Qum saatı

"Səhər-səhər" rubrikasında

Dilimizdə belə bir ifadə var: alt-üst olmaq. Hərfi mənası tarmar olmaq, darmadağın olmaq, yerlə bir olmaq, yerlə yeksan olmaqdır. Amma bu ifadənin içində məcazi bir məna da gizlənib: Altın Üstə çıxması, Üstün Alta düşməsi.

Vaxtilə Kommunislərin (uzun illər SSRİ-nin də Dövlət himni olan) “İnternasional”ında belə misralar vardı:

“Dünyanı təməlinəcən dağıdacayıq,

Heç nə olmayan kəs hər şey olacaq”.

Doğrudan da sovet dönəmində bu məram əsas etibariylə yerinə yetirildi.

Amma tarix - qum saatı kimidir. Qum saatını görmüsünüz şübhəsiz. Belə incəbelli bir şüşədir, yuxarı hissəsindən aşağı hissəsinə qum süzülür. Qumu ora tökəndə elə dəqiq hesablayıblar ki, düz bir saat tamam olanda son qum dənəsi aşağı süzülür, şüşə tərsinə çevrilir, Alt Üst, Üst Alt olur. Yeni saat ərzində qum yenidən yuxarıdan aşağı tökülməyə başlayır. Vaxtilə rəhmətlik Aydın Məmmədovla “Ulduz” jurnalında çap olunmuş söhbətimizdə mən bu bənzətməni işlətmişdim. O vaxt da qum saatı çevrilmişdi, yeni dövr başlanırdı.

Amma XXI əsrdə Qum saatının tərsinə çevrilməsi tamamilə yeni bir tarixi mərhələnin, təzə zaman keçidinin başlancığından xəbər verdi. Yeni əsr, üçüncü minillik 2001-ci il yanvarın 1-də deyil, sentyabrın 11-də başladı. Ölüm sürücüləri - təyyarə pilotları silah daşıyan təyyarəni yox, özü silaha çevrilmiş uçağı Nyu-Yorkun iki göydələn binasına yönəldib dağıtdıqları an dünya yeni bir dövrə qədəm basdı...

Fikrimcə, üçüncü dünya müharibəsi də elə o gün başladı, XX əsrin iki cahan hərbindən daha uzun sürən bu savaş, eyni zamanda dünyanın dörd qitəsində - Amerikada, Avropada, Afrikada, Asiyada gedirsə, bu cahan müharibəsi deyil nədir?

Qum saatındakı kimi hər şey alt-üst olandan sonra bu müharibə də əvvəlki savaşlara bənzəyə bilməzdi... Bu müharibə hansısa ölkənin ordusuna, əsgərlərinə qarşı deyil, dinc əhalisinə - günahsız və silahsız insanlara - kişilərə və qadınlara, qocalara və uşaqlara, əlillərə və şikəstlərə, sağlamlara və xəstələrə qarşı aparılır. Qətliama məruz qalanlar da onlardır - əsgərlər yox. Kütləvi qırılanlar alaylar və takımlar deyil, teatr tamaşaçılarıdır, konsertə gələnlərdir, gəzintiyə çıxanlardır, metroda yol gedənlərdir. Silahlar da tank, top, raket deyil, bəzən adicə avtomobildi. Sür onu qalabalığa - başlarının üstünü almış təhlükədən xəbərsiz gəzib dolaşan insanların üstünə cum, hamsını qır-çat, özün də məhv ol. Bu müharibənin ən dəhşətli və qarşısı alınmaz silahı da elə budur - canlı bomba-insanlar. Tarixdəki bütün müharibələr - Birinci cahan hərbi də daxil - yer üstündə - torpaq üzərində və dənizdə gedirdi. İkinci dünya müharibəsində savaş göylərə qalxdı. Yadıma gəlir, faşist Almaniyası üzərində qələbəyə sevinirdik, amma böyüklərimiz həm də danışırdılar ki, yaponlarla müharibə daha dəhşətli olacaq. Onların kamikadzeləri - təyyarə pilotları düşmən gəmilərinin, hərbi bazaların üzərinə şığıyıb özləri də həlak olurlar. Amma axı, kamikadze təyyarələrini hədəfinə çatmamış vurub yerə düşürmək də olardı.

Üçüncü dünya müharibəsi yerdə, suda, havada deyil, insan şüurunda gedir. Zombiləşdirilmiş, manqurtlaşdırılmış insan beyninin içində...

Sənin kimi, mənim kimi, hamımız kimi adi bir adam aramızda gəzib-dolaşırsa və birdən-birə bu insan öz həyatına da qıyaraq dəhşətli bir silaha çevrilirsə, bu canlı-bombanın qarşısını nəylə almaq olar? Heç nəylə. Bütün insanları ucdantutma rentgenə salıb yoxlamaq mümkün deyil - görək bu şəhidlik kəməri taxmış terroristdir, ya yox.

Bu məsələdə irqin, millətin, dinin də bir o qədər önəmi yoxdu, İrlandiya, bask, erməni terrorçuları ki müsəlman deyillər... Adada uşaqları qıran İsveç terroristi də islam fanatiki deyildi. Bir vaxtlar Ben Ladendən əvvəl dünyada bir nömrəli terrorist Karlos İliç sayılırdı...

Bu silah-insanı nəylə qorxuzmaq, əməlindən çəkindirmək olar? Cəza təhdidiylə? Ölüm hökmündən ağır cəza yoxdur... Terroristin də edam qorxusu yoxdur, edamını o, özü könüllü seçib.

Bəs çağdaş dünyanın bu ən müdhiş təhlükəsinin qarşısını nəylə almaq olar? İlk öncə bu yeni müharibənin şərtlərini və səbəblərini anlamağa çalışmalıyıq. Əgər əvvəlki vaxtlarda sinfi ziddiyət bir xalqın, bir ölkənin içindəydisə, cəmiyyət varlılara və kasıblara bölünürdüsə, indi bu ziddiyyət məmləkətlər, millətlər arasındadır. Zənginliklərindən harınlamış ölkələr və acından ulayan xalqlar. Tox, uzun illər huzur içində yaşayan Qərb təmin olunmuş rahat yaşayışının bədəlini ödəyir. İkili standarlarla yaşayan aristokrat dövlətlər qulların üsyanıyla qarşılaşır. Əsrlər boyu Afrikada, Asiyada ağalıq edən Britaniya, Fransa, Portegiz, Belçika imperiyaları tarixin hökmü ilə dağıldıqdan sonra zəiflərə qarşı insafsız rəftarların, törətdikləri qəddarlığın dəhşətli və qorxunc sifətini öz sakit, dinc şəhərlərində görməli oldular. Terrora heç bir səbəblə, heç bir vəchlə haqq qazandırmaq olmaz, amma onun səbəblərini araşdırmağa ehtiyac var.

Tarixin zülmətlərindən gələn müstəmləkəçilik, istismarçılıq səbələrindən başqa bunlardan doğan bir vacib səbəb də var - mənəvi dəyərlərin aşınması. Qum saatı çevriləndə - Alt Üst,Üst Alt olanda bəşəriyyətin min illər boyu riayət etdiyi bütün əxlaq meyarları da alt üst olur, tərsinə dönür. Öldürmə yox, öldür! Aldatma yox, aldat! Vicdan yox, vicdansızlıq! Gözəlilk yox, eybəcərlik! Böyüyə hörmət yox, yaşlının aşağılanması, alçaldılması, təhqir edilməsi, həqiqət yox yalan, böhtan, iftira! Çirkin məqsədlərə çatmaqçün bütün yolların, üsulların məqbulluğu.

Belə olanda, təbii ki ədəbiyyat, sənət də Allahın yox, İblisin tərəfində dayanır, Şərə xidmət edir.

Heç vaxt “Sənət - sənət üçündür” prinsipini qəbul etmədiyim kimi, heç vədə “sənət ictimai-siyasi ideyaların təbliğatçısı olmalıdır” teziziylə də razılaşmamışam. Ədəbiyyat - İnsan üçündür. İnsanın özü özünü dərk etməsi, özü özünü anlaması, özü özünə ayıq gözlə baxıb qiymət verməsi üçündür...

Xalq - ayrı-ayrı insanlardan ibarətdir. Millət tək-tək fərdlərdən başlanır. Bu fikri başqa cür də ifadə etmək olar: Xalqın ümumi ovqatı, dəyərlərə münasibəti necədirsə, ona mənsub olan şəxslərin də əksəriyyəti bu ruhla yaşayır. Kimsə xalqın adından “Bizim xalq bütün xalqlardan üstündür” deyə qürrələnirsə hər bir vətəndaş da özündən müştəbeh olmağa alışır, ləyaqət bir şeydir, lovğalıq başqa şey.

Bu baxımdan xalqımızın həqiqətən də iftixar etdiyi bir məqam - iki yüz ildən bəri ədəbiyyatımızda satirik, tənqidi, ayıq ədəbiyyatın aparıcı cərəyan olmasıdır, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə