Ədəbi yaradıcılıqda müstəsnalıq: Afaq Məsud nümunəsi

"Mənim üçün ədəbiyyat ağrını candan çıxarmaq imkanıdır"

Afaq Məsud nəsrində, onun üslubunda bizim dünya ədəbiyyatı tarixindən və təcrübəsindən bildiyimiz bir sıra ədəbi cərəyanların qovuşuğu yansıyır. Hər şeydən öncə, onu qeyd edək ki, bu üslubda sürrealizm cərəyanının izləri, konturları açıq-aydın görünür. Reallıq yoxdur, o, hardasa yuxu qaranlıqlarının, yuxu qarabasmalarının içində həll edilmiş və təkrar emal prosesindən keçərək insan – oxucuya yeni bir gerçəklik materialı kimi təqdim edilmişdir.

Ədibin üslubunda ekspressionizm – təsvir ediləcək ilkin detalı incə pərdələrlə haşiyələnmiş nəhəng qatışığın içində gizlətmək ustalığı getdikcə daha aydın şəkildə nəzərə çarpır. Hər halda, daha konkret şəkildə desək, onun yaradıcılıq üslubunda, bədii mətnlərinin nüvəsində üç ədəbi cərəyanın – surrealism, ekspressionizm və ekzistensializmin son dərəcə maraqlı qovuşuğu mövcuddur. İkisini yuxarıda qeyd etdik. Üçüncüsü, ekzistensializm, insan varlığının heç zaman cavabı bilinməyəcək sual qaranlıqları içində təsviri, bütün təsvir boyu verilən çox ağrılı sualların cavabının axtarılmaması, yəni bütün bu ağrılar müqabilində insanın dəyişməyəcəyi - öz içində qapalı bir sistem olması bu poetik sistemi tamamlayan bir halqadır. Ancaq bir cəhəti də vurğulamaq gərəkir ki, Afaq Məsud yaradıcılığında bu kimi “izm”lərin varlığından bəhs etməklə biz həmin “izm”lərin Azərbaycan bədii təfəkküründə özümlü bir hadisə olması fikri üzərində qalmaqda israrlı deyilik. Sadəcə, hər bir millətin çağdaş nəsrində, bədii mətnlərində dünya ədəbiyyatının minilliklər boyu keçdiyi hadisələr, rastlaşdığı təbəddülatlar zaman keçdikcə bir daha qarşıya çıxır, özünü qabarıq bir şəkildə yansıdır. Son illərin ədəbi məhsulu olan, məşhur filosoflar J.Liotarın, Jak Derridanın “dünya-mətndir və mətn-reallığın yeganə mümkün modelidir” fəlsəfi konsepsiyasına uyğun qələmə alınmış “Suiti” romanında olduğu kimi...

Afaq xanım bədii sözün gücü ilə mükəmməl, xarakterik portret yaratmaq ustalığını postmodernizm elementləri ilə zəngin olan “Suiti” romanında bir daha nümayiş etdirdi. Cəsarətlə deyə bilərik ki, portretlər, xarakterlər, parlaq obrazlar qalereyası - “Suiti” romanı eyni zamanda insanın iç dünyasına açılan bir pəncərədir və hər birimizin fərdi olduğu yaşadığımız cəmiyyətdə baş verən olayların aynasıdır: “...Kürsüdən özünü zorla çəkib çıxardı. Döşəmənin taxtaları ağır ayaqları altında cırıldaya-cırıldaya keçib yerinə əyləşdi, bir stəkan suyu da orda başına çəkib fikirləşdi ki, gərək özünə, bədəninə uyğun kürsü düzəltdirsin. Çünki son aylar, ələlxüsus da, doyumlu naharlardan sonra kürsüdən çıxmaq müşkül məsələyə çevrilirdi. Normal insan ölçüsünə hesablanmış bu qədim kürsü hər çıxışda tarım qayış kimi bədəninə dolanıb göbəyini sıxırdı... geriyə çəkilib çıxmaq istəyəndə isə, bədəni kürsünü laxladıb mikrofona gurultu sala-sala zalda çaxnaşma yaradırdı... ...Hamı ona gülürdü... - fikirləşdi. - ...onun bu bədheybət natarazlığına, piylənib il-ildən rezin balış kimi üfürlənən qarnına, gombul qadın üzünü andıran dəyirmi sifətinə, alma yanaqlarına, ətli buxağına... Bir dəfə beləcə dartınıb kürsüdən çıxanda və yoğun ayaqlarını ardınca sürüyə-sürüyə yerinə yollananda, hardansa arxa cərgələrdən, heç cür tanımadığı cavan qadın səsinin: - Kişi suitidi elə bil... dediyini öz qulaqlarıyla eşitmişdi”.

Hansımız yaşamımız boyunca belə prototiplərlə qarşılaşmamışıq ki!.. Bu tiplərin son dərəcə dəqiq bədii boyalarla təqdimi Afaqın əsərlərində o qədər cazibədarlıq yaradır ki!.. Oxucu bu içdənliyin, gerçəkliyin, çılpaq təsvirlərin yaratdığı qəribə dünya, həyatla, gerçəklərlə yazılanların üst-üstə düşməsi qarşısında şaşırıb qalır. O, qadın yazardır, feminist deyil, qələminə hec vaxt xəyanət etməyən, düşüncələrini, fantaziyalarını, iç dünyasını olduğu kimi ağ kağızlara köçürən sənətkardır. Nazirin illər boyu bir evin içində yaşadığı, bir yataqda uyuduğu xanımının ən incə detallarla təsviri dediklərimin ən bariz təsdiqidir, yəni o, əks cinsin nümayəndələrini tənqid edib qadını ideallaşdırmır, əksinə, hər iki cinsdən seçdiyi tiplərin obrazlarını gerçəkliklərə sadiq qalaraq yaradır: “...Arvadı onu bu dünyada olan bütün incəbel qadınlara qısqanırdı. Olsun, ona görə ki, arvadının, o biri qadınlardan fərqli olaraq, beli yox idi. Heç əzəldən olmamışdı. Sağ əliylə sol ovcunu qaşıya-qaşıya fikirləşdi ki, arvadının nəinki beli, “qadın” adlandırılan bütün məxluqlara xas olan yancaqları da yox idi… Arvadının yancaqlarına dolası əti elə bil çaşıb, niyəsə yuxarı - çiyinlərinə və qollarına dolmuşdu, onu qadından çox, ağır çəkili idmançıya bənzədirdi. Odu ki, qısqanclıqdan boğulub ölürdü, gün-gündən saralıb solurdu... Dünən də arvadı onun, evin xanımının şərəfinə söylədiyi “şanlı” nitqini nifrət dolu, iynəli baxışlarla dinlədikcə, stolun altından ayağını bastayıb, nadinc uşağa göz ağardan tək, gözünü ağardmışdı, acıqlı zabit zəhmiylə astadan:

- Çörəyini ye. - demişdi. O da başını aşağı salıb, şəkərini unudub, ürəyi arvadının zəhmindən parçalana-parçalana, qabağına keçəni içəri ötürmüşdü. Odu ki də, indi ölürdü. Arvadı bax, belə çıxırdı axırına...”

“Suiti” romanını çağdaş dövrün, Azərbaycan cəmiyyətinin yeni baxış bucağından yepyeni bədii təsvir və ifadə vasitələrilə təqdimi kimi də dəyərləndirmək olar. Bu cəmiyyətin içində əriməyən, tənhalıqdan, öz-özü ilə qalmaqdan qorxan, evdə ailəsində və kollektivdə belə özünə yer tapa bilməyən və yeganə dərdləşdiyi, içini tökə bildiyi professor tərəfindən də biganəliklə qarşılanıb əslində dışlanan məmur obrazı o qədər təsirli yaradılıb ki! Romanı oxuyub bitirdikdən sonra da bu təsirdən yaxa qurtara bilmirsən. Düşünürsən ki, bütün bunlar və ən nəhayət, professorun köpəyinin hücumu qorxaraq özünü küçəyə atan naziri ölümə, onun üçün yeganə çıxış yoluna tərəf itələyir. “Azadlıq” romanının giriş hissəsində: “Əsərin son fəsilləri məni dünyanın ən səssiz qatlarına aparıb çıxartdıqca, ətrafın səs-küyü elə bil qəsdən birə-on artıb çoxalırdı...” yazan A.Məsudun “Suiti” romanının qəhrəmanı da ətrafın birə-on qat artan səs-küyündən qaçaraq dünyanın ən səssiz qatına enir... bu zaman tam mənası ilə çevrilmə prosesi başa çatır və o, dibsiz suyun içində suitilərin arasında ölümə qucaq açır. Göründüyü kimi, onun yaradıcılığının mərkəzində həm sevən, həm də xəyanətə uğrayan, həm gününü yeyib-içib özünü bəsləməklə, gündəlik qayğılarla uğraşmaqla keçirən, həm də düşünən, qutsal arzularla yaşayan, həyatın dolaylarında azıb qalan çarəsiz, “öz nəhəng yaradıcı niyyəti və arzularıyla sosiallığın öldürücü qəzalarına uğrayan” istedadlı canlı varlıq - ümumiyyətlə, bütün halı ilə canlandırılan İNSAN durur... Beləliklə, roman postmodernizmin tərifində deyilən “İsveç masası”na bənzəyir və oxucu buradan istədiyini əxz edə bilər...

