Molla Pənah Vaqifin sənətkarlığı və gözəllik anlayışı

Böyük şairimiz Molla Pənah Vaqiflə aramızda üç əsrə yaxın bir zaman kəsiyi olsa da, lirikasındakı sadəlik, doğmalıq və xəlqlik onu bizim müasirimizə çevirə bilib.

Onun şeirlərindəki şirinlik, axıcılıq, lakoniklik, milli dilimizin saflıq və təmizliyini özündə ehtiva etmək xüsusiyyətləri poeziyasının əbədiyaşarlığını təmin edib və bu gün də oxucular tərəfindən sevilə-sevilə oxunmasını şərtləndirib.

Zəmanəsinin ictimai xadimi, xalq arasında böyük nüfuz sahibi şair Molla Pənah Vaqif zaman-zaman ədəbiyyatşünas alimlərimizin, mötəbər şair və yazıçılarımızın diqqət mərkəzində olub.

Hələ keçən əsrin əvvəllərində görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli Vaqifin yaradıcılığından geniş söz açıb, onun poeziyasının incəlikləri ilə oxucuları tanış edib. Sonrakı dövrlərdə akademik Həmid Araslı, professor Araz Dadaşzadə və lap bu yaxınlarda akademik, millət vəkili Nizami Cəfərov Vaqif haqqında yaddaqalan tədqiqat əsərləri ortaya qoyublar.

Vaqif poeziyasından danışarkən böyük şairimiz S.Vurğunun Vaqif şəxsiyyətinə və poeziyasına vaxtilə verdiyi qiymətdən sərf-nəzər etmək mümkün deyil.

S.Vurğun hələ gənc vaxtı, yəni keçən əsrin 30-cu illərin əvvəllərində Şuşada olmuş və böyük şairin məqbərəsini ziyarət etmişdi. O, məqbərənin bərbad halda olduğuna, ot-ələf basmış qəbir daşlarına diqqət yetirərək demişdi: "Ustad, vaxt gələcək mən səni dirildəcəyəm". Ürək ağrısıyla dediyi bu sözlər şairin Vaqifin həyat və yaradıcılığına həsr olunan məşhur mənzum pyesinin yaranmasına yol açdı.

S.Vurğunun Vaqif poeziyasına sevgi və rəğbəti rus poeziyasının şah əsəri sayılan "Yevgeni Onegin" poemasının Azərbaycan dilinə tərcüməsində də özünü göstərib. S.Vurğun bu poemanı tərcümə edərkən yazmışdı:

Axıtdım alnımın inci tərini

Yanmadım ömrümün iki ilinə

Rusiya şeirinin şah əsərini,

Çevirdim Vaqifin şirin dilinə.

Vaqif yaradıcılığına və şəxsiyyətinə qarşı məhəbbət böyük tarixi romanlar müəllifi Y.V.Çəmənzəminlinin də diqqətini çəkmiş və məşhur "Qan içində" romanının yazılmasına səbəb olmuşdu. Bu zaman daha çox tarixi həqiqətlərə sadiq qalan yazıçının Vaqifin faciəli taleyinə acıyaraq onu oxuculara çatdırması xüsusi maraq doğurur.

Gəlin açıq danışaq ki, Vaqifi öz müasirləri, yəni M.V.Vidadi, S.Təbrizi və başqalarından, sonrakı əsrlərdə yaşayan Q.Zakir, S.Şirvani, S.Nəbati, X.Natəvan və digərlərindən fərqləndirən təkcə onun poeziyanın spesifikliyi yox, məhz onun dilidir. Çünki onun şeirlərində ərəb və fars tərkibləri yuxarıda dediyimiz şairlərə nisbət baxımından azdır. Vaqif poeziyasında dilin təmizliyi, saflığı, aydınlığı qorunur və bu şeirlərindəki sözlər hamı tərəfindən aydın başa düşülür.

Vaqif qoşmalarında milli folklor ənənələrimizdən süzülüb gələn qəliblər, rədif, təkrir və bənzətmələr yerli-yerində işlənərək özünəməxsus keyfiyyət əmələ gətirir, seçilir və oxucunu özünə cəlb edir. Burada Qurbaninin, Aşıq Valehin, Tufanqanlı Abbasın, Xəstə Qasımın isti nəfəsləri duyulur. Bu, məhz belə də olmalıdır. Çünki Vaqifin özündən əvvəlki aşıq və xalq yaradıcılığını bütün varlığı ilə əxz etməsi onun qoşmalarından hiss olunmaqdadır.

Şairin şeirlərində eyni sözün təkrar olunması cansıxıcı olmur, onlar müxtəlif məna çalarları yaradır və təkrir səviyyəsində oxucunun zövqünü oxşaya bilir:

Bir fitnə fellinin, üzü xallının

Bir şirin dillinin qurbanıyam mən.

Bir qənd məqallının, ləb zülallının,

Bir ağzı ballının qurbanıyam mən.

Vaqif gözəlliyi təsfir edərkən təkcə zahiri gözəlliyi vəsf etmir, o bununla yanaşı gözəlin ağıllı, kamallı olmasını vacib sayır. O, sevgilisinə sadiq olan vəfalı gözəli bəyənir və onu nümunə göstərir:

Gözəl gərək əl götürə cəfadan,

Ləzzət görə hər dəm zövqü səfadən

Vaqifəm, qaçaram mən bivəfadən,

Qurbanıyam bir vəfalı gözəlin.

"Baxmaram" rədifli qoşmasında şairin gözəldən tələbi daha ciddidir. Onun fikrincə, gözəl yalnız öz istəklisinə, aşiqinə diqqət yetirməli, xalq deyimində olduğu kimi, "gözüdağınıq" olmamalı, ancaq öz yarını sevməlidir. Demək, şair xarici gözəlliklə daxili gözəlliyin-ağlın, kamalın vəhdətdə olmasını qabartmaqla hər bir gözəldə belə bir xüsusiyyətin olmasını istəyir:

Harda görsən bir sevgili kimsənə,

İstər ki, xəyalım tez ona dönə,

Mənim yarım gərək baxa bir mənə,

Qeyri üzə baxan yara baxmaram.

Vaqifin gəldiyi əsas qənaət budur ki, gözəllərin heç də hamısı ağılın səsinə qulaq asmır, onların bir çoxu surətpərəst və yüngülxasiyyətli olur. Belə gözəllər fitnəkar və etibarsız olur.

Bu cür xətəkar gözəllərdən uzaq olmaq lazımdır. Şairin fikrincə, əsl qadın həm sifətdən, həm də kamaldan gözəl olmalıdır. Məhz belə gözəl aşiqinə sadiq qala bilər. İnsan ancaq vəfalı bir gözəllə xoşbəxt ola bilər.

Kamallı gözəldə xəta kəm gərək,

Sevgi gərək, söhbət gərək, dəm gərək,

Aşiqə vəfalı bir həmdəm gərək

Həmdəmsiz bal yesə, ona ağıdır.

Vaqif poeziyasında, xüsusən də qoşmalarında onun lirik qəhrəmanları dini fanatizmdən çox uzaqdır. O, köhnə adət-ənənələrin buxovundan xilas olmaq tərəfdarı, ağzını-üzünü bürüməyin heç də əxlaqi kriteriyanın göstəricisi olmadığı düşüncəsindədir.

Şairin gəldiyi qənaətə görə qadının, illahda ki, gözəlin üzü açıq olmalı, o heç kimdən və heç nədən gizlənməməlidir. Şairə görə insanlardan qaçmaq, üzünü bürüyərək gizlətmək heç də əxlaqi norma sayılmır.

Gözəllik insanda xoş ovqat yaratmağa xidmət etməli, insan isə bu gözəlliyi görüb qiymətləndirməlidir.

Əvvəl gözəllərdə gərəkdir çağlıq,

Ondan sonra ola sadəlik, ağlıq,

Nə ağzında yaşamaq, nə üzdə yaylıq,

Çirkinlik üzünü bürüyəndədir.

Bildiyimiz kimi, Vaqif məhəbbət şairidir. Onun lirikasının, xüsusən də qoşmalarının çoxusu məhəbbətdən, real gözəlin təsvirindən, qadın gözəlliyinin xarici və daxili aləminin ecazkarlığını bədii boyalarla əks etdirir. Şairin poeziyasında təqdim olunan gözəllər mücərrəd deyil, real həyatda rast gəldiyi, qarşılaşdığı insanlardır.

Onun təsvir və tərənnüm etdiyi gözəlləri təsəvvür etməyə ehtiyac yoxdur. Bu qadınlar o qədər canlı və füsünkar şəkildə təsvir olunur ki, həmin lirik qəhrəmanlar sanki oxucu ilə təmasdadır və onun gözü önündə canlanır. Mənə elə gəlir ki, bu cəhət rəssamların işini asanlaşdırır. Bu şeirləri hər hansı bir rəssam oxuyarsa, qeyri-ixtiyari olaraq nəzərdə tutduğu bir qadının rəsmini çox asanlıqla yarada bilər:

Qaşı tağ-tağ gərək, qabağı nazik,

Ağzı, burnu, dili, dodağı nazik,

Baldırları yoğun, ayağı nazik,

Var əndamı dolu olur gəlin.

Vaqifin şeirlərində həyat eşqi, nikbinlik, dünyanın necə deyərlər, zövqü səfasından lazımınca kam almaq hissi güclüdür. O, oxucunu gözəlliyi müxtlif rakuslardan vəsf edən bu yığcam, lakonik şeirlərində insanları həyatı sevməyə, yaşamaqdan ləzzət almağa səsləyir. Dilin sadə və aydınlığı, canlı xalq dilindən gələn ifadələr və frazeoloji birləşmələr Vaqif şeirlərinin bədii təsirini artırır və onu oxunaqlı edərək tez yaddaşlara həkk olmasına köməklik göstərir.

Qeyd etdiyimiz kimi, M.P.Vaqifi istər sələflərindən, istərsə də xələflərindən fərqləndirən, poeziyasını oxunaqlı və uzun ömürlü edən əsas spesifik cəhət onun sadə xalq danışıq dilində yazması, canlı xalq deyimi və ifadələrindən ustalıqla yerli yerində istifadə etməsidir. Vaqifi üç əsrdən artıq bir zaman bizdən ayırsa da, onun şeirlərində işlənən bir sıra söz və ifadələr arxaiqləşməmiş, əksinə, bu gün də ümumxalq danışıq dilimizin leksikonuna daxil olmaqla fəal şəkildə işlənməkdədir. "Təzmək" - (yəni azmaq mənasını verən - E.S.) "təzə-təzə" sözü, "gəzərsiz əli çıraqlı", "ləbindən nuş etmək", "Çəkilsin üstündən duman", "qaş-qabağını tökmək", "bağrım şana-şana", "Qoydu məni yana yana", "Qamətim əyilib yaya dönmüşəm", "Cəllad tək gözləri alsa canımı", "Canım çıxdı", "Gözəl olan məgər başın dik tutar" və digər yüzlərlə belə ifadə və təkiblər istər ədəbiyyatımızda, istərsə də xalq arasında bu gün də işlənməkdədir.

M.P.Vaqifin poeziyasında, xüsusən onun lakonik şəkildə təqdim etdiyi qoşmalarında bədii təsvir vasitələrindən çox istifadə olunmuş və elə bunun nəticəsidir ki, obrazlı deyim tərzi oxucunu yormur, onu sehirləyir.

Qoşmalarda işlənən, rədif, epitet, təkrir, təşbeh, mübaliğə, kiçiltmə və digər bədii təsvir vasitələri şeirlərin bədii təsirini, emosionallığını artırır. Fikrimizi bir neçə gətirdiyimiz misallarla əsaslandırmaq istəyirik.

Kiçiltmə (litota):

Günəş camalından gül yanaq ilən,

Mən incəlib yengi aya dönmüşəm.

Və ya

Qəm evində saldın küncə Vaqifi,

Eylədin muyindən incə Vaqifi.

Mübaliğə:

Yarım xəyalilə bu gün mən şadəm,

Qəribliyə düşsəm, qan ağlar didəmə...

...Mələkdən də səni billəm ziyada

Tay etmərəm heç insana mən səni.

Təşbeh:

Qaşı yay, çeşmi şux, müjganları ox

Bir kipriyi oxlu, qaşı kamanlı...

...Qərib-qərib durduq biganələr tək,

Soyuq-soyuq baxdıq divanələr tək.

Təkrir:

Üz yanında tökülübdür tel nazik,

Sinə meydan, zülf pərişan bel nazik.

Ağız nazik, dodaq nazik, dil nazik...

...Həsrətindən Vaqif düşdü dərdə, gəl.

Heç əylənmə irəlidə, gerdə, gəl...

...Oturuşun gözəl, duruşun gözəl,

Sallanışın gözəl, yerişin gözəl,

Xoyun, xülqun gözəl hər işin gözəl...

Epitet:

...Ağ əllərin əlvan hənadən, Pəri!..

...Ala gözlü, sərv boylu dillərin...

...Qələm qaşın qabağından öpeydim...

...Qara telli bir xətalı sevmişəm,

Şəkər dodağında balı sevmişəm...

Vaqifin əksər qoşmaları məhəbbət mövzusunda yazılsa da, onun digər mövzuda yazılan qoşmaları da yox deyildir.

"Hayıf ki, yoxdur", "Durnalar", və "Bayram oldu..." qoşmaları bu baxımdan maraq doğurur.

Şair ana vətənimizə xüsusi yaraşıq verən Kür qırağı və onun ətrafındakı meşələrin, çəmənlərin, səfalı bulaqların əsrarəngiz mənzərəyə malik olmasını mədh edir. Bu səfalı yerlərdə dincəlməyin özgə bir aləm olduğunu "Hayıf ki, yoxdur" rədifli qoşmasında önə çəkir. Ancaq bu ətraf kənd və obalarda insanların kasıb yaşamaları, onların müəyyən çətinlik çəkmələri şairin diqqətindən yayınmır. Sanki şair gözəl təbiətə malik olan yerlə insanın yaşayış tərzi arasında müəyyən tarazlığın pozulması məqamını göstərməklə kontrast yarada bilir:

... Qış günü qışlağı Qıraqbasanın,

Gözüdür Aranın, cümlə cahanın,

Belə gözəl yerin, gözəl məkanın

Bir gözəl obası, hayıf ki, yoxdur".

Azərbaycan zəngin kulinariyası və mətbəxi ilə haqlı olaraq fəxr edir. Məişətimizdə bu günlər ən çox işlətdiyimiz düyü, yağ, motal pendiri, noğul, şəkər, qənd və zoğalın "Bayram oldu..." misrası ilə başlayan qoşmasında verilməsi Vaqifi bizə müasir edir və üç əsr bundan əvvəl leksikonumuza daxil olan sözlərin bu günlər ümumxalq danışıq dilimizdə tez-tez işlənməsi şeirin aktuallığını artırır. Məsələn :

Allaha bizmişik naşükür bəndə,

Bir söz desəm dəxi qoymazlar kəndə,

Xalq batıbdır noğla, şəkərə, qəndə,

Bizim evdə axta zoğal da yoxdur.

O sənətkar xoşbəxtdir ki, cismən həyatda olmasa da, sənəti ilə, şəxsiyyəti və qoyub getdiyi əbədi irsilə könülləri fəth edərək xalqının qəlbində yaşamaq haqqı qazanır. Vaqifin lirikası çağdaş dövrümüzdə müğənnilərin, məktəblilərin, gənclərin dillər əzbəridir. Özünə əbədi ölməzlik ömrü qazanan M.P.Vaqif poeziyası nəinki üç əsr, daha çox əsrlər boyu Azərbaycan xalqının bədii zövqünü oxşayacaq və neçə-neçə ədəbi nəslin formalaşmasında rol oynayacaq.

Ehtiram SƏFƏROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 9 iyun.- S.4.