Milli modernizm ədəbiyyatının gəlişməsində Afaq Məsudun rolu

NIZAMİ CƏFƏROVUN “AFAQ MƏSUD DÜNYASI” MONOQRAFİYASININ FONUNDA

Nizami Cəfərov da, mən də cüzi yaş fərqilə Afaq xanımın az qala həmyaşıdı olsaq da, biz 1970-ci illərin sonu 1980-ci illərin əvvəllərinin filoloq tələbələri artıq o illərdə Afaq Məsudun mətbu hekayələrini oxuyur, 1976-cı ildə çıxan ilk kitabından danışır, müzakirələr edirdik.

Çox vaxt da polemik-tənqidi ruhda. Çünki bu hekayələrdə nəsə bir özgəlik, “xamlıq”, hətta o dövrdə ədəbi gəncliyin şüurlarına hakim kəsilmiş İsa Hüseynov, Anar, Ə.Əylisli, Elçin, S.Əhmədli və digər 60-cıların nəsrindən də fərqli nələrsə vardı və bu nəsri həzm etməyə, intixab etməyə bizə mane olurdu. Həmin “şüur axını”, insanın daxili dünyası, fərd - cəmiyyət qarşılaşması, fərdin sosial ətrafına uyuşmaması, müqaviməti, çabaları... Amma 60-cılar nəsrindən fərqli Afaq Məsudun hər hekayəsində fərdin iç dünyasına girmiş oxucu sanki burda dolaşıb-qalır, sosial dünyaya qayıtmır, heç qayıtmaq da istəməyib elə bil daha dərinlərdə, daha özgə qapılar sorağına düşürdü və s.

Nizami Cəfərov “Afaq Məsud dünyası” monoqrafiyasında Afaq Məsud nəsrini zamanı qabaqlamış hadisə kimi dəyərləndirir və bu mənada bəlkə də haqlıdır. 1970-1980-ci illərdə Afaq Məsudun hər hekayəsi modern insan durumunu, müasir milli fərdi, bütün iç çabaları, çıxılmazlıq ovqatı ilə təqdim edir, necə deyərlər, bizi bizə bizdən də artıq tanıdır, üst qatları qırıb daxili “mən”imizə nüfuz etməyə sövq edirdi. Bu, şəksiz ki, modernizm ədəbiyyatı idi və qeyd-şərtsiz söyləmək olar ki: dünən olduğu kimi, öz missiyasını bu gün də eynən yerinə yetirir, bizi bizə izah etməkdə, çox vaxt ətraf dünyaya qalib gəlib, lakin öz içimizdə dolaşıb qalmaqlığımızı dəf etməkdə, durultmaqda köməyini əsirgəmir. Nizami Cəfərovun məhz bu gün yaranmış monoqrafiyasının bir önəmi də elə budur. Bircə-bircə: 1970-ci, 1980-ci, 1990-cı və 2000-ci illər hekayələrinin hər birinin içinə girib Afaq Məsud hekayəsinin poetikasını açmaqla yanaşı, müəllif burda həm də kifayət qədər mürəkkəb müasir insan içinin anatomiyasına nüfuz edir və adekvat şərhini verir...

Monoqrafiyada Nizami Cəfərov Afaq Məsudun 1970-ci illərdə ədəbiyyata gəlişini hələ manifestə yozub, peşəkar yaradıcılığının 1980-ci illərdən başlandığını iqrar edir. Həqiqətən də, o illərdə R.Rövşən, V.Səmədoğlu, M.Süleymanlı, A.Abbas, V.Cəbrayılzadə imzaları ilə birgə A. Məsud adı da, 1960-cı illər ədəbiyyatının sadəcə davamçıları olaraq parlamadı; həmçinin, o zamanlar tənqidçi Aydının fiksə etdiyi kimi desək: artıq trafaretləşməkdə, şablonlaşmaqda olan bu ədəbiyyatdan fərqli bir ədəbiyyatın meydanda olduğunu təsdiqləyə bildi. Problemlə bağlı bütün yazılarımda mən milli modernizmin sistemli gəlişməsini başlıca olaraq həmin adlarla, ədəbiyyatda 70-cilərin adı ilə bağlayıram. Bu zaman heç də modern problematika və mündəricə ilə zəngin 60-cıların həmin prosesdə çəkisini aşağı salmaq niyyəti güdmürəm. 60-cıların hədəfi 1970-1980-ci illərdə daha çox sosial mühit, milli insanı sıxan səbəblər, bilavasitə sosializm cəmiyyəti və s. olduğundan “müqavimət ədəbiyyatı”, “etiraz ədəbiyyatı” kimi təzahür etməkdə davam edirdi. Özlüyündə izahını tapa bilməyən sosialçılıq isə bir qayda olaraq bu ədəbiyyatda dekadans ovqatı doğurur, cəmiyyət fəlsəfəsi dekadansla əvəzlənirdi (Elçinin romanlarını, Y.Səmədoğlunun “Qətl günü”nü, hətta Anarın “Əlaqə”sini yada sala bilərik).

Belə ki, milli modernizmin doğma övladları - məhz həmin dekadans durumundan doğulan 70-cilər oldular. Onların yaradıcılığında nəinki sosrealizmə (sosrealizmlə 60-cılar çoxdan üzülüşmüşdülər), “müqavimət” şəklində olsa belə, heç “sosializm”ə də yer yox idi. 60-cıların cəmiyyət fəlsəfəsindən, fərd-cəmiyyət münasibətlərindən birbaşa fərdin fəlsəfəsinə keçmək məhz onlara müəssər oldu. Milli və sosial ətrafa çox da aludə olmayıb, milli fərdi birbaşa dünya insanı modelində axtardılar və kəşf etdilər. Ramiz Rövşənin həmin prosesə dair dürüst qeydləri var, deyir: “Ümumiyyətlə, bir çox ədəbi-fəlsəfi cərəyanlar, istər-istəməz, bizdən keçərək qanımıza qarışıb. Məsələn, modernizmdən təsirlənməsəydik, bugünkü obrazlar, metaforalar sisteminə yiyələnə bilməzdik. Amma bizim nəsil köhnə konstruksiyaları, mətnləri dağıtmayıb. Biz o mətnlərin yanına keyfiyyətcə onlardan tamam fərqli, yeni mətnlər yaradıb qoymuşuq...”

Konkret olaraq bu məqam Afaq Məsud nəsrində, N.Cəfərovun da geniş və təfərrüatlı təhlil etdiyi kimi, Azərbaycan qadınının timsalında əksini tapırdı. Azərbaycan qadını - hər cür mentallıqlarına rəğmən, ümumən qadın kimi, fərdi dünyası olan insan kimi. Və çoxlu tələbə auditoriyalarında həmin məqamı məxsusən sınaqdan keçirmiş bir tədqiqatçı-müəllim kimi onu da əlavə edim ki, problem aktuallığını saxlayır; hətta filoloq qızlarımız A.Məsudun qadın obrazlarına nüfuz etməkdə bu gün də çətinlik çəkirlər. Elə ki, cəhdlər uğurla nəticələnir, tələbələr A.Məsudu oxumağı öyrənirlər, bax onda həqiqətən də “milli kəşf”lərdən danışmaq olur. Amma məsələn, başqa fakt: 1990-cı illərdə Afaq Məsud nəsri ilə tanış olan Avstriya tədqiqatçısı Sena Doqan heyrətlənmiş: “Azərbaycan qadını - o lap müasirdir” - deyə bu obrazları daha yaxından duymuşdu.

Nizami Cəfərov A.Məsudun bu dövr yaradıcılığının zirvəsi olaraq “İzdiham” povestini, yaxud bugünkü yanaşma ilə “roman”ını göstərir. Və təbii ki, haqlıdır. Milli modernizmin şedevr nümunələrindən olan bu əsər yarandığı gündən bir çox yozum və fikirlər doğurmuşdur və mənimcə, doğurmaqda davam edəcəkdir. Çünki əsərdə milli fərdin mövcud duruma konkret reaksiyası kodlaşıb; o durum ki, mətndə bədii mükəmməlliklə “izdiham” kimi xarakterizə olunur və mücərrədliyini (bədii gücünü) saxlaya-saxlaya fərd/oxucu refleksiyasında ən müxtəlif təfsirlərə də yer qoyur.

1990-cı illərdən milli həyatda qlobal hadisələr görünməyə başladı və milli varlıq o zamana qədər bir çox gizli qalmış qatların çılpaqlığı ilə üz-üzə gəldi. Ədəbiyyatın bu həqiqətə reaksiyası necə olacaqdı? Mənim yadımdadır, hələ kifayət qədər ədəbiyyat-sevər, ədəbiyyat-mərkəzçi toplum necə ədəbiyyatdan cavab gözləyir, cəmiyyətdəki kataklizmləri, hərb və sülh, olum və ya ölüm, cinayət və cəza məxrəclərini məhz hansı yazıçının duruldacağının intizarında idi. Yazıçılar daha çox kənarlara, lokal plana meyl edir, milli həqiqətləri hansı bir görünən tərəfindənsə müstəviləşdirməyə çalışırdılar. Məsələn, Anar milli fərdin ekzistensiyasında israr etməkdə davam edir (“Otel otağı” və s.-i yada salaq), Elçin absurd-pyeslər yazır, Sabir Əhmədli aktual Qarabağ müharibəsi mövzusunu gerçəkləşdirir, ara-sıra görünməklərini saymasaq Ramiz Rövşən, yaxud Mövlud Süleymanlı ümumən susmağa üstünlük verirdilər və s.

Cavab Afaq Məsuddan gəldi; o zamana qədər bilavasitə ictimai-siyasi mövzulardan uzaq olan yazıçı Günün baş mövzusuna müraciət etdi - “Azadlıq” romanını yazdı. Romanın monoqrafiyada ətraflı təhlili var; önəmini vurğulayan bir-iki cizgi də mən artırmaq istərdim. Şəksiz ki, “Azadlıq” modernist roman nümunəsidir, milli varlığı fərdin (konkret halda milli fərdin) fəlsəfəsi - nöqteyi-nəzərindən qavramağa, dərk etməyə çalışır. Bu zaman Afaq Məsud predmeti (milli varlığı) çöldən və içdən ehtiva edən maraqlı bir ifadə uyarlığı tapıb. “Başlanğıc”dan (qeyd edim ki, romanın ilk hissələrini yazıçı “Başlanğıc” adı ilə çap etdirmişdi), dərhal hamıya aid olan, ümumi, toplumsal həqiqətləri fərdin bilavasitə yaşaması-özününküləşdirməsi-dəyərləndirməsi çətindir. Bu məqamda romançı baş verənləri çöldən fiksə edən və elə bu məxrəcdən də hökmünü verən “Deyirdilər...” baxış nöqtəsini mətnə uğurla daxil edir. Əslində, milli fərdi real cərəyan edənlərdən uzaqlıqda saxlayan, amma eyni zamanda “yarımçıq” fəlsəfəsini də şərtləndirən həmin qeyri-müəyyən “deyirdilər” nöqtəsidir (kimlərsə, hardasa, nədənsə)...

Bu dəfə romançı milli varlıqda baş verənləri “iç”dən seyr etməyə qərar verir və mövcud durumda milli varlığın yükünü bütövlükdə çəkə bilən fərd kimi Professor obrazını aktuallaşdırır. Hadisələr qəhrəmanın altşüurundan, gerçəklərə müəyyən mistik qatlar, sirli öncə-yazılar və yozumlar, çin olan yuxular və s. qatmaqla izlənir. Bu əhvala yuxu əhvalı demək mümkün isə... 1990-cı illərin milli varlığını təhdid edən hər cür təqiblər, təzyiqlər, qlobal hədələr mühiti “gerçək yuxu”lara adekvat idi və roman poetikası da həmin “azadlıq” yuxusunu fiksə edə bilir. Qeyd etmək lazımdır ki, avtoritar cəmiyyətlərdən “azadlığ”ına adlayan belə situasiyaların bədii dərki və təsvirini geniş şəkildə Latın Amerikası romanlarında görürük və A.Məsudun “Azadlığ”ı da həmin sıranı zənginləşdirən romanlardandır...

Bu yerdə dünya ədəbiyyatı və milli modernizm hadisəsi, konkret halda Afaq Məsud münasibətlərindən danışmaq lazım gəlir. Afaq Məsud nəsrindən bəhs açanlar burda adətən ya Kafka təsiri, ya da magik realizmin izlərini arayırlar. Əslində, bunda bir qəbahət də yoxdur; N.Cəfərov monoqrafiyasında prosesin mexanizmini doğru açır. Afaq Məsud nəsrində həmin təsirlər heç də təqlid səviyyəsində deyil. Afaq Məsudun dünya ədəbiyyatından geniş mütaliəsi, o cümlədən, Kafka yaradıcılığına sevgisi, yaxud Markesdən tərcümələri yazıçının özünəxas üslubunda kifayət qədər həzm olunur və yaradıcılığında yalnız model şəklində iştirak edir. N.Cəfərov A.Məsudun yaradıcılıq laboratoriyasını yazıçının öz dedikləri, müsahibələri əsasında araşdırmışdır; yazıçının qələmi xeyli dərəcədə avtomatik səciyyədə, bədii təxəyyülə tabedir. Və elə ki, milli varlığın bədii dərkində “kafka situasiyaları”na, yaxud magik realizmə zərurət yaranır, həmin yaradıcı mexanizm də işləyir, öz müsbət nəticələrini verir...

