ictimai xəstəlik" təzahürüdür. Sənətkar "Özündən naxoş" hekayəsində məhz belə insanları tənqid hədəfinə çevirib, onları cəmiyyət üçün "hazıra nazir fəlsəfəsi" ilə yaşayan "harınxorlar" kimi qiymətləndirib və qınayıb.
(Ardı var)
Ramiz QASIMOV
AMEA
Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
525-ci qəzet 2017.- 12 iyul .- S.4.