Milli duyğular, vətən sevgisi aşılayan uşaq şeirləri

ŞÖVKƏT ZƏRİN HOROVLUNUN UŞAQLAR ÜÇÜN YAZDIĞI ƏSƏRLƏR HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

rayonundan olan Şövkət xanım Horovlunun yaradıcılığı əsasən vətən, torpaq itkisi ilə bağlı duyğulardan yoğrulsa da, uşaq poeziyasının da dəyərli nümunələrini yaradıb.

Onun belə şeirlərindən uşaq aləminə yaxından bələd olduğu anlaşılır. Şövkət xanımın uşaq şeirlərindən ibarət üç kitabı nəşr edilib.

"Babam iki alıb", "Babam əyri yeriyir", "Yeddinci sevinc" kitabları son vaxtlar nəşr edilən ən qiymətli uşaq nəşrlərindəndir. Onun əsərləri haqqında Qaçay Köçərli yazır: "Şairənin uşaqlar üçün yazdığı bu kitablar məktəblərimizdə aparılan təlim-tərbiyə işinə, xüsusilə vətənpərvərlik, yurdsevərlik tərbiyəsi işinə kömək edə bilər. Bu kitabı alıb oxuyan hər bir uşaq kim olduğunu, hansı vətənin vətəndaşı olduğunu, onun hər bir vətəndaş kimi öhdəsinə nələr düşdüyünü dərk eləyər və əsl insan kimi yetişə bilər".

Onun "Yeddinci sevinc" adlı, uşaq ədəbiyyatından bəhs etdiyi kitabı xüsusi ilə diqqət çəkir. Çox nəfis tərtibatda çap olan bu kitab uşaqlar tərəfindən sevilir və yaddaqalan parçalar əzbərlənir. Xüsusilə, "Yaz gəlib", "Yay ömrünü bölüşür", "Quş dili", "Darıxmağa qoymur bizi", "Qarışqa dostluğu", "Əlifbanı sevirəm", "Şam üstündən atlanıram" adlı şeirləri uşaqların məntiq və təfəkkürünün formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Fəsillər haqqında yazdığı kiçik şeirlərdə müəllif hər hansı bir fəslin əsas xüsusiyyətlərini əks etdirir və körpə uşaqlarda o fəsil haqqında əsas yaddaqalan cəhətlərə aid təsəvvür formalaşdırır. Məsələn: "Yaz gəlib" şeirini oxuyan uşağa yaz gəlincə təbiətdə hansı dəyişiklik olacağını sual versək, heç çətinlik çəkmədən yazın gəlişini təsvir edər. Çünki müəllif böyük bir ustalıqla yazın gəlişini kiçicik şeirlə, təbii lövhələr yaratmaqla aşılaya bilir. Şeirdə müəllif ən çox da, şəhər yerlərində yaşayan uşaqları unutmur. Az qala unudulan quşların adını çəkməklə uşaqlarda məlumat yaradır.

Bağ-bağçaya yaz gəlir,

Oxuyur İsaq, Musaq

- deyə xəbər verən şairə bilir ki, quşları, heyvanları sevdirmək üçün onların əvvəl adlarını çəkməklə, kiçik qəhrəmanlarda maraq yaratmaq lazımdır. Arılar haqqında məlumat vermək istəyən şairə arının çiçəklərdən şirə çəkdiyini uşaqlara şeir dili ilə çatdırır.

Qar yapıncısı düşüb,

Dağlarımın çiynindən.

Arılar gövhər çəkir,

Çiçəklərin dibindən.

Bu kiçik şeirdə müəllifin bir çox məsələlərə toxunması həm də uşaqları yormadan məlumat verməsi uşaq poeziyası üçün əsas lazımlı cəhətlərdəndir. Salxım söyüdün gözəlliklərini uşaqlara açmaqla, söyüd ağacının arx üstə göz oxşamasını xatırlatması da yerinə düşür.

Şövkət xanımın poeziyasında folklorumuza, kökümüzə bağlılıq və unudulmaqda olan söz məsələlərimizi xatırlamaq, unudulmağa qoymamaq kimi keyfiyyətləri qiymətləndirmək lazımdır. Məsələn, uşaqlar çox hallarda nəinki az işlənən sözlərimizi anlamırlar, hətta insan üçün ən lazımlı bitkilərin adlarını belə bilmirlər.

Bu baxımdan da belə məfhumların şeirdə sadalanması uşaqlarda maraq yaradır və onları məlumatlandırır.

Nanə, yarpız bulaqda.

Nəğmə-nəğmə dinlənir.

Arx üstə salxım-söyüd,

Nənni aşıb yellənir.