Afaq Məsud nəsri müasir Azərbaycan nəsrində istər texnika, istərsə də mündəricə baxımından sanki ayrıca, müstəqil bir adadır. Bu nümunələri ənənəvi nəsr terminologiyası və ülgüləri kontekstində izah və şərh etmək qeyri-mümkündür. Bəzən müasir ədəbiyyatşünaslıqda bu nəsrin Kafka və Kamyu təcrübəsindən irəli gəldiyini söyləyənlər də tapılır. Şübhəsiz ki, Afaq Məsud nəsri zənginliyinə, fikir, ideya axarına görə dünya və xüsusən Avropa nəsrinin ən öncül ənənələri ilə səsləşməyə bilməz. Ancaq bu, məsələnin zahiri tərəfidir. Onun son zamanlar müraciət etdiyi, daha doğrusu, tərcümə etdiyi mətnlər – sufi nəsrinin nümunələri məsələnin çözümünün o qədər də sadə və asan olmadığını daha aydın şəkildə nəzərə çarpdırır. İbn Ərəbidən və Əl Qəzalidən etdiyi tərcümələr bir daha göstərir ki, Afaq Məsud adlı Azərbaycan yazıçısının poetik mənbəyi XX əsr Avropa nəsri və bədii fikri ilə bağlı olduğu qədər, klassik şərq mətnləri, ibrətamiz pritçalar, təsəvvüf – sufi mətnləri ilə də bir o qədər sıx bağlıdır. Sufi mətnlərinə verdiyi izahlar bu bağlılığın nə qədər ciddi və dərin olduğunu yansıdır: “İslam - insanın, onun ailəsinin və yaşadığı cəmiyyət modelinin qorunub saxlamasının təminatçısıdır. Bu mənada İslam humanist dindir, o, ilahi sirləri tam açıqlamır. Quranda bir çox mətləblər müstəsna insan dərəcələri üçün gizli işarələr və kodlarla verilir. Burda məqsəd - orta insanın qavrayışının nəzərə alınmasıdır. Quran İlahiyə aparan yolun səmtini göstərirsə də, eyni zamanda insanı öz şəfası və Rəhmi ilə qoynunda qoruyub saxlaya bilir. İnsan şüuru üçün dərkedilməz və bu səbəbdən yasaq olunan ilahi həqiqətləri gizlidə saxlaya-saxlaya insana məhvərindən çıxmağa imkan vermir. Həqiqətən də, yol asan keçilən yol deyil. Quran: “Ey Mühəmməd, səndən ruhla bağlı soruşsalar, de ki, bu Rəbbimin sirlərindəndir”, - deyib, ruh barədə bilgini gizli saxlayır. Çünki Freyd deyən kimi, “Əgər insan öləcəyini bütün reallığı ilə dərk edərsə, o bircə saat da yaşaya bilməz”. İnsanın Ölüm dərki, yəni əbədi mövcudluğun dərketmə nöqtəsi bağlıdır. Bu həmin o nöqtədir ki, Kainat və ruh haqqında bilgini qəbul edə bilmir.

Sufilik isə həmin o gizli nöqtənin sirrindən təkan alır və burda daha İslamın qoruma mexanizmi işləmir. Buna Allaha və onun misilsiz gözəlliklərinə qapanan ilahi eşq mane olur. Məhz bu səbəbdən sufi İlahiyə aparan yolu bütün uçurumları və hüdudsuz ənginlikləri ilə insanın gözü qarşısında açmaqdan çəkinmir və anlayanın sonrakı taleyinin fərqinə varmır. Sufi mətnləri ilə işləyərkən, Ölümü bir addımlığında hiss edirsən. Bu mətnləri sadəcə oxuyub, “sufiliklə tanış oldum” demək də olar. Ölümü yalnız yasda yadına salıb, “İnsan bu dünyadan üç metrlik kətandan savayı nə aparır ki?” - deyən və yasdan bir baş dükan-bazara qaçanlar kimi. Yəni bir var onu nəzəri cəhətdən anlamaq, bir də var canında hiss etmək. axı sufilik romantika deyil?! Ora kələ-kötür, təhlükəli uçurumlardır?”

Məşhur ingilis yazıçısı, modernizm ədəbi cərəyanının yaradıcılarından olan Virciniya Vulf ilə “ədəbiyyatda öz dövrünü qabaqlayan şəxsiyyət-yazar formulu doğuran” və üslubundakı intermediallıq elementləri ilə diqqət çəkən Afaq Məsud yaradıcılığı arasında oxşar bədii nəğməlilik, fəlsəfi yuxu elementləri mövcuddur.

Qeyd edək ki, “İzdiham” romanında intermediallıq elementləri ilə yanaşı, ekspressionizm və sürrealizm baxımından Niderland rəssamı İeronim Bosx və ispan rəssamı Fransisko Qoyyanın rəsm əsərləri arasında bənzətmələr, paralellər olduğu da vurğulanıb.

İlk baxışdan orijinal və ayrıca bir hadisə təsiri bağışlayan Afaq Məsud nəsri əslində klassik Azərbaycan nəsri ilə, onun əsas və qabaqcıl ənənələri ilə daha sıx surətdə bağlıdır. Mirzə Cəlilin “Dəli yığıncağı” pyesini diqqətlə oxuduqda belə bir qənaətə gəlmək olar ki, bu əsərdə, xüsusən “Ölülər”də əksini tapan bədii mətləblər XX əsr dünya nəsrinin daha sonralar sistem şəklinə saldığı əsas ideyalardır. “Dəli yığıncağı”ndakı Molla Abbas obrazı isə struktur etibarı ilə çox planlı və çox funksiyalıdır. Afaq Məsudun “İzdiham” romanı və “Can üstə” pyesinin obraz və personajları da mahiyyəti etibarı ilə elə Molla Abbasın “törəmələridir”. O mənada ki, Mirzə Cəlilin nişan verdiyi insani keyfiyyətlər - insanın müəyyən məqamlarda xarakterini gizlətməsi, xarakterinin ikiləşməsi, özünü dəliliyə vurması və s. kimi xüsusiyyətlər məhz Afaq Məsud yaradıcılığında daha sonralar inkişaf etdirilərək mükəmməl poetik sistem formasını almışdır.

“Duyğular imperiyası” esselər silsiləsi fikrimizcə, onun yaradıcılığında çox önəmli bir mərhələdir. O mənada ki, burada yazıçının düşüncə axarının istiqamətləri, kod və koordinatları bəllənir… “Vaqif Cəbrayılzadə və Bax” müqayisəsini özündə əks etdirən mətn əlamətdar olduğu qədər də sərrast məntiqə malikdir. Bu silsilədən qələmə aldığı “Emiqrant ədiblər” minimalist yazı-hekayəsi də qapsadığı məna baxımından çox ilgincdir. Burada rusdilli yazıçılarımıza özünə də məlum olmayan səbəblərə görə həmişə ürək ağrısı duyduğunu yazan nasir onları emiqrant ədiblərə bənzədir: “Vətənlərini sidq-ürəkdən sevən bu insanlar Bakının göbəyində anadan olsalar da, şəhərin ən qədim, mərkəzi tikililərində yaşasalar da, yenə yad ellərdə üzgün qərib ömrü sürməkdən, vətən nisgili bəbəklərinin dərinliyinə hopmuş ürkək emiqrantlara bənzəyirlər”. Onun fəlsəfi yozumunda “Ölüm növləri” də ilgincdir: “Nədənsə cavanlar qocalardan rahat və təmənnasız ölür...” kimi...

Şəhid dilçi alimimiz Aydın Məmmədov haqqında yazdıqları insanın içini tərpədir, ruhunu gizildədir və İnsan-Xarakter-Həyat-Ölüm dördbucağının yansıtdığı böyük Həqiqətə inandırır. Və bu inandırma üsulunda apaydın görünən səmimiyyət oxucunu varlığının iç qatlarınadək, ruhunun lap dərinliklərinədək etkiləyir. O, bu təsirdən, atmosferdən çıxa bilmir, baş verənləri yaşayır: “42 yaşlı Aydın, özündən, sanki özü də qələmindən, müqəddəs tutiya kimi, inanıb tapındığı elm yolundan sapıb, bir müddət heç bir qaydaların işləmədiyi, ədəbiyyat, elm havasından uzaq məchulluqlarda onu, hansısa, ayrı növ ölümlərdən xilas edən ayrı ərazilərdə yoxa çıxmışdısa, bir müddətdən sonra oralardan, dərin dəryaların dibindən təkan almış kimi, sıçrayıb, ayağa qalxmışdı. Bu dəfə geriyə, çallaşıb ağarmış saçlarla, içi peşmanlıq və iztirab dolu gözlərlə qayıtmışdı... Nəfəsini dərib qüvvəsini toplayıb, yenidən yaşamağa, elmə, ədəbiyyata susamış ac həvəslə yazıb-yaratmağa başlamışdı. Aydın kimi insanlar, həmkarım Aqil Abbasın Aydın barədə dediyi kimi, “peyğəmbər olmaq istəyən, lakin ola bilməyən” insanlar Yer üzünə öz möcüzələri, ərməğanları və əlamətləri ilə gəlirlər. İnsanlığın nələrdənsə agah etməkdən, onlara, yeni İNSAN nümunəsi nümayiş etdirməkdən ötrü gəlirlər. Aydın da, Azərbaycana bundan ötrü gəlmişdi. Möcüzəvi fikirləri, adi insan təfəkkürünə sığışmayan, hansısa, fərqli həqiqətləri ilə gəlmişdi. Və digər “qalan peyğəmbərlər” və peyğəmbər olmaq istəyənlər kimi gəlib, onlar kimi də getdi. Qədim dövrlərin, həmin kütlə cəhalətinin, ruh maarifsizliyinin, yoxsa, öhdəsinə düşən gizli, ilahi missiyanın qurbanı oldu... Biz isə, öz qüdrətsizliyimizi, adi insan miskinliyimizi, Ölüm qarşısında acizliyimizi anlayıb, susduq. Ölümün, Aydının həyat eşqinə xələl yetirən qürub çağı qədər əlçatmaz və keçilməz olduğunu, bizlərə ev, məişət, yazı-pozu qayğılarından ibarət, doğma diyar kimi görünən bu dünyanınsa, sıldırımlı uçurumlar və təhlükələrlə dolu, qorxunc sirlər aləmi olduğunu dərk eləməyə başladıq...”

Xalq yazıçısı Anar, şair Vaqif Bayatlı Odər, yenilikçi rejissor Tofiq Kazımov və digərlərinə həsr etdiyi portret yazılarda da İnsan-Həyat-Ölüm-Mistik aləm ana xətt kimi özünü göstərir. “Doğum günü məlum olmayan Vaqif Bayatlının naməlum ad gününə” adlı essesində qəhrəmanını sanki göyün yeddi qatından keçirərək sehrli xalçanın üstündə gətirib oxucularına dibsiz bir sevgi ilə təqdim edir: “Vaqif təsadüfən içinə ayrı adamlar da düşən hardansa çox-çox uzaqlardan, mənim dəhşətli dərəcədə tanımaq istədiyim, lakin heç cür yolunu, istiqamətini bilmədiyim qərib məmləkətdən gəlir...”

Yaxud, “Tofiq Kazımov” adlı portret yazısısında Zaman – Məkan qarşılaşdırılması və qəhrəmanın bu anlayışların fövqündə təqdimi son dərəcə düşündürücüdü... Tofiq Kazımovun onu öz darısqal qəliblərinə salmağa can atan Zamana boyun əyməyərək, yaratdığı məhrumiyyət və məcburiyyətlər qəliblərinə düşməyərək sovet rejiminin tikanlı diktələri arasında öz gərəkli işini gördüyünü, qurduğu teatrı bugünkü digər teatrlardan çox-çox irəliyə apardığını səriştəli, peşəkarcasıa təqdim edir ki, insan-oxucu “Zamanla əlbəyaxa döyüşdə qurub-yaradan Tofiq Kazımovun hətta Zamana təsir edə bildiyinə inanır: “Zaman öz yoğun kəndirləriylə, uzun, iti qayçılaryıla Tofiq müəllimin yaradıcı həyatına öz dağıdıcı müdaxilələrini edirdisə də, onu fikir və duyğu azadlığından məhrum edə bilmirdi. Belə ki, bütün müqavimətlərə və təzyiqlərə baxmayaraq, Tofiq Kazımov ölkənin saxta, qondarma ideoloji ehkamlarına xidmət edən və bu səbəbdən sünilik və pafos saçan teatr məkanında əsaslı dönüş yarada bildi. Uzun illərdən bəri ibtidai teatr təsəvvürü üstə qurulmuş milli teatr anlayışını laxladaraq, səhnəmizə tamamilə yeni - insan azadlığı, səmimi dialoqlar və çılpaq həqiqətlər saçan ayrı bir hava gətirə bildi...“

“Duyğular İmperiyası” silsiləsindən yazdığı “Vaqif və Bax” essesində onun iki sənətkar arasında apardığı paralellər və gəldiyi nəticə həqiqətən diqqətçəkicidir: “Dünən Baxın musiqisinə qulaq asdıqca, qəfildən hiss etdim ki, Vaqif Cəbrayılzadənin poeziyasının, Baxın musiqisi ilə hansısa uyarlığı var. Bu uyarlığın nə olduğu barədə bir müddət fikirləşdikdən sonra anladım ki, onların hər ikisi dünyanı hər an dönə-dönə yenidən və yenidən qurmaqla məşğuldurlar...”

Afaq Məsud ədəbi əsərlərlə bağlı fikirlərini sərgilədikdə isə oxucunun gözləri qarşısında mükəmməl, həm xeyirxah, görüb-götürmüş müəllim-pedaqoq, həm də sərrast düşüncəli, dərin məntiqli ədəbiyyatşünas-alim obrazı canlandıra bilir, onu fikirlərinin cazibəsinə salaraq arxasınca aparır. O, istedadlı gənclərin çoxunun məşhur olmaq, tanınmaq azarını məqbul saymır, qınayır və bunun çox vaxt onların yazılarının alt qatında hiss olunduğunu və əsərlərinin dəyərini aşağı saldığını düşünür. Vulqar sözlərdən, pornoqrafiyadan yersiz və hədsiz istifadəni doğru tendensiya saymayan yazar bu halın çox vaxt oxucuda əks reaksiya yaratdığını xüsusi vurğulayır. Onun üçün başqa xoşagəlməz hal isə ədəbiyyata sovetlər dövrü prizmasından yanaşma tərzidir. Bu gün əlinə qələm alıb ilk hekayəsini yazmağa başlayan gənc anlamalıdı ki, onun yazdıqları sovetlər dövründə olduğu kimi, kütləvi tirajlarla buraxılmayacaq, arxasında heç bir ideoloji maşın dayanmayacaq və o, yalnız onu anlaya, hisslərini bölüşə biləcək adamlar üçün yazacaq. Onlarda nəyisə dəyişmək, kimlərisə hansısa çıxılmazlıqlardan xilas etmək üçün yazacaq. Və əslində, böyük ədəbiyyat elə belə yaranır. Çağdaş dövrümüzdə məhz belə ədəbiyyatın yaradıcılarından biri olan gənc yazar Qan Turalının gizli uşaq ağrıları, insanlara, həyata inam və sevgi ilə süslü “Polis qorxusuyla öpüşmək” və “Mustafa” romanları haqqında səsləndirdiyi fikirlər mötəbər bir xeyir-dua, yaradıcılıq yolunda ona uğur diləmək kimi anlaşılır. “Qan Turalının yazdıqlarında nə Şekspir fəlsəfəsini, nə Markes magiyasını, nə Hofman mistikasını, nə Dostoyevski psixoanalizini axtarmağın yeri yoxdu. Bu yazıları oxuduqca da, əslində, nə o qəliz fəlsəfəçiliyin, nə mistik magiyanın, nə də psixoanalizin elə bir əhəmiyyət daşımadığının həqiqətini anlayır, vaxtın sürətləndiyi, Axirət əlamətlərinin bir-birini əvəzlədiyi bu qaçhaqov zamanında tək bir Özünə - nə vaxtsa içindən sıçrayıb kənara çıxdığın doğma, ilıq məhrəmliyə, rahatlıq və əmin-amanlıq saçan səmimiliyə ehtiyaclı olduğunu kəşf edirsən...”

Xanım yazarın qənaətincə, bütün yaradıcılıq sahələrində qələmini sınayan və uğurlu nümunələr araya-ərsəyə gətirənlər istedadlı insanlar kimi dəyərləndiriliblər. Dram və nəsr əsərləri, esseləri, publisistik yazıları ilə bərabər tərcümələri bir dəniz fənəri tək özünün də istedadlı insan kimi çoxşaxəli yaradıcılıq yoluna işıq salır. Sərhədsiz düşüncələrinin sözə dönüşərək sətirlərə düzülməsini və oxucu təfəkkürünə, ürəyinə axan duyğularının dərin poetik ifadəsini esselərində, peşəsinə sədaqətindən doğan yazılarında da müşahidə edirik. Mövqeyi aydın görünən modernist yazarın bu yönlü yazılarında da duyğuları bədöv at kimi şahə qalxır və yenə də heyrətləndirir və bu heyrətləndirmə oxucunu qəhrəmanına və onun əməllərinə inandırmaqla sonuclanır. “Anasız dilimiz, yaxud “Qorxunc Əlifba”nın davamı...” adlı tənqidi məqaləsində ibtidai siniflərdə mövcud olan durum, təhsilimizlə bağlı ağrılı fikirləri hər bir oxucunu bir daha dərindən düşünməyə və “Nöqsanları aradan qaldırmaq üçün nə etmək lazımdır?” sualına cavab axtarmağa sövq edir. Afaq xanımın yazdığı, göstərdiyi həqiqət budur: “Orta məktəb dərsliklərimiz barədə son illərdə yazılan, deyilən tənqidi fikirləri, qüsur və iradları bir yerə toplasaq, yəqin ki, iri həcmli, bəlkə də çoxcildli kitab alınar. Az qala, bütün cəmiyyətin - dərslik fəsadlarından əziyyət çəkən valideyn və müəllim zümrəsi ilə yanaşı, sıravi vətəndaşların da qoşulduğu bu ayarlayıcı və aşkarlayıcı prosesin son ucda gözlənilən nəticəni verməməsi, neçə illərdən bəri göz ağrıdıb ürək dağlayan dərslik zülmətinin heç cür işıqlı müstəviyə çıxa bilməməsi, az-çox vətəndaşlıq heysiyyəti olan hər kəsdə təbii narahatlıq və həyəcan hissi doğurmaya bilmir.

Bir vaxtlar, daha dəqiq desəm, 2005-ci ildə bütün keyfiyyətləri və cəhətləri ilə ana dilimizin, mili-mənəvi dəyərlərimizin əleyhinə işləyən, şeir və oxu mətnlərinin absurdluğu, tapşırıq və məşğələlərinin primitivliyi və naqisliyi ilə millilik, maarifçilik və vətəndaşlıq heysiyyətini heçə endirən “Əlifba” dərsliyi haqqında yazdığım “Qorxunc Əlifba” məqaləsi bu bədnam kitabın təhsil dövriyyəsindən çıxarılmasına təkan vermişdisə də, son dövrlər mətbuat səhifələrində, internet portallarında adı çəkilən dərsliklə bağlı yaranmış mübahisələr, TQDK ekspertləri-nin kitabın yararsızlığına dair ortaya qoyduğu 120 qüsur, bu qüsurlarla razılaşmayan tərəflərin mövqeyi və sair, bu mövzuya yenidən qayıtmağın, ümumtəhsil sisteminin beşiyi sayılan bu dərsliyə bir daha nəzər yetirməyin vacibliyini gündəmə gətirdiı. “Altun kitab” nəşriyyatının R.İsmayılov, S. Abdullayeva, G.Orucova, D.Cəfərovanın müəllifliyi ilə 2012-ci ildə dövriyyəyə buraxdığı “Azərbaycan dili“ dərsliyi ümumi bağlayıcı qayənin yoxluğu, uşaq dünyasıyla ünsiyyət qurmaq, onun qəlb dünyasına yol tapmaq cəhdlərinin uğursuzluğu, həmçinin, məzmun və məna miskinliyi, dil və ifadə naqisliyi, tapşırıq və mətnlərin tədris keyfiyyəti baxımından qüsurluluğu əvvəlki qaydasında – “orta ağır vəziyyətdə” qalmağındadır”.

Həyəcan təbilini həmişə öz vaxtında səsləndirən Afaq Məsudu bir vətəndaş, xalqının yaradıcı ziyalısı kimi yurdunun üzləşdiyi problemlər, ictimai-siyası məsələlər daim düşündürüb və o, bunlara seyrçi mövqedən yanaşmayıb... Təbii, çağdaş dövrümüzdə xalqımızın üzləşdiyi bütün bu problemlər - Qarabağı erməni vandallarının istila etməsi nəticəsində xalqımızın yaşadığı fəlakətlər, ölüm-itimlər, ağrı-acılar onun da ürəyini yaralayıb, duyğulu könlünə sıxıntılar gətirib. Hələ 1990-cı illərdən “Azərbaycanı dağıtmaq istəyən qüvvələrin var”lığını görən yazarın “Mənim üçün ən vacib məsələ Azərbaycanda əmin-amanlığın qorunmasıdır!..” deməsi onun məhz vətəndaşlıq mövqeyinin, baş verənlərə ağılın gözü ilə baxa bilməsinin ən açıq göstərgəsidir...

O, özünü mətbuatdan da kənar tutmayıb, xalqın taleyüklü məsələləri, ədəbiyyat və söz sənətində mövcud olan problemlərlə bağlı vaxtaşırı müsahibələr verib. Müsahibələrinin təkcə adlarını sadalamaq kifayətdir ki, xanım yazarın düşüncələrinin dərinliyini hiss edəsən... “Hər bir şeyin ruhu var, hətta şəhərlərin və kəndlərin də”, “Qiyamət günü cəzanın ən ağırını həqiqəti bilməyə can atmayan alim çəkəcək”, “İzdiham məni ölümdən qurtarıb”, “Dördüncü ölçünün rəngi” (“525-ci qəzet”) (“İki sahil” qəzeti), “Səmimi söz də hiss kimidi, o, heç vaxt köhnəlmir”, “Yazarkən, mən can üstə oluram”, “Bütün əzabları mənə öz içimdə veriblər” (“Yeni Azərbaycan” qəzeti), “Bilməzdim ki, ölümümü gözləyənlər də var” (“Yeni yüz il” qəzeti), “Mənim üçün ədəbiyyat Ərazidir”, “Həyat azadlığımı əlimdən alıb” (“Hürriyyət” qəzeti), “Mən iki cür yaşayıram” (“Ədalət” qəzeti), “Yazıçılıq qadın sənəti deyil”, “Ədəbiyyat hadisələrin yox, hisslərin süjetidi…” (“Azadlıq” qəzeti) və s.

Bəzən cəmiyyətdən, azğın insanların natarazlığından bezir, darıxır və bütün bu natarazlıqlara görə də son dərəcə üzülür, belə hallarda bəzən hətta nə edəcəyini də bilmir və əllərini qopub gəldiyi yerə-Allah dərgahına uzadaraq dərdlərinin əlacını uca Yaradandan diləyir. Bu zaman özündən əvvəlki aşiqləri dərindən öyrənərək onların getdikləri yolun yolçusu olmağı arzulayır. Bu kimi düşüncələrin sonucudur Mənsur Həllacın Allaha olan dəli eşqi barədə mistik-psixoloji pyes yazmaq istəyi... “Bu nəhəng sufidir, Allaha olan sevgisinə, Nəsimidən bir neçə əsr əvvəl dediyi “ən-əl həqq!” şüarına görə onu İsa peyğəmbər kimi çarmıxa çəkiblər, bunu tarixi faktlarla açıqlamağa cəhd edəcəyəm. Kərbəla hadisələri barədə pyes yazmışam. Bu, Kərbəla faciəsinin Afaq yozumudur. Əsər peyğəmbər ümmətinin alilik və şəhidlik dərəcəsi, Həzrət Əlinin qızı Xanım Zeynəbin bənzərsiz, pak şəxsiyyəti barədədir...” Görəsən bu bənzərsiz mətnlərin getdikcə daha dərin qatlarına enməyidirmi xanım yazarımızın dilindən bu sözləri çıxaran: Bəlkə nə vaxtsa tənhalığa qapandım...”

Amma o, hələ ki, bu tənhalığa qapanmayıb və bu gün gerçəkdən Məsuddur, təbii, hökm vermirəm, sadəcə belə düşünürəm. O, sənətdə bir yazar kimi qalibdir, həyatda da qadın kimi qalibdir və qalibiyyətinin dadını çıxara bilər, çünki son müsahibələrindən birində də dediyi kimi, “Özünü qoruyub saxlamaq, həyatın hansısa toxunulmaz tərəflərində – yazılarda və digər buna bənzər ərazilərdə yaşamaq bacarığına sahib QADIN YAZAR - İNSAN kimi Afaq Məsud bu məsudluğu haqq edir...

Esmira Fuad

525-ci qəzet.- 2017.- 7 iyun.- S.6.