Ədəbi yaradıcılıqda müstəsnalıq:
Afaq Məsud nümunəsi
Belə
deyir əsərlərində “əhvalatların deyil, hisslərin
süjetini quran”, dövrümüzün olduğu kimi
görünən və göründüyü kimi də olan
məsud yazarı Afaq Məsud...
Onun üçün ədəbiyyat məhz bu qutsal
missiyanın daşıyıcısı, özünün
özü ilə qala bilmək şansıdır. Bu şansın verdiyi
imkanlarla iç dünyasını yansıtmaq,
yazdıqlarını – “əlini, ayağını hiss elədiyi
kimi, özündə, canında hiss eləmək vasitəsidir...”
Bu vasitə ilə qurdu özünün bənzərsiz sənət
dünyasını... Tənhalıqdan, öz-özü ilə
baş-başa qalmaqdan qorxmayan və bu halın insanın
özünüdərki üçün önəmli məqam,Tanrıya yaxınlaşma məqamı
olduğunu dərindən anlayan xanım yazarın səmimi
etirafının oxucu üçün də maraqlı
olacağına əminəm: “Mən tək deyiləm. Və əgər siz özünüzü ailənizə,
uşaqlarınıza, yaxud, dostlarınıza görə tənha
saymırsınızsa, səhv edirsiniz. O ailədən və
dostlardan məndə də var. Lakin onların arasında da mən
təkəm. Fərqimiz bundadır ki, siz həqiqətin
astar üzünə baxmaq istəmirsiniz. Təbii
ki, bu bir qədər qorxuludur. Özünüzü tənha
hiss etdiyiniz adda-budda məqamlarda bu «qəramət» fikirləri
özünüzdən qovursunuz. Mənsə əksinə,
onların izinə düşüb ardınca gedirəm. Qiymətli qazıntılar axtaran arxeoloqlar kimi.
Və getdikcə də anlayıram ki, əslində,
siz deyən təklik, yalqızlıq - Günəşlə
Ayın növbələnməsi qədər təbii, həm
də insanın özünüdərki üçün
mühüm əhəmiyyətli bir haldır. İnsan İlahini yalnız o məqamlar duya bilir”.
Bu özəllik
onu çağdaş Azərbaycan nəsrinin özünəməxsus
simasına, ədəbiyyatda təkcə Azərbaycanın
deyil, bütün Şərq qadınlarının səsinə çevirdi...
O, 1957-ci
ilin isti yay günlərindən birində, iyun ayının
3-də Bakı şəhərində doğulub. 1979-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin
jurnalistika fakültəsini bitirib. Orta məktəb
və tələbəlik illərində uzun yay tətili
zamanı atası - Məsud Əlioğlunun zəngin kitabxanası
onun ən sevimli məşğuliyyət məkanı olub.
Hazırda ömrünün kamillik çağını
yaşayan və mütaliə etməyə zamanı
çatmayan yazar xanım həmin vaxtlarda atasının
kitabxanasındakı, üstəgəl Moskvada nəfis tərtibatla
çap olunmuş 350 cildlik “Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası”
seriyasından olan bütün kitabların, Con Steynbek, Uilyam
Folkner, Xulio Kortasar, Moris Meterlinq, Miqel de Unamuno, Bomarşe və
b. dünya yazarlarının əsərlərinin, demək
olar ki, hamısını oxuyub. Azərbaycanfilm
kinostudiyasında redaktor, redkollegiyanın üzvü
(1979-1986), kinostudiyanın direktoru (1986-1988) vəzifələrində
çalışıb. Sonralar
bütün varlığıyla ədəbiyyata
bağlanıb, həyatını, mənalı
ömrünü söz sənətinə həsr edib.
Afaq Məsud 1990-cı ildən etibarən isə Azərbaycan
Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin
direktoru, “Xəzər” dünya ədəbiyyatı
jurnalının baş redaktorudur. Əsərləri rus, ingilis,
fransız, polyak, özbək və fars
dillərinə tərcümə edilib. Günümüzədək
onun ”Üçüncü mərtəbədə (1976)”,
“Şənbə gecəsi (1980)”, “Keçid (1984)”, “Tək
(1987)”, “İzdiham (1991)”, “Subbotnıy veçer (Moskva, 1984)”,
“Azadlıq” (1997)”, “Yazı” (Azərbaycan və ruz dillərində-2005)
kitabları nəşr olunub. “Azadlıq”, “Dəfn”, “II
İohann”, “İzdiham”, “Fatma”, “Suiti”, ”Üzü
işığa” romanları və
“Qəza”, “Başlanğıc”, “Aysun”, “Can üstə”,
“Dovşanın ölümü”, “Gecə”, “O”, “Mədət”,
“Qəza”, “Sərçələr”, “Uydurma”, “Qu quşu”,
“Öldürdülər”, “Tək”, “Şənbə gecəsi”,
“Alman kilsəsi”, “Bekar” və “Qorxulu hekayələr” “Dahi”,
“Müvəkkil Vaysman”, “S.V.A.C.O”, “Prezident” və digər hekayələri
ən çox oxunan və böyük oxucu marağına səbəb
olan ədəbiyyat nümunələrindəndir.
“Can üstə”, “O məni
sevir”, “Yol üstə” pyesləri səhnələşdirilib.
Əsərləri əsasında “Sərçələr” və
“Qonaqlıq” televiziya tamaşaları hazırlanıb, “Gecə”,
“Qəza” kimi filmlər çəkilib, “Can üstə”, “O məni
sevir” pyesləri isə “Yuğ” Dövlət teatrında da
tamaşaya qoyulub.
Afaq
xanım Q.Q.Markesin “Patriarxın payızı” və T.Vulfun
“Dünyanın hörümçək toru”
romanlarının, qədim sufi əlyazmalarının –
özünün “ilk növbədə, İlahi
işığın daşıyıcısı olan, “Don
Kixot”, “Qarqantua və Pantaqruel”, “Leyli və Məcnun” kimi...
odda yanmayan və zaman küləklərinin tozanağında
bozarmayan” xüsusi növ mətnlər
adlandırdığı M.Nəsifinin “Mövcudluq haqqında
həqiqət”, Əbu Hamid Məhəmməd ibn Məhəmməd
əl-Qəzalinin “Səadət iksiri”, “Oğluma məktub”,
“İlahi bilik”, İbn Ərəbinin “Məkkə
açıqlamaları” və s. əsərlərinin Azərbaycan
türkcəsinə professional çevirisini gerçəkləşdirib.
Əl-Qəzalinin “Yanlışlıqlardan qurtaran” elmi-mistik
traktatının tərcüməsi üzərində işi
bu gün də davam etdirir... Əməkdar incəsənət
xadimi, “Humay” Milli mükafatının laureatıdır.
İyunun ilk günlərində bu sıraya Dövlət
başçımız İlham Əliyev tərəfindən
yenisi də əlavə olundu və uzun illərin gərgin əməyi,
mücadiləsi ölkənin ən ali
mükafatlarından olan “Şöhrət” ordeni ilə dəyərləndirildi...
O,
keçən əsrin 80-ci illərində ədəbi prosesə
qoşulub və maraqlı süjetli hekayələri ilə qələmdaşları
arasında seçilib, qısa müddət ərzində ədəbi
aləmdə tanınıb. Hətta xanım yazarın
özünün etiraf etdiyinə görə, o illərə
“Sərçə”, “Dovşanın ölümü”,
“İzdiham” və s. kimi əsərlər yazılan dövrlər
deyirmişlər. “Həsən əmi” adlı
ilk hekayəsi isə tələbəlik illəri zamanı
-1977-ci ildə “Ulduz” jurnalında çap olunub. Lakin mayasında doğuluşdan
yazıçılıq kodunu daşıyan
qızcığaz hələ dördüncü sinifdə
oxuyarkən özünü bu yolda sınamağı
düşünüb və “Qarğalar nə
üçün qarıldayır?” adlı balaca bir
nağıl da yazıb. Yazıçılıqla ciddi
surətdə məşğul olmağa isə ali
məktəbin ikinci kursunda oxuyanda “Həsən əmi”
adlı ilk hekayəsi ilə başlayıb. Hekayə
onların qonşuluğunda yaşayan qocaman bir şairin,
“şairlik peşəsinə” heç cür uyuşmayan
bomboz həyatından bəhs edir. “Onun və ailəsinin
yaşadığı boz əşyalarla dolu ev,
bu evin, az qala saat mexanizmini andıran ölü həyatı həmin
vaxt gənc Afaqın qəlbində qəribə, sıxıntılı
hisslər yaratmışdı. Həsən əminin
“şairliyi” vəzifə kimi yerinə yetirməsi, hər
gün işə gələn adam kimi
yazı masasının arxasına keçərək
günün müəyyən vaxtlarını saat dəqiqliyilə
şeirlər yazmasına qəribə baxan qıza onun bu
sxematik həyat tərzi çox güclü təsir göstərmiş,
uzun müddət o darısqallıqdan, o çıxılmaz
bozluqdan xilas ola bilməmişdi...
“Hiss
edirdim ki, onun bozluğu, yaşadığı evi hardasa
yaxındadı, məni boğur, məhv eləyir... Xilas yolunu yazmaqda gördüm və bir gün masa
arxasında oturub canıma yeriyən bu sıxıntını
kağıza köçürdüm və xilas oldum. Anladım ki, bu üsulla - yəni kağız və
qələmlə istənilən maneədən xilas olmaq
mümkündü. Beləliklə də
yazıçı oldum. Lakin illər
ötdükcə, məni sıxıb əzən,
yaşamağa qoymayan maneələr mənimlə bir
böyüməyə, ağıllanıb güclənməyə
başladılar və mənə, qələmi kənara
qoymağa imkan vermədilər”.
Afaq
xanım “İnsanın özünün özünə etiraf
etmək istəmədiyi, yaxud, bunu edə bilmədiyi gizli
psixoloji məqamların, o zaman dilə gətirilməsi yasaq
olunan nəsnələrin bədii təsviri mühüm yer
tutan ilk hekayələri (“Sərçələr”,
“Dovşanın ölümü”, “İzdiham”, “Uydurma”, “Qəza”)
ilə Azərbaycan ədəbiyyatını o zamana qədər
qəbul olunmuş ənənəvi çərçivələrdən
çıxarmağı bacarıb. O, ədəbiyyata gözəl
söz və cümlələrin yığnağı, qafiyəpərdazlıq,
hadisələrin uzun-uzadı bədii təsviri kimi
baxmayıb... “Ənənəvi çərçivələri
yıxıb-dağıdan”, öz daxili “Mən”inə
qarşı çıxa bilməyən A.Məsud insanın
özünün özünə etiraf etmək istəmədiyi,
yaxud, edə bilmədiyi, hətta bundan qorxduğu gizli psixoloji
məqamlara meydan vermək yolunu tutub. Müasiri olduğu
insanın daxili iztirablarını dövrün sosial mənzərələri
fonunda deyil, elə insanın özünün dünya,
gerçəklik, Allah, axirət… haqda qarmaqarışıq
düşüncələri fonunda göstərməyə
daha çox diqqət yetirib... Beləliklə də
xanım yazar tezliklə özünü çağdaş Azərbaycan
nəsrinin ən fəal yaradıcılarından biri kimi təsdiqləyə
bilib. Bu məqamda istər-istəməz bir sual doğur:
Afaq Məsud nəsrində onu orijinal edən, digər
üslub və tərzlərdən fərqləndirən
hansı cəhətlər mövcuddur?
Öncə qeyd edək ki, o, görkəmli nasir Əli Vəliyevin
nəvəsi, istedadlı tənqidçi Məsud
Əlioğlunun qızıdır. Deməli, genetik kodun
davamı, məhz onun simasında qələbəsi Afaqın
bədii-fəlsəfi irsində bir daha öz təsdiqini
tapıb.
Əli Vəliyevin nəsr əsərlərindən məlumdur
ki, yazar, əsasən əhvalatlar və bu əhvalatların
dinamik süjet çərçivəsində
çözümü ilə tanınır. Ədibin iri həcmli
“Budağın xatirələri” romanı XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan gerçəkliyini yaradan əhvalatların əsl
yazıçılıq səriştəsilə roman dilinə
köçürülməsidir. Daha
doğrusu, bu, həm də ənənəvi
romançılıq çərçivəsində
yazılmış bir əsərdir. Afaq bu
kimi ənənələrin konturlarını o dərəcədə
genişləndirmiş və hətta
sınırlarını o qədər aşmışdır
ki, onun adicə hekayələri ilə babasının ədəbi
nəslinə məxsus mətnləri xəyalən də
olsa, müqayisə etmək mümkün deyil. Bu, ənənəni danma, ona xor baxma yox, sadəcə
Azərbaycan nəsrinin qısa bir zaman kəsiyində xeyli dərəcədə
inkişaf edib zənginləşməsi, modernləşməsi
ilə bağlıdır. Onun üslubu və
dünya duyumu son dərəcə orijinaldır. Buna görə də yaratdığı bədii mətnlər
həm altmışıncı, həm də öz nəslinin
- 1970-1980-ci illərdə ədəbiyyata gələn qələmdaşlarının
bədii yaradıcılığından xeyli dərəcədə
fərqlənir.
“Duyğular
imperiyası” adlı esselər silsiləsindəki bir deyimi
daha çox diqqət çəkir: “Ədəbiyyat - əhvalatların
deyil, hislərin süjetidir...” Bu fikrin Afaq Məsudun
mütaliəsi və ya bədii
yaradıcılığının yekun nəticəsi olaraq
orijinal bir şeir nümunəsi kimi bədahətən ürəyindən
qopub dilinə gəldiyini də düşünmək olar.
Çünki ədəbiyyat onun üçün ürək
ağrılarının tərcümanı, eyni zamanda
duyğularının, özünün iç
dünyasının səmimi ifadəsi, etirafıdır: “Mənim
üçün ədəbiyyat ağrını candan
çıxarmaq imkanıdır, o ağrını ki, hətta
özünə belə deyə bilmirsən, ümidin
yalnız kağıza və qələmə qalır. Bu, hardasa, etirafdır. Yazmaq həvəsi
məndə yalnız bu anlarda yaranır - yəni, o izah olunmaz
ağrını kiminləsə bölüşmək istəyəndə.
Sakit bir guşəyə çəkilib kağız və qələmlə
baş-başa qalanda mən özümü sanki Tanrı dərgahında
hiss edirəm...” Əslində etiraf etmək mənliyinə,
kimliyinə dəyər verməyi bacaran cəsarətli, daxilən
zəngin insanlara xas özəllikdir. Etiraf etməyi
bacarmaq bütün dövrlərdə şəxsiyyətin
böyüklüyü kimi qəbul olunub...
Yuxarıdakı
sualın cavabını 2012-ci ildə “Avrasiya-Press” nəşriyyatında
Afaq Məsudun müxtəlif illərdə qələmə
aldığı “Gecə”, “Qəza”, “Durna”, “Dovşanın
ölümü”, “Sərçələr”, “Kirxa”, “Aysun”,
“Qadın”, “Müvəkkil Vaysman”, “Dahi”, “S.V.A.D.J.O”, “Prezident”,
“Can üstə” hekayələri, “İzdiham” romanı, “II
İohann Pavel” roman-hekayəsi, “Duyğular imperiyası”,
“Qatarın altına atılan qadın”, “O məni sevir” və
“Can üstə” pyeslərinin də daxil edilərək rus
dilində çap olunan “Roman-hekayə” (“Roman-rasskaz”) adlı
kitabına nəşrin redaktoru Rusiyanın tanınmış
yazarı və ədəbiyyat tənqidçisi Lyudmila
Lavrovanın yazdığı ön sözdən də ala bilərik.
Rusdilli oxucuları insanı, qadını aynada
göründüyü kimi özünə göstərən
və azadlıq, özgürlük duyğuları
üstündə köklənən Afaq Məsud
dünyasına dəvət edən L.Lavrova yazır: “Azərbaycan
yazıçısı Afaq Məsudun əsərlərində
heyrətamiz bir xüsusiyyət var. Müasir dövrün kəskin
problemlərini özündə əks etdirən nəsrində
o, hələ reallıqda üzə çıxmayan, baş
verəcəyi zəruri olsa da, hələ ki, insanların həyatlarında
və talelərində özünü büruzə verməyən
bir xeyli mətləbləri də qabaqcadan görə bilir. O,
bunlar barədə insana elə məhrəm sirlər
açır ki, oxucuda şübhə yaranır: Bütün
kainatla gözəgörünməz saplarla əlaqəli olan
insan təbiətinin bu qədər dərinliklərinə
toxunmaq bacarığı olan bu yazıçı bəlkə
elə öncəgörəndir? Bu yerdə
Saltıkov-Şedrinin Dostoyevskinin romanları haqqında dəqiqliyinə
görə dahiyanə bir qeydi yada düşür: “O, bu yerdə
öncəgörmə və öncəduyma ərazilərindən
çıxış edir.” Mixail Yevqrafoviç
bu zaman heç də sənətkara gələn vəhyləri
nəzərdə tutmur, onun üçün Dostoyevski
istedadı hardasa öndərlik və yolgöstərənlik
istedadı deməkdir. Bu insan hələ təyin
olunmayan nəsnələrin xəbərini verir. Oxşar
sirri-xuda Afaq Məsudun artıq dünyasını dəyişmiş
Roma Papası II İohann Pavelin Bakıya səfərindən bəhs
edən roman-hekayəsində də var. Bu yığcam əsər,
demək olar ki, sənədlidir, onu hətta oçerk də
adlandırmaq olardı, əgər... Əgər bu sadə, hətta
hardasa quru mətndə “göy üzü laxlayıb”
açılmasaydı, insan məişətinin cəhənnəm
odu püskürməsəydi, arzuolunan yeniliklərin “öncədən
görünən” göy qurşağı gözə dəyməsəydi...”
“Özünü
Tanrı dərgahında hiss edə bilən” yazarın nasir
kimi üslubu hələ ki, yetərincə tədqiq
olunmayıb, konturları tam müəyyənləşdirilməyib,
pərdəarxası gizlinləri, sirləri
bütünlüklə açılmayıb.
Doğrudur, bir-birindən ilginc nəsr əsərləri bir
neçə elmi tədqiqat işlərinin,
araşdırmaların predmeti olub və hətta Vyanalı
araşdırmaçı Sena Dohan onun bədii mətnləri
əsasında “Avropa şərqşünaslığında
qadın yazarlar” (2000) adlı maraqlı bir dissertasiya da yazaraq
müdafiə edib. Daha sonralar isə onun
yaradıcılığı, xüsusilə nəsri
haqqında “Afaq Məsudun nəsri (2003)“, ”Afaq Məsudun povestləri
(2005)“, “Afaq Məsudun əsərlərində sənətkarlıq
məsələləri (2006)” və “İngilis və Azərbaycan
ədəbiyyatla-rında insan konsepsiyası - Virciniya Vulf və
Afaq Məsudun yaradıcılıqları əsasında
(2010)” kimi elmi-tədqiqat əsərləri yazılıb...
Lakin
bütün bunlar onun çoxşaxəli
yaradıcılığının tam açmır və
altını cızaraq qeyd etməliyik ki, Afaq Məsudun
süjet quruculuğu, bədii mətnlərinin özəyini
təşkil edən üslubi parametrlər, süjet xəttindəki
hissi-emosional və idraki məqamlar hələ də öz tədqiqatçısını
gözləyir. Hekayələrində, xüsusən esselərində
bir üslubi keyfiyyətin nisbətən daha üzdə
olduğu duyulur: hər bir cümləni oxuduqca alt qatında
gizlənən mətləbi həm anlayır, həm də
sanki anlamır, dərk etmirsən. Təsvir etdiyi nəsnələri,
hadisə və taleləri sürətlə oxuyaraq
üstündən ötüb keçirsən, qurduğu
süjet xəttini diqqətlə izləyirsən, amma mahiyyətinə
vara bilmirsən, sadəcə olaraq tuta bildiyin yönü tələsik
şəkildə qavrayır və uzun müddət nələrin
baş verdiyini anlamırsan... Bu kimi keyfiyyət
anları onun nəsrini açılmaz bir sirr-sehr tülünə
bürüyür, əsrarəngiz edir. Yəni,
müsahibələrinin birində də dediyi kimi, o, bu
yönlü əsərlərində “əhvalatların deyil,
hisslərin süjeti”ni qurur, İnsanın
iç dünyasını özünə göstərir,
özü ilə baş-başa qoyur...
Sena Dohan tədqiqatında Afaq Məsudun qadın qəhrəmanlarının
üzüntülərini hüquqları tapdalanmış
qadının - Şərq qadınının
üzüntüləri kimi qiymətləndirib. Yazarın özü isə
bunu “özünü, öz ali MƏN-ini
darısqal sosiallıq məngənəsindən qurtarmağa
cəhd edən İnsanın” üzüntüləri kimi təqdim
edir... Əslində, Afaq Məsud insan həyatında
hər şeyin taleyin hökmü ilə baş verdiyinə
inanır. Onun yazıçı
olmasına da elə daxilən azad olması güclü təkan
verib. Düşünür ki, doğulub
boya-başa çatdığı ölkədə, elə
Avropanın özündə də “qadının
özünü yaradıcı fərd kimi realizə etməsi
hədsiz dərəcədə çətin məsələdi.
Çünki qadının həyatı çoxşaxəlidi!.. O həm anadı, həm həyat
yoldaşı, həm övladdı, həm idarə
işçisi... Üstəlik, qadın
kişilərdən fərqli olaraq, fədakardır. Tək bir ailə həyatı ilə
yaradıcılıq arasında böyük uçurum var. Bu
uçurumlar insanda hava burulğanına düşən təyyarə
ləngərtilərini andıran ürəkbulanmalar
yaradır”. “Sərçə”, ”Bekar”, ”O” və digər
hekayələrində, eləcə də esselərində
özünün prototipini yaradan Afaq Məsud sanki ruhunun ən
pünhan, dəruni guşəsindən insanları, həyatı,
cəmiyyəti müşahidə edir, sərrast
müşahidələrini ruhunun süzgəcindən
keçirərək ağ vərəqlərə
köçürür. Müsahibələrindən birində
ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan
qadınının durumunu söz qonusu edən yazar xanım
feminist mövqe deyil, obyektiv yanaşma sərgiləyir:
“Ümumən cəmiyyətdə çox şeylər dəyişdisə
də, qadınlar üçün demək olar ki, çox az
nə isə dəyişib. Bu dəyişkənlik
əsasən, qadınların sosial həyatında baş
verib. Böyük mənada isə heç
nə dəyişməyib. Müstəqillikdən
sonra cəmiyyətdə nələrsə, bayaq dediyim kimi,
yaxşılığa doğru dəyişib, amma ailə həyatı,
ailədaxili münasibətlər əksinə, korlanıb.
Həyat maddiləşdiyindən
qadın-kişi, ər-arvad arasındakı münasibətlər
də həmin bu dağıdıcı müstəviyə
keçib və müəyyən mənada milli-estetik dəyərini
itirib. Yeri gəlmişkən,
çoxları düşünür ki, (mən, əsasən
avropalıları nəzərdə tuturam və bu barədə
dəfələrlə mübahisələrim də olub,) Azərbaycan
- qadının istismar edildiyi geridəqalmış bir şərq
məmləkətidi. Bir çox əcnəbi dərgilər
Azərbaycan qadınını gah belində güllü
şal bazarda meyvə satan arverçi
obrazında, gah mətbəxdə başı bağlı,
düşbərə bükən yerdə təqdim edirlər.
Onları dəfələrlə başa salmağa
çalışmışam ki, bizim ölkədə
qadınlar heç kim tərəfindən
istismar edilmir, heç bir qadının hüququ taptanmır.
Özü də nəinki indi, hələ lap bəyənmədiyimiz
sovetlər dönəmindən bu yana. Bu, bizim qadına olan münasibətimizdi. Məndən daim Azərbaycandakı qadınların
problemləri haqqında soruşurlar. Əlbəttə,
sözsüz ki, “Azərbaycan qadını” deyəndə, ilk
növbədə, onun aid olduğu zümrə nəzərə
alınmalıdır. Azərbaycanda da,
bütün dünyada olduğu kimi, satıcı,
süpürgəçi, camaşır yuyan, eləcə də
digər ağır zəhmətlərə qatlaşan
qadınlar var. Lakin “Azərbaycan qadını” tək bir bu
yazıq insanlar deyil. İmkanlı zümrəni
təmsil edən, həyatları dəbdəbə və zinət
yarışlarında keçən bir ayrı
yazıq-qadın ordumuz da var və bu qadınlar da tipik Azərbaycan
qadını deyil. Azərbaycanda digər
qadın zümrələri də var. Bu, öz fərdi
müstəqilliyini əldə etmiş, öz qüvvəsinə
və qabiliyyətinə güvənən, sağlam
düşüncəli qadınlardır. Lakin
onların da həyatı tam problemsiz deyil və bu da təbiidir.
Və beləcə Azərbaycanda bir çox
qadın zümrələri var. Evdar qadınlar,
biznesmen-qadınlar, yaradıcı qadınlar, styasətçi
qadınlar və sair və ilaxır. Müstəqillik
bu qadınların həyatında əsaslı surətdə
nəyisə dəyişməyib”.
Evində
nə isə eləməyə hər an
bir iş tapan, beynində nə isə yaza-yaza kartof soyan, plov
bişirən, döşəmə silib-süpürən və
artıq ömrünün kamillik çağını
yaşayan Afaq Məsud bu ikili həyatdan qəribə bir həzz
aldığını deyir, ancaq qızlara yazıçı
olmağı məsləhət görmür. Düşünür
ki, bu, qadın sənəti deyil. o
qadın yazıçılıq sənətini seçməlidi
ki, o, ayrı cür sadəcə, yaşaya bilmir: ““Yuğ”
teatrında tamaşa qoyulan “Can üstə” pyesi ölüm
ayağında olan qoca məmur və onun o dünyaya
keçid məqamını tədqiq eləmək
üçün yatağının başını kəsdirmiş
yazıçı-qadın haqqındadı. Bu
qadın əsərdə dünyanın ən nüfuzlu
mükafatını - Nobeli alıbsa da, qələm və
yazı ehtirası yenə ona dinc yaşamağa imkan vermir.
Bu qadın - mən özüməm. Onu da deyim ki, o tamaşaya qədər bizim ədəbi
mühitdə Nobel mükafatı bir kəsin yatsa belə,
yuxusuna girməzdi. Tamaşa qoyulandan sonra ədəbi
gündəmə bir Nobel təşvişi qatıldı və
mən cəmiyyətə təsir gücümü
anladım. Bu da yazıçılıq qələbəmin
bir göstəricisidir”.
“Qəza” hekayəsində ömür-gün
yoldaşının yol qəzasında həlak olduğunu zənn
edib həyatını bir gecənin içində yenidən
quran bir qadının obrazını yaradıb. Süjet xətti
sanki real hadisə üzərində qurulan hekayədə
doğrudan da qəza baş verir. Lakin bu qəza,
hekayənin qəhrəmanı olan bu qadının təsəvvüründə
baş verən maşın qəzası deyil. Bu, ərini itirdiyini zənn edib dul qalmış
qadının yaşadığı həyatla, təsəvvüründə
qurduğu həyatla arasında baş verən toqquşma,
ayrı sözlə desək, psixoloji qəzadır.
“Qəza” hekayəsinin
ilk sətirləri uzun illər çoxlarını
çaşdırıb. Bu, bütün
gecəni ərinin yolunu gözləyən qadının,
küçədə çığıran pişiklərin
səsini eşidərkən, fikrindən keçirdiyi, bəlkə
də ağlasığmaz, təsəvvürəgəlməz
bir hiss idi. Ərini dəhşətli dərəcədə
qısqanan qadın, çığırqan küçə
pişiklərinin əri tərəfindən
zorlandığını təsəvvürünə gətirir.
Afaq xanımın əsərdə təsvir etdiyi hadisələrlə
bağlı düşüncələrini bölüşərkən
söylədikləri də çox ilgincdir: “Gəlin səmimi
olaq. Hansı birimizin qəlbindən, ya beynindən nələr
keçmir?.. Və niyə bunların
kağıza köçürülməsi, yəni hansı mənadasa
sənədləşməsi bizləri bu qədər qorxudur?.. Bu sətirlərdən
şoka düşənlərin təəccübü o illər
məni üzüb əldən salırdı.
“Uşaqların atası, həyat yoldaşı barədə
belə fikirləşməkmi olar?..”,
yaxud, “Axı belə bir şey mümkünmü?..” və s.
və i.a.
Halbuki bu,
sadəcə, qısqanclıqdan az qala
ağlını itirmiş bir qadının təxəyyülü,
özündən asılı olmayaraq qəlbinə dolan
dağıdıcı şübhələrin sonucunda yaranan vəhşət
idi.
Maraqlıdır ki, “O məni sevir” hekayəsində ilahi
eşqə, platonik sevgi məsələlərinə fərdi
yanaşmasını sərgiləyən yazarın
“Azadlıq” romanına özgür ruh hakimdir. Azad ruhunun, özgür
düşüncələrinin tərcümanı, daxili aləminin,
pərdə arxasındakı gizlinlərinin bədii
inikası, yaşadığı dövrün bədii səlnaməsi
olan bu romanın onun yaradıcılığında özəl
yeri var. “Azadlıq” romanını çox bəyəndiyini
etiraf edən şair Sabir Rüstəmxanlı
vurğulayır ki, “Qadın ürəyilə kişi sərtliyinin
çiçəklə daşın, istəklə
reallığın, xoşbəxtlik görüntüsü ilə
faciənin vəhdətinin bir-birinə bağlı
olmasını və bir-birindən doğmasını Afaq
parlaq və təsirli yazır”.
Bu kontekst
və üslub parametrləri onun
yaradıcılığının sonrakı dönəmlərində
daha da inkişaf edərək püxtələşib və
müdriklik çağında qələmə
aldığı “İzdiham” və “Yasaq edilmiş yuxular”
adlı iri həcmli romanlarında tam fərqli rakurslarda həllini
tapıb. İlk iri həcmli əsəri
“Qarğış” romanıdır. “İzdiham”
romanı isə avtobioqrafik səciyyə daşıyır.
Ancaq müəllifin poetika baxımından
avtobiqrafik cəhətlərin kollajını məharətlə
yaratdığı bu roman son dərəcə orijinal əsər
hesab edilir. Burada mətləbə ənənəvi
yanaşma tərzindən əsər-əlamət belə
yoxdur. İnsan taleyini onun yuxuları, vahimə
və qorxuları, qarabasmaları, düşləri-xəyalları…
fonunda, güzgünün surəti göstərən hissəsindən
vaz keçib onun qatı, zülmət qaranlıq içində
boy verən arxa tərəfindən, qeybdən gələn səsləri
sözə çevirmək ehtirası əsas axın şəklini
alır. Hətta bu əsərdə söz özü də
maddi varlığını hiss etdirməyəcək dərəcədə
“deformasiyaya” uğramış, bildirdiyi, hədəfə
aldığı nəsnələrin ətrafında dövrə
vurmaqla bildirilən əlaməti və keyfiyyətləri bir
araya gətirmək, necə deyərlər, yerlə
göyü, ucada olanla yerin dibindəki sirli və müəmmalı
nəsnələri birləşdirmək niyyətində
bulunur. “İzdiham” romanı Ramiz Rövşənin
də qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan nəsrində öz
üslubi parametrləri etibarı ilə tək və tənha
bir əsərdir. Bu əsərin bədii
mətnində elə özəlliklər var ki, onları tam
şəkildə təsvir etmək, sadəcə
mümkün deyil. Çünki təsvir
edilən şeylərin sürəti bizim qavrama vərdişlərimizin
sürətindən irəlidədir, hətta demək olar ki,
müəllifin özündən də irəlidədir.
Biz o nəsnələrin ancaq müəyyən
qismini “ələ ala” bilirik və bunların doğurduğu
assosiasiyalar oxucunun təxəyyülünü çox
uzaqlara, “yaşıl adalara” aparır. Ramiz
Rövşənin qeyd etdiyi başqa bir maraqlı məqam isə
- Afaq Məsud poetikasında bu kimi cəhətlərin
gücünə müəllifin şüuraltı ilə hərəkətə
gətirilən “hadisələrə” oxucuların da qoşulmasıdır.
Oxucu özü də hiss etmədən, ixtiyarsız olaraq bu əhvalatlarsız
süjet burulğanının iştirakçısına
çevrilir və orada təsvir edilənləri öz həyatında
baş verirmiş kimi dərk edir. O, bəlkə də
qadın olduğundan, hadisələri daha içdən, daha dərindən
anladığından məsələnin bu qədər həssaslıqla
mahiyyətinə varır, dərinliyinə gedir,
yazdıqlarına oxucunu inandıra bilir. Əslində
yazarın əsl mutluluğu da məhz oxucusunu
yazdıqlarına inandırması, onu prosesin mərkəzinə
çəkə bilməsindədir...
Afaq Məsud nəsrində, onun üslubunda bizim dünya
ədəbiyyatı tarixindən və təcrübəsindən
bildiyimiz bir sıra ədəbi cərəyanların
qovuşuğu yansıyır. Hər şeydən
öncə, onu qeyd edək ki, bu üslubda sürrealizm cərəyanının
izləri, konturları açıq-aydın
görünür. Reallıq yoxdur, o, hardasa
yuxu qaranlıqlarının, yuxu qarabasmalarının
içində həll edilmiş və təkrar emal prosesindən
keçərək insan – oxucuya yeni bir gerçəklik
materialı kimi təqdim edilmişdir.
Ədibin üslubunda ekspressionizm – təsvir ediləcək
ilkin detalı incə pərdələrlə haşiyələnmiş
nəhəng qatışığın içində gizlətmək
ustalığı getdikcə daha aydın şəkildə nəzərə
çarpır. Hər halda, daha konkret şəkildə
desək, onun yaradıcılıq üslubunda, bədii mətnlərinin
nüvəsində üç ədəbi cərəyanın
– surrealism, ekspressionizm və ekzistensializmin son dərəcə
maraqlı qovuşuğu mövcuddur. İkisini
yuxarıda qeyd etdik. Üçüncüsü,
ekzistensializm, insan varlığının heç zaman
cavabı bilinməyəcək sual qaranlıqları
içində təsviri, bütün təsvir boyu verilən
çox ağrılı sualların cavabının
axtarılmaması, yəni bütün bu ağrılar
müqabilində insanın dəyişməyəcəyi -
öz içində qapalı bir sistem olması bu poetik sistemi
tamamlayan bir halqadır. Ancaq bir cəhəti də
vurğulamaq gərəkir ki, Afaq Məsud
yaradıcılığında bu kimi “izm”lərin
varlığından bəhs etməklə biz həmin “izm”lərin
Azərbaycan bədii təfəkküründə
özümlü bir hadisə olması fikri üzərində
qalmaqda israrlı deyilik. Sadəcə, hər bir
millətin çağdaş nəsrində, bədii mətnlərində
dünya ədəbiyyatının minilliklər boyu
keçdiyi hadisələr, rastlaşdığı təbəddülatlar
zaman keçdikcə bir daha qarşıya çıxır,
özünü qabarıq bir şəkildə
yansıdır. Son illərin ədəbi məhsulu olan,
məşhur filosoflar J.Liotarın, Jak Derridanın “dünya-mətndir
və mətn-reallığın yeganə mümkün
modelidir” fəlsəfi konsepsiyasına uyğun qələmə
alınmış “Suiti” romanında olduğu kimi...
Afaq xanım bədii sözün gücü ilə
mükəmməl, xarakterik portret yaratmaq
ustalığını postmodernizm elementləri ilə zəngin
olan “Suiti” romanında bir daha nümayiş etdirdi. Cəsarətlə deyə
bilərik ki, portretlər, xarakterlər, parlaq obrazlar
qalereyası - “Suiti” romanı eyni zamanda insanın iç
dünyasına açılan bir pəncərədir və hər
birimizin fərdi olduğu yaşadığımız cəmiyyətdə
baş verən olayların aynasıdır: “...Kürsüdən
özünü zorla çəkib çıxardı. Döşəmənin taxtaları ağır
ayaqları altında cırıldaya-cırıldaya keçib
yerinə əyləşdi, bir stəkan suyu da orda
başına çəkib fikirləşdi ki, gərək
özünə, bədəninə uyğun kürsü
düzəltdirsin. Çünki son aylar, ələlxüsus
da, doyumlu naharlardan sonra kürsüdən çıxmaq
müşkül məsələyə çevrilirdi. Normal insan ölçüsünə
hesablanmış bu qədim kürsü hər
çıxışda tarım qayış kimi bədəninə
dolanıb göbəyini sıxırdı... geriyə çəkilib
çıxmaq istəyəndə isə, bədəni
kürsünü laxladıb mikrofona gurultu sala-sala zalda
çaxnaşma yaradırdı... ...Hamı ona
gülürdü... - fikirləşdi. - ...onun bu bədheybət
natarazlığına, piylənib il-ildən rezin balış
kimi üfürlənən qarnına, gombul qadın
üzünü andıran dəyirmi sifətinə, alma yanaqlarına, ətli buxağına... Bir dəfə
beləcə dartınıb kürsüdən çıxanda
və yoğun ayaqlarını ardınca sürüyə-sürüyə
yerinə yollananda, hardansa arxa cərgələrdən,
heç cür tanımadığı cavan qadın səsinin:
- Kişi suitidi elə bil... dediyini öz qulaqlarıyla
eşitmişdi”.
Hansımız
yaşamımız boyunca belə prototiplərlə
qarşılaşmamışıq ki!.. Bu
tiplərin son dərəcə dəqiq bədii boyalarla təqdimi
Afaqın əsərlərində o qədər cazibədarlıq
yaradır ki!.. Oxucu bu
içdənliyin, gerçəkliyin, çılpaq təsvirlərin
yaratdığı qəribə dünya, həyatla, gerçəklərlə
yazılanların üst-üstə düşməsi
qarşısında şaşırıb qalır. O,
qadın yazardır, feminist deyil, qələminə hec vaxt xəyanət
etməyən, düşüncələrini,
fantaziyalarını, iç dünyasını olduğu kimi ağ kağızlara köçürən sənətkardır.
Nazirin illər boyu bir evin içində
yaşadığı, bir yataqda uyuduğu xanımının
ən incə detallarla təsviri dediklərimin ən bariz təsdiqidir,
yəni o, əks cinsin nümayəndələrini tənqid
edib qadını ideallaşdırmır, əksinə, hər
iki cinsdən seçdiyi tiplərin obrazlarını gerçəkliklərə
sadiq qalaraq yaradır: “...Arvadı onu bu dünyada olan
bütün incəbel qadınlara qısqanırdı. Olsun, ona görə ki, arvadının, o biri
qadınlardan fərqli olaraq, beli yox idi. Heç
əzəldən olmamışdı. Sağ əliylə
sol ovcunu qaşıya-qaşıya fikirləşdi ki,
arvadının nəinki beli, “qadın” adlandırılan bütün
məxluqlara xas olan yancaqları da yox idi… Arvadının
yancaqlarına dolası əti elə bil çaşıb, niyəsə
yuxarı - çiyinlərinə və qollarına
dolmuşdu, onu qadından çox, ağır çəkili
idmançıya bənzədirdi. Odu ki,
qısqanclıqdan boğulub ölürdü, gün-gündən
saralıb solurdu... Dünən də arvadı onun, evin
xanımının şərəfinə söylədiyi
“şanlı” nitqini nifrət dolu, iynəli baxışlarla
dinlədikcə, stolun altından ayağını
bastayıb, nadinc uşağa göz ağardan tək,
gözünü ağardmışdı, acıqlı zabit zəhmiylə
astadan:
-
Çörəyini ye. - demişdi. O da
başını aşağı salıb, şəkərini
unudub, ürəyi arvadının zəhmindən
parçalana-parçalana, qabağına keçəni
içəri ötürmüşdü. Odu ki
də, indi ölürdü. Arvadı bax, belə
çıxırdı axırına...”
“Suiti” romanını çağdaş dövrün, Azərbaycan
cəmiyyətinin yeni baxış bucağından yepyeni bədii
təsvir və ifadə vasitələrilə təqdimi kimi də
dəyərləndirmək olar. Bu cəmiyyətin içində əriməyən,
tənhalıqdan, öz-özü ilə qalmaqdan qorxan, evdə
ailəsində və kollektivdə belə özünə yer
tapa bilməyən və yeganə dərdləşdiyi,
içini tökə bildiyi professor tərəfindən də
biganəliklə qarşılanıb əslində
dışlanan məmur obrazı o qədər təsirli
yaradılıb ki! Romanı oxuyub bitirdikdən
sonra da bu təsirdən yaxa qurtara bilmirsən. Düşünürsən ki, bütün bunlar və
ən nəhayət, professorun köpəyinin hücumu qorxaraq
özünü küçəyə atan naziri ölümə,
onun üçün yeganə çıxış yoluna tərəf
itələyir. “Azadlıq” romanının giriş hissəsində:
“Əsərin son fəsilləri məni dünyanın ən səssiz qatlarına
aparıb çıxartdıqca, ətrafın səs-küyü elə bil qəsdən
birə-on artıb çoxalırdı...” yazan A.Məsudun
“Suiti” romanının qəhrəmanı da ətrafın birə-on
qat artan səs-küyündən qaçaraq
dünyanın ən səssiz qatına enir... bu zaman tam mənası
ilə çevrilmə prosesi başa çatır və o,
dibsiz suyun içində suitilərin arasında ölümə
qucaq açır. Göründüyü kimi, onun
yaradıcılığının mərkəzində həm
sevən, həm də xəyanətə uğrayan, həm
gününü yeyib-içib özünü bəsləməklə,
gündəlik qayğılarla uğraşmaqla keçirən,
həm də düşünən, qutsal arzularla yaşayan, həyatın
dolaylarında azıb qalan çarəsiz, “öz nəhəng
yaradıcı niyyəti və arzularıyla
sosiallığın öldürücü qəzalarına
uğrayan” istedadlı canlı varlıq - ümumiyyətlə,
bütün halı ilə canlandırılan İNSAN durur... Beləliklə,
roman postmodernizmin tərifində deyilən “İsveç
masası”na bənzəyir və oxucu buradan
istədiyini əxz edə bilər...
Afaq Məsud nəsri müasir Azərbaycan nəsrində
istər texnika, istərsə də mündəricə
baxımından sanki ayrıca, müstəqil bir adadır. Bu nümunələri
ənənəvi nəsr terminologiyası və ülgüləri
kontekstində izah və şərh etmək qeyri-mümkündür.
Bəzən müasir ədəbiyyatşünaslıqda
bu nəsrin Kafka və Kamyu təcrübəsindən irəli
gəldiyini söyləyənlər də tapılır.
Şübhəsiz ki, Afaq Məsud nəsri zənginliyinə,
fikir, ideya axarına görə dünya və xüsusən
Avropa nəsrinin ən öncül ənənələri ilə
səsləşməyə bilməz. Ancaq
bu, məsələnin zahiri tərəfidir. Onun son
zamanlar müraciət etdiyi, daha doğrusu, tərcümə
etdiyi mətnlər – sufi nəsrinin
nümunələri məsələnin
çözümünün o qədər də sadə və
asan olmadığını daha aydın şəkildə nəzərə
çarpdırır. İbn Ərəbidən və Əl Qəzalidən
etdiyi tərcümələr bir daha göstərir ki, Afaq Məsud
adlı Azərbaycan yazıçısının poetik mənbəyi
XX əsr Avropa nəsri və bədii fikri ilə bağlı
olduğu qədər, klassik şərq mətnləri, ibrətamiz
pritçalar, təsəvvüf – sufi mətnləri ilə də
bir o qədər sıx bağlıdır. Sufi mətnlərinə
verdiyi izahlar bu bağlılığın nə qədər
ciddi və dərin olduğunu yansıdır: “İslam -
insanın, onun ailəsinin və yaşadığı cəmiyyət
modelinin qorunub saxlamasının təminatçısıdır.
Bu mənada İslam humanist dindir, o, ilahi sirləri
tam açıqlamır. Quranda bir çox
mətləblər müstəsna insan dərəcələri
üçün gizli işarələr və kodlarla verilir.
Burda məqsəd - orta insanın
qavrayışının nəzərə
alınmasıdır. Quran İlahiyə
aparan yolun səmtini göstərirsə də, eyni zamanda
insanı öz şəfası və Rəhmi ilə qoynunda
qoruyub saxlaya bilir. İnsan şüuru
üçün dərkedilməz və bu səbəbdən
yasaq olunan ilahi həqiqətləri gizlidə saxlaya-saxlaya
insana məhvərindən çıxmağa imkan vermir.
Həqiqətən də, yol asan keçilən
yol deyil. Quran: “Ey Mühəmməd, səndən ruhla
bağlı soruşsalar, de ki, bu Rəbbimin sirlərindəndir”,
- deyib, ruh barədə bilgini gizli saxlayır. Çünki
Freyd deyən kimi, “Əgər insan öləcəyini
bütün reallığı ilə dərk edərsə, o
bircə saat da yaşaya bilməz”. İnsanın
Ölüm dərki, yəni əbədi mövcudluğun dərketmə
nöqtəsi bağlıdır. Bu həmin
o nöqtədir ki, Kainat və ruh haqqında bilgini qəbul edə
bilmir.
Sufilik isə həmin o gizli nöqtənin sirrindən təkan
alır və burda daha İslamın qoruma mexanizmi işləmir. Buna Allaha və
onun misilsiz gözəlliklərinə qapanan ilahi eşq mane
olur. Məhz bu səbəbdən sufi
İlahiyə aparan yolu bütün uçurumları və
hüdudsuz ənginlikləri ilə insanın gözü
qarşısında açmaqdan çəkinmir və
anlayanın sonrakı taleyinin fərqinə varmır. Sufi mətnləri ilə işləyərkən,
Ölümü bir addımlığında hiss edirsən.
Bu mətnləri sadəcə oxuyub, “sufiliklə
tanış oldum” demək də olar. Ölümü
yalnız yasda yadına salıb, “İnsan bu dünyadan
üç metrlik kətandan savayı nə aparır ki?”
- deyən və yasdan bir baş
dükan-bazara qaçanlar kimi. Yəni bir var onu
nəzəri cəhətdən anlamaq, bir də var canında
hiss etmək. axı sufilik romantika
deyil?! Ora kələ-kötür, təhlükəli
uçurumlardır?”
Məşhur
ingilis yazıçısı, modernizm ədəbi cərəyanının
yaradıcılarından olan Virciniya Vulf ilə “ədəbiyyatda öz
dövrünü qabaqlayan şəxsiyyət-yazar formulu
doğuran” və üslubundakı intermediallıq elementləri
ilə diqqət çəkən Afaq Məsud
yaradıcılığı arasında oxşar bədii nəğməlilik,
fəlsəfi yuxu elementləri mövcuddur.
Qeyd edək ki, “İzdiham” romanında intermediallıq
elementləri ilə yanaşı, ekspressionizm və sürrealizm
baxımından Niderland rəssamı İeronim Bosx və
ispan rəssamı Fransisko Qoyyanın rəsm əsərləri
arasında bənzətmələr, paralellər olduğu da
vurğulanıb.
İlk baxışdan orijinal və ayrıca bir hadisə
təsiri bağışlayan Afaq Məsud nəsri əslində
klassik Azərbaycan nəsri ilə, onun əsas və
qabaqcıl ənənələri ilə daha sıx surətdə
bağlıdır. Mirzə Cəlilin “Dəli
yığıncağı” pyesini diqqətlə oxuduqda belə
bir qənaətə gəlmək olar ki, bu əsərdə,
xüsusən “Ölülər”də əksini tapan bədii mətləblər
XX əsr dünya nəsrinin daha sonralar sistem şəklinə
saldığı əsas ideyalardır. “Dəli
yığıncağı”ndakı Molla Abbas obrazı isə
struktur etibarı ilə çox planlı və çox
funksiyalıdır. Afaq Məsudun “İzdiham” romanı və
“Can üstə” pyesinin obraz və personajları da mahiyyəti
etibarı ilə elə Molla Abbasın “törəmələridir”.
O mənada ki, Mirzə Cəlilin nişan
verdiyi insani keyfiyyətlər - insanın müəyyən məqamlarda
xarakterini gizlətməsi, xarakterinin ikiləşməsi,
özünü dəliliyə vurması və s. kimi
xüsusiyyətlər məhz Afaq Məsud
yaradıcılığında daha sonralar inkişaf etdirilərək
mükəmməl poetik sistem formasını
almışdır.
“Duyğular imperiyası” esselər silsiləsi fikrimizcə,
onun yaradıcılığında çox önəmli bir mərhələdir. O mənada ki, burada
yazıçının düşüncə axarının
istiqamətləri, kod və koordinatları bəllənir… “Vaqif Cəbrayılzadə və Bax” müqayisəsini
özündə əks etdirən mətn əlamətdar
olduğu qədər də sərrast məntiqə malikdir.
Bu silsilədən qələmə
aldığı “Emiqrant ədiblər” minimalist yazı-hekayəsi
də qapsadığı məna baxımından çox
ilgincdir. Burada rusdilli
yazıçılarımıza özünə də məlum
olmayan səbəblərə görə həmişə
ürək ağrısı duyduğunu yazan nasir onları
emiqrant ədiblərə bənzədir: “Vətənlərini
sidq-ürəkdən sevən bu insanlar Bakının göbəyində
anadan olsalar da, şəhərin ən qədim, mərkəzi
tikililərində yaşasalar da, yenə yad ellərdə
üzgün qərib ömrü sürməkdən, vətən
nisgili bəbəklərinin dərinliyinə hopmuş ürkək
emiqrantlara bənzəyirlər”. Onun fəlsəfi yozumunda
“Ölüm növləri” də ilgincdir: “Nədənsə
cavanlar qocalardan rahat və təmənnasız ölür...”
kimi...
Şəhid dilçi alimimiz Aydın Məmmədov
haqqında yazdıqları insanın içini tərpədir,
ruhunu gizildədir və İnsan-Xarakter-Həyat-Ölüm
dördbucağının yansıtdığı
böyük Həqiqətə inandırır. Və bu inandırma
üsulunda apaydın görünən səmimiyyət oxucunu
varlığının iç qatlarınadək, ruhunun lap dərinliklərinədək
etkiləyir. O, bu təsirdən, atmosferdən çıxa
bilmir, baş verənləri yaşayır: “42 yaşlı
Aydın, özündən, sanki özü də qələmindən,
müqəddəs tutiya kimi, inanıb tapındığı
elm yolundan sapıb, bir müddət heç bir qaydaların
işləmədiyi, ədəbiyyat, elm havasından uzaq məchulluqlarda
onu, hansısa, ayrı növ ölümlərdən xilas edən ayrı ərazilərdə
yoxa çıxmışdısa, bir müddətdən sonra
oralardan, dərin dəryaların dibindən təkan
almış kimi, sıçrayıb, ayağa
qalxmışdı. Bu dəfə geriyə,
çallaşıb ağarmış saçlarla, içi
peşmanlıq və iztirab dolu gözlərlə
qayıtmışdı... Nəfəsini dərib
qüvvəsini toplayıb, yenidən yaşamağa, elmə, ədəbiyyata
susamış ac həvəslə yazıb-yaratmağa
başlamışdı. Aydın kimi insanlar, həmkarım
Aqil Abbasın Aydın barədə dediyi kimi, “peyğəmbər
olmaq istəyən, lakin ola bilməyən” insanlar Yer
üzünə öz möcüzələri, ərməğanları
və əlamətləri ilə gəlirlər.
İnsanlığın nələrdənsə agah etməkdən, onlara, yeni
İNSAN nümunəsi nümayiş etdirməkdən
ötrü gəlirlər. Aydın da, Azərbaycana
bundan ötrü gəlmişdi. Möcüzəvi
fikirləri, adi insan təfəkkürünə
sığışmayan, hansısa, fərqli həqiqətləri
ilə gəlmişdi. Və digər “qalan peyğəmbərlər” və
peyğəmbər olmaq istəyənlər kimi gəlib,
onlar kimi də getdi. Qədim dövrlərin, həmin kütlə
cəhalətinin, ruh maarifsizliyinin, yoxsa, öhdəsinə
düşən
gizli, ilahi missiyanın qurbanı oldu... Biz isə,
öz qüdrətsizliyimizi, adi insan miskinliyimizi, Ölüm
qarşısında acizliyimizi anlayıb, susduq.
Ölümün, Aydının həyat eşqinə xələl
yetirən qürub çağı qədər əlçatmaz
və keçilməz olduğunu, bizlərə ev,
məişət, yazı-pozu qayğılarından ibarət,
doğma diyar kimi görünən bu dünyanınsa,
sıldırımlı uçurumlar və təhlükələrlə
dolu, qorxunc sirlər aləmi olduğunu dərk eləməyə başladıq...”
Xalq
yazıçısı Anar, şair Vaqif Bayatlı Odər,
yenilikçi rejissor Tofiq Kazımov və digərlərinə
həsr etdiyi portret yazılarda da İnsan-Həyat-Ölüm-Mistik
aləm ana xətt
kimi özünü göstərir. “Doğum
günü məlum olmayan Vaqif Bayatlının naməlum ad
gününə” adlı essesində
qəhrəmanını sanki göyün yeddi
qatından keçirərək sehrli xalçanın
üstündə gətirib oxucularına dibsiz bir sevgi ilə
təqdim edir: “Vaqif təsadüfən içinə ayrı
adamlar da düşən hardansa çox-çox uzaqlardan, mənim
dəhşətli dərəcədə tanımaq istədiyim,
lakin heç cür yolunu, istiqamətini
bilmədiyim qərib məmləkətdən gəlir...”
Yaxud,
“Tofiq Kazımov” adlı portret yazısısında Zaman – Məkan
qarşılaşdırılması və qəhrəmanın
bu anlayışların fövqündə təqdimi son dərəcə
düşündürücüdü... Tofiq Kazımovun onu
öz darısqal qəliblərinə salmağa can atan Zamana
boyun əyməyərək, yaratdığı məhrumiyyət
və məcburiyyətlər qəliblərinə düşməyərək
sovet rejiminin tikanlı diktələri arasında öz gərəkli
işini gördüyünü, qurduğu teatrı
bugünkü digər teatrlardan çox-çox irəliyə
apardığını səriştəli, peşəkarcasıa
təqdim edir ki, insan-oxucu “Zamanla əlbəyaxa
döyüşdə qurub-yaradan Tofiq Kazımovun hətta
Zamana təsir edə bildiyinə inanır: “Zaman öz
yoğun kəndirləriylə, uzun, iti
qayçılaryıla Tofiq müəllimin yaradıcı həyatına
öz dağıdıcı müdaxilələrini edirdisə
də, onu fikir və duyğu azadlığından məhrum
edə bilmirdi. Belə ki, bütün müqavimətlərə
və təzyiqlərə baxmayaraq, Tofiq Kazımov ölkənin
saxta, qondarma ideoloji ehkamlarına xidmət edən və bu səbəbdən
sünilik və pafos saçan teatr məkanında əsaslı
dönüş yarada bildi. Uzun illərdən
bəri ibtidai teatr təsəvvürü üstə
qurulmuş milli teatr anlayışını laxladaraq, səhnəmizə
tamamilə yeni - insan azadlığı, səmimi dialoqlar və
çılpaq həqiqətlər saçan ayrı bir hava gətirə
bildi...“
“Duyğular
İmperiyası” silsiləsindən yazdığı “Vaqif və
Bax” essesində onun iki sənətkar arasında
apardığı paralellər və gəldiyi nəticə həqiqətən
diqqətçəkicidir: “Dünən Baxın musiqisinə
qulaq asdıqca, qəfildən hiss etdim ki, Vaqif Cəbrayılzadənin
poeziyasının, Baxın musiqisi ilə hansısa
uyarlığı var. Bu uyarlığın nə olduğu
barədə bir müddət fikirləşdikdən sonra
anladım ki, onların hər ikisi dünyanı hər an
dönə-dönə yenidən və yenidən qurmaqla məşğuldurlar...”
Afaq Məsud ədəbi əsərlərlə
bağlı fikirlərini sərgilədikdə isə oxucunun
gözləri qarşısında mükəmməl, həm
xeyirxah, görüb-götürmüş müəllim-pedaqoq,
həm də sərrast düşüncəli, dərin məntiqli
ədəbiyyatşünas-alim obrazı canlandıra bilir, onu
fikirlərinin cazibəsinə salaraq arxasınca aparır. O, istedadlı gənclərin
çoxunun məşhur olmaq, tanınmaq azarını məqbul
saymır, qınayır və bunun çox vaxt onların
yazılarının alt qatında hiss olunduğunu və əsərlərinin
dəyərini aşağı saldığını
düşünür. Vulqar sözlərdən,
pornoqrafiyadan yersiz və hədsiz istifadəni doğru
tendensiya saymayan yazar bu halın çox vaxt oxucuda əks
reaksiya yaratdığını xüsusi vurğulayır.
Onun üçün başqa xoşagəlməz
hal isə ədəbiyyata sovetlər dövrü
prizmasından yanaşma tərzidir. Bu
gün əlinə qələm alıb ilk hekayəsini
yazmağa başlayan gənc anlamalıdı ki, onun
yazdıqları sovetlər dövründə olduğu kimi,
kütləvi tirajlarla buraxılmayacaq, arxasında heç bir
ideoloji maşın dayanmayacaq və o, yalnız onu anlaya, hisslərini
bölüşə biləcək adamlar üçün
yazacaq. Onlarda nəyisə dəyişmək,
kimlərisə hansısa çıxılmazlıqlardan xilas
etmək üçün yazacaq. Və əslində,
böyük ədəbiyyat elə belə yaranır. Çağdaş
dövrümüzdə məhz belə ədəbiyyatın
yaradıcılarından biri olan gənc yazar Qan
Turalının gizli uşaq ağrıları, insanlara, həyata
inam və sevgi ilə süslü “Polis qorxusuyla
öpüşmək” və “Mustafa” romanları haqqında səsləndirdiyi
fikirlər mötəbər bir xeyir-dua, yaradıcılıq
yolunda ona uğur diləmək kimi anlaşılır. “Qan Turalının yazdıqlarında nə
Şekspir fəlsəfəsini, nə Markes magiyasını, nə
Hofman mistikasını, nə Dostoyevski psixoanalizini
axtarmağın yeri yoxdu. Bu yazıları oxuduqca da, əslində,
nə o qəliz fəlsəfəçiliyin, nə mistik
magiyanın, nə də psixoanalizin elə bir əhəmiyyət
daşımadığının həqiqətini anlayır,
vaxtın sürətləndiyi, Axirət əlamətlərinin
bir-birini əvəzlədiyi bu qaçhaqov zamanında tək
bir Özünə - nə vaxtsa içindən
sıçrayıb kənara
çıxdığın doğma, ilıq məhrəmliyə,
rahatlıq və əmin-amanlıq saçan səmimiliyə
ehtiyaclı olduğunu kəşf edirsən...”
Xanım yazarın qənaətincə, bütün
yaradıcılıq sahələrində qələmini
sınayan və uğurlu nümunələr araya-ərsəyə
gətirənlər istedadlı insanlar kimi dəyərləndiriliblər. Dram və nəsr
əsərləri, esseləri, publisistik yazıları ilə
bərabər tərcümələri bir dəniz fənəri
tək özünün də istedadlı insan kimi
çoxşaxəli yaradıcılıq yoluna işıq
salır. Sərhədsiz düşüncələrinin
sözə dönüşərək sətirlərə
düzülməsini və oxucu təfəkkürünə,
ürəyinə axan duyğularının dərin poetik ifadəsini
esselərində, peşəsinə sədaqətindən
doğan yazılarında da müşahidə edirik. Mövqeyi aydın görünən modernist
yazarın bu yönlü yazılarında da duyğuları bədöv
at kimi şahə qalxır və yenə də heyrətləndirir
və bu heyrətləndirmə oxucunu qəhrəmanına və
onun əməllərinə inandırmaqla sonuclanır.
“Anasız dilimiz, yaxud “Qorxunc Əlifba”nın davamı...”
adlı tənqidi məqaləsində ibtidai siniflərdə
mövcud olan durum, təhsilimizlə bağlı
ağrılı fikirləri hər bir oxucunu bir daha dərindən
düşünməyə və “Nöqsanları aradan
qaldırmaq üçün nə etmək lazımdır?”
sualına cavab axtarmağa sövq edir. Afaq xanımın yazdığı,
göstərdiyi həqiqət budur: “Orta məktəb dərsliklərimiz
barədə son illərdə yazılan, deyilən tənqidi
fikirləri, qüsur və iradları bir yerə toplasaq, yəqin
ki, iri həcmli, bəlkə də çoxcildli kitab
alınar. Az qala, bütün cəmiyyətin - dərslik fəsadlarından
əziyyət çəkən valideyn və müəllim
zümrəsi ilə yanaşı, sıravi vətəndaşların
da qoşulduğu bu ayarlayıcı və
aşkarlayıcı prosesin son ucda gözlənilən nəticəni
verməməsi, neçə illərdən bəri göz
ağrıdıb ürək dağlayan dərslik zülmətinin
heç cür işıqlı müstəviyə
çıxa bilməməsi, az-çox vətəndaşlıq
heysiyyəti olan hər kəsdə təbii narahatlıq və
həyəcan hissi doğurmaya bilmir.
Bir
vaxtlar, daha dəqiq desəm, 2005-ci ildə bütün keyfiyyətləri
və cəhətləri ilə ana dilimizin, mili-mənəvi
dəyərlərimizin əleyhinə işləyən,
şeir və oxu mətnlərinin absurdluğu,
tapşırıq və məşğələlərinin
primitivliyi və naqisliyi ilə millilik, maarifçilik və vətəndaşlıq
heysiyyətini heçə endirən “Əlifba” dərsliyi
haqqında yazdığım “Qorxunc Əlifba” məqaləsi
bu bədnam kitabın təhsil dövriyyəsindən
çıxarılmasına təkan vermişdisə də,
son dövrlər mətbuat səhifələrində, internet
portallarında adı çəkilən dərsliklə
bağlı yaranmış mübahisələr, TQDK ekspertləri-nin
kitabın yararsızlığına dair ortaya qoyduğu 120
qüsur, bu qüsurlarla razılaşmayan tərəflərin
mövqeyi və sair, bu mövzuya yenidən
qayıtmağın, ümumtəhsil sisteminin beşiyi
sayılan bu dərsliyə bir daha nəzər yetirməyin
vacibliyini gündəmə gətirdiı. “Altun kitab” nəşriyyatının
R.İsmayılov, S. Abdullayeva, G.Orucova, D.Cəfərovanın
müəllifliyi ilə 2012-ci ildə dövriyyəyə
buraxdığı “Azərbaycan dili“ dərsliyi ümumi
bağlayıcı qayənin yoxluğu, uşaq
dünyasıyla ünsiyyət qurmaq, onun qəlb
dünyasına yol tapmaq cəhdlərinin uğursuzluğu, həmçinin,
məzmun və məna miskinliyi, dil və ifadə naqisliyi,
tapşırıq və mətnlərin tədris keyfiyyəti
baxımından qüsurluluğu əvvəlki qaydasında –
“orta ağır vəziyyətdə” qalmağındadır”.
Həyəcan
təbilini həmişə öz vaxtında səsləndirən
Afaq Məsudu bir vətəndaş, xalqının
yaradıcı ziyalısı kimi yurdunun üzləşdiyi
problemlər, ictimai-siyası məsələlər daim
düşündürüb və o, bunlara seyrçi
mövqedən yanaşmayıb... Təbii,
çağdaş dövrümüzdə
xalqımızın üzləşdiyi bütün bu problemlər
- Qarabağı erməni vandallarının istila etməsi nəticəsində
xalqımızın yaşadığı fəlakətlər,
ölüm-itimlər, ağrı-acılar onun da ürəyini
yaralayıb, duyğulu könlünə sıxıntılar gətirib.
Hələ 1990-cı illərdən “Azərbaycanı
dağıtmaq istəyən qüvvələrin
var”lığını görən yazarın “Mənim
üçün ən vacib məsələ Azərbaycanda əmin-amanlığın
qorunmasıdır!..” deməsi onun məhz
vətəndaşlıq mövqeyinin, baş verənlərə
ağılın gözü ilə baxa bilməsinin ən
açıq göstərgəsidir...
O,
özünü mətbuatdan da kənar tutmayıb, xalqın
taleyüklü məsələləri, ədəbiyyat və
söz sənətində mövcud olan problemlərlə
bağlı vaxtaşırı müsahibələr verib.
Müsahibələrinin təkcə adlarını sadalamaq
kifayətdir ki, xanım yazarın düşüncələrinin
dərinliyini hiss edəsən... “Hər bir şeyin ruhu var, hətta
şəhərlərin və kəndlərin də”, “Qiyamət
günü cəzanın ən ağırını həqiqəti
bilməyə can atmayan alim çəkəcək”,
“İzdiham məni ölümdən qurtarıb”,
“Dördüncü ölçünün rəngi” (“525-ci qəzet”)
(“İki sahil” qəzeti), “Səmimi söz də hiss kimidi, o,
heç vaxt köhnəlmir”, “Yazarkən, mən can üstə
oluram”, “Bütün əzabları mənə öz
içimdə veriblər” (“Yeni Azərbaycan” qəzeti), “Bilməzdim
ki, ölümümü gözləyənlər də var”
(“Yeni yüz il” qəzeti), “Mənim üçün ədəbiyyat
Ərazidir”, “Həyat azadlığımı əlimdən
alıb” (“Hürriyyət” qəzeti), “Mən iki cür
yaşayıram” (“Ədalət” qəzeti),
“Yazıçılıq qadın sənəti deyil”, “Ədəbiyyat
hadisələrin yox, hisslərin süjetidi…” (“Azadlıq”
qəzeti) və s.
Bəzən cəmiyyətdən, azğın
insanların natarazlığından bezir, darıxır və
bütün bu natarazlıqlara görə də son dərəcə
üzülür, belə hallarda bəzən hətta nə edəcəyini
də bilmir və əllərini qopub gəldiyi yerə-Allah dərgahına
uzadaraq dərdlərinin əlacını uca Yaradandan diləyir. Bu zaman
özündən əvvəlki aşiqləri dərindən
öyrənərək onların getdikləri yolun yolçusu
olmağı arzulayır. Bu kimi düşüncələrin
sonucudur Mənsur Həllacın Allaha olan dəli eşqi barədə
mistik-psixoloji pyes yazmaq istəyi... “Bu nəhəng sufidir,
Allaha olan sevgisinə, Nəsimidən bir neçə əsr əvvəl
dediyi “ən-əl həqq!” şüarına görə onu
İsa peyğəmbər kimi çarmıxa çəkiblər,
bunu tarixi faktlarla açıqlamağa cəhd edəcəyəm.
Kərbəla hadisələri barədə pyes
yazmışam. Bu, Kərbəla faciəsinin
Afaq yozumudur. Əsər peyğəmbər ümmətinin
alilik və şəhidlik dərəcəsi, Həzrət
Əlinin qızı Xanım Zeynəbin bənzərsiz, pak
şəxsiyyəti barədədir...” Görəsən bu bənzərsiz
mətnlərin getdikcə daha dərin qatlarına enməyidirmi
xanım yazarımızın dilindən bu sözləri
çıxaran: Bəlkə nə vaxtsa tənhalığa
qapandım...”
Amma o, hələ ki, bu tənhalığa qapanmayıb və
bu gün gerçəkdən Məsuddur, təbii, hökm
vermirəm, sadəcə belə düşünürəm. O, sənətdə bir yazar
kimi qalibdir, həyatda da qadın kimi qalibdir və qalibiyyətinin
dadını çıxara bilər, çünki son
müsahibələrindən birində də dediyi kimi,
“Özünü qoruyub saxlamaq, həyatın hansısa
toxunulmaz tərəflərində – yazılarda və digər
buna bənzər ərazilərdə yaşamaq
bacarığına sahib QADIN YAZAR - İNSAN kimi Afaq Məsud
bu məsudluğu haqq edir...
Esmira FUAD
525-ci qəzet.- 2017.- 6 iyun.- S.6.