Müəllifin yay haqqında şeiri də maraq doğurur. Şeirin adı "Yay ömrünü bölüşür" adlanır. Şairə burada uşaqların diqqətini dostluğa, birliyə, bölüşmək kimi vacib məsələlərə çəkir. Şeirin əvvəlində yayın əsas xüsusiyyətləri əks olunur.

Çox sevirəm mən yayı

Onda bol günəş olur,

Ovuc-ovuc içirəm,

Qəlbimə sevinc dolur.

Günəşin istiliyi, gözəlliyi insana sevinc gətirməklə bərabər, sağlamlıq, möhkəmlik, bir çox vitaminlər də bəxş edir. Şairə bu keyfiyyətləri vurğulamaqla uşaqları məlumatlandırır. Müəllifin "Yuvasız qarğa" şeirində isə ilk baxışdan uşaqlara qarğa haqqında məlumat verilir. Qara qarğanın özünəməxsus xarakterini verməklə və sonra onu bir ana kimi təsvir etməklə maraqlı təzad yaradır. Hətta ədəbiyyatda "Qara qarğa" obrazının mənfi xüsusiyyətlərini şairə uşaq poeziyasında bir ana leyləklə müqayisə edir. Qarğanı təsvir edən şairə onun bütün xüsusiyyətlərini uşaqlara çatdırmağa çalışır:

Yazın gül çağı,

Dolandı bağı,

Gözü-könlü şad,

Gözlərdən uzaq,

Tapdı bir budaq.

Boş-boş öyünüb,

Qar-qar edirdi,

Qonum-qonşunu

ordan güdürdü.

Şeirin digər bəndlərindəsə leylək quşunun özəlliklərini uşaqlara təqdim edərək bitkin obraz yaradır.

Əlinə düşsə,

Bir tikə çörək,

Tez qapıb alsın,

Onu hövlənək.

Uca budaqda,

Bir ana leylək,

Çör-çöp toplayır,

Ev tikmək üçün,

Olmuşdu həlak,

Qan-tər içində

Yuva qururdu,

Balalarını isti-soyuqdan,

O qoruyurdu.

Bir şeirdə üç quşun xarakterini əks etdirməklə şairə qarğanın məkrli simasını açır. Əslində, qarğa özü öz dilindən kinli, məkrli olmasını, zəhmət çəkmədən nələrəsə sahib olmaq istəyini büruzə verir. Şairə qarğanın simasını uşaqlara göstərməklə onları zəhmətə, dostluğa, sədaqətə, təmiz, dürüst olmağa çağırır. Qarğa hiyləgərcəsinə leyləyə, qaranquşa yanaşaraq onların yuvasını ələ keçirməyə çalışsa da, arzusuna çata bilmir. Yazda qaranquşun özünə yuva qurduğunu görən qarğa ona yaxınlaşıb şirin dilini işə salır. Qaranquş zamanında onun cavabını verir.

Sənin kimisi məni aldatmaz,

Mənim yuvamda

sənə yer çatmaz.

Şeirin sonunda hiyləgər qarğa nə qədər qapılar döyüb özünü öyürsə də, hamıdan rədd cavabı alır. Və hiyləgər qarğa yuvasız qalır. Bu şeirin yaranmasına müəllifin yaşadığı Qarabağ müharibəsinin də təsiri var.

Fikrimizcə, Azərbaycan torpaqlarının zəbt olunması və hiyləgər ermənilərin çirkin siması şairəyə qarğa obrazı yaratmaq üçün təsir göstərib. Təbii ki, bu mövzuda yazaraq uşaqlarımızı müharibəyə, savaşa, davaya, ölümə meyl etməyə deyil, sadəcə, hiyləyə, məkrə qarşı hazır olmağa çağırır.

Şövkət xanımın şeirlərində folklor motivlərindən istifadə, adət-ənənələrə bağlılıq və uşaqlarda keçmişimizə sevgi yaratmaq ideyası güclüdür. Məsələn: "Şam üstündən atılıram" şeirində müəllif Novruz bayramından, səmənidən, Kosadan, həyətlərdə tonqal qalanmasından bəhs edir. Od üzərində atılaraq niyyət tutulmasından danışır. Hələ od üzərindən tullanmaqdan qorxan bir uşaqın tonqal üzərindən tullana bilmədiyini görən nənə onu sevindirir və ona tullanmaq üçün şam yandırır.

Hər çərşənbə axşamı,

Nənəm yandırır şamı.

Mən də niyyət tuturam,

Şam üstündən atılıram.

Şövkət xanımın "Babam əyri yeriyir" adlı kitabına daxil olan şeirlər də diqqət çəkir. Müəllif bu kitabda uşaqlarımıza Vətən məhəbbəti, el-oba sevgisi aşılayır. Bu mövzudakı əsərləri təhlil edən Qocay Köçərli yazır: "Qarabağ faciəsinə, qaçqın, köçkün həyatına toxunduğu hər bir mövzuya uşaq gözü ilə baxmaq bacarığı şeirlərində qabarıq şəkildə özünü göstərir. Azərbaycan, onun təbiətini, tarixini, mədəniyyətini, incəsənəti, keçmişini, bu gününü sevmək, sevə-sevə uşaqlarını sevindirmək kitabdakı şeirlərin əsas məğzidir. Şairin uşaqlar üçün yazdığı bu şeirlər təlim-tərbiyə işinə xüsusilə vətənpərvərlik, yurdsevərlik istiqamətdə formalaşmağa kömək edə bilər. Bu şeirləri oxuyan hər bir uşaq kim olduğunu, hansı xalqın vətəndaşı olduğunu, onun bir vətəndaş kimi öhdəsinə nələr düşdüyünü dərk eləyər və əsl insan kimi yetişə bilər". Bəli, müəllifin müraciət etdiyi mövzular həm ölkəmizə, həm də millətimizə xüsusilə böyüməkdə olan uşaqlar üçün çox gərəklidir. Şairənin "Üçüncü vaqon" şeirində nənə və nəvənin öz torpaqlarından didərgin düşərək, vaqonda məskunlaşması əks olunur. Üçüncü vaqonda - vaqon evdə məktəbə başlayan kiçik Aygünün vaqon məktəbə getməsi, üçüncü sırada oturması nənənin nəzərindən qaçmır. 3 yaşında qaçqın olan Aygün 13 yaşına çatır. Və bu da çox təəssüf hissi yaradır. Eyni zamanda, bu təəssüf hissi oxucuda mübarizə hissini artırır.

Yaşı da bir-bir artdı.

Üç idi on üç oldu.

Aygünün nənəsi də,

Vaqonda yaşa doldu.

Nənə dedi: "Ay, bala,

Bu üç nəhs gəldi bizə,

Nə bu vaqon tərpəndi,

Nə döndük evimizə.

"Çadırdan da ev olar?" şeiri uşaqların torpaqlarına, evlərinə bağlılıq hisslərinə həsr olunub. Şeirdəki ideya uşaqlarda torpaqlara, el-obalarına olan məhəbbəti artırır. Əhmədgilin evlərindən didərgin olaraq boş bir səhraya düşmələri onu çox düşündürür. Bulaqlarını, dağlarını, yaşıl çəmən və uca çinarlarını, kəkliklərini, ağ atlarını, boynu qotazlı quzularını yada salır. Kiçik Əhməd boş ərazidə çadır evdən başqa heç nə görmür və uşaq marağı və kədəri ilə böyüklərdən soruşur:

Heç bilmədim nə işdi,

Halı yaman dəyişdi.

Dedi, gözləri ağlar,

"Çadırdan da ev olar?"

Şairə bəzən torpaq itkisi mövzusunu quşların dili ilə ifadə edir. Şeirdə qaranquş və hələ uça bilməyən sərçə balasından söhbət gedir. Ətçə sərçə balasını otların arasından qaranquşlar tapırlar. Və ona yardım göstərərək, yuvalarına gətirir, yedirdib böyüdürlər. Böyüyüb uçmağı öyrənən sərçə bir gün qaranquşlara meydan oxuyur.

Ətçə dedi: - A kirvə,

İndi yuva mənimdir,

İndi meşə, torpaq da,

Əzəli məskənimdir.

Əzəldən bizim olub,

Bilir meşə quşları.

Mənim əcdadlarımın

Burdadır məzarları.

Öz doğma meşəsindən,

Qaranquş qaçqın oldu.

Odlanan yuvasına,

Baxdıqca gözü doldu.

Təəssüf edib dedi:

- Nadan yaxşılıq bilməz.

Sonrakı peşmançılıq

Əfsus ki, fayda verməz.

Şövkət xanımın şeirlərində nağıllarımızla, dastanlarımızla da bağlılıq var. Təbii ki, bu şeirləri oxuyan uşaq bu nağıllar haqqında soruşub məlumat istəyəcək. "Ağ qoç-qara qoç" şeirində müəllif artıq öz qəhrəmanında maraq yaradıb:

Nənəm yuxudan qabaq

Mənə nağıl söyləyir,

Tumarlayıb saçımı:

Yuxun bal olsun - deyir.

İnsandan od oğrayan

Gah acgöz divdən deyir,

Ağ qoçdan-qara qoçdan

Məlik Məmməddən deyir.

Atama deyəcəyəm

Mənə də ağ qoç alsın,

Nə mən quyuda qalım,

Nə də atam qocalsın.

Şövkət Horovlu Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının daha da inkişaf etməsi üçün qiymətli əsərlər yaratmaqda davam edir və biz də bu yolda ona yeni uğurlar arzulayırıq.

Mərziyyə NƏCƏFOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet 2017.- 20 iyul .- S.6.