Afaq Məsud bu gün də ədəbiyyatımızda modernizmin ən parlaq simalarından biridir və ən müxtəlif janrlarda əsərlərində - hekayələr, povestlər, duyğu imperiyası, esselər, tərcümələrində milli varlığın dərinlərinə yönəlmiş ədəbi missiyasını davam etdirməkdədir. 2000-ci illərdən Afaq xanımın yaradıcılığında daha bir səhifə açılmışdır; dramaturgiyaya müraciət edən ədibin pyesləri səhnəyə qoyulmuş, böyük uğur qazanmışdır. Vaxtilə “Yuğ” teatrının səhnəsində dramaturqun kifayət qədər dramatizmlə dolu “Can üstə” pyesini izləsəm də, təəssüf ki, sonrakı tamaşalarına baxmaq mənə müəssər olmamışdır. Elə monoqrafiyanın da ən zəif nöqtəsi Dramaturgiyaya həsr olunmuş sonuncu fəslini hesab edirəm. A.Məsudun dram əsərlərini sadəcə şərh etməklə kifayətlənən müəllif sanki bu məqamda ayrıca bir tədqiqata hacət olduğunu vurğulamışdır.

Ümumən Afaq Məsud haqqında az yazılmışdır. Bunu mən Tənqid.net jurnalına milli modernizm, o sıradan Afaq xanım haqqında yazılar axtararkən çox duymuşam. 40 ildən artıq yaradıcılıq yolu keçmiş Afaq Məsud haqqında ilk dəfə, həm də ədəbiyyatımızda mötəbər söz sahibi, akademik Nizami Cəfərov tərəfindən belə bir mükəmməl monoqrafiyanın yazılması, təbii ki, hadisədir. Qısqanclığımı müəllifin özünə də demişəm, Nizami Cəfərov monoqrafiyasında şəxsən mənim də bir oxucu kimi duyub, lakin bir tənqidçi kimi yaza bilmədiklərimi də qələmə almışdır. Buna görə ona minnətdaram. Afaq Məsud yaradıcılığı qarşısında suçumu yüngülləşdirmək üçün sözümü bir xatirə ilə bitirmək istərdim.

1990-cı illərin ikinci yarısında ölkəyə Avstriyadan iki xanım doktorant-tədqiqatçı gəlmişdi. Biri teatrla maraqlanırdı, biri nəsrlə. “Yuğ” teatrının yaradıcısı, ölməz sənətkar Vaqif İbrahimoğlu o zaman teatrla maraqlanan xanım-tədqiqatçını öz öhdəsinə götürüb, nəsr tədqiqatçısı Sena Doqanı mənimlə tanış etdi. Dedi ki, ədəbiyyatımızı Avropada tanıtmaq istəyir, kömək etmək lazımdır. Türkcə danışan Sena xanım böyük əzmlə Azərbaycan dilini də öyrənir, hətta kiril əlifbası ilə də oxumaqdan vaz keçmirdi. Mənim də alman dilinə az-çox bələdliyim vardı. Odur ki, kontaktlarımız səmərəli alındı. Post-sovet dövrü ədəbiyyatı ilə maraqlanırdı. Onu öz kitabxanamdan istənilən kitablarla təmin etdim. Ya sosial, ya da qadın mövzusunda yazmaq fikri var idi. Tezliklə qərara gəldi və Afaq Məsuddan yazacağını bəyan etdi. Müasir ədəbiyyat, o sıradan Afaq Məsud nəsri haqqında çox söhbətlərimiz oldu. Hətta onunla “Rezonans” və “Ədəbiyyat” qəzetlərində söhbətlər də təşkil etdim. Nədən Afaq Məsud nəsrini seçdiyini geniş şəkildə açıqladı. Vətənə qayıdıb Afaq Məsud yaradıcılığından dissertasiya müdafiə etdi. Yazıçının Avstriyada təbliğində vasitəçi oldu. Hətta gərək ki, Afaq xanımı da Vyanaya dəvət eləmişdi. Məni də unutmayıb, Avstriyaya dəvət etməsə də, “525-ci qəzet”ə verdiyi müsahibəsində xüsusi alman səliqəsi ilə təşəkkürünü bildirmişdi.

Bu xatirəni ona görə andım ki, Afaq Məsudun simasında Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğində azacıq da olsa xidmətimdən qürur duyduğumu bölüşüm. Qətiyyətlə demək olar ki, Afaq Məsud imzası bu gün bizi Avropada və dünyada tanıda bilən ünvanlardan biridir.

Əlişanoğlu Tehran

525-ci qəzet.- 2017.- 24 iyun.- S.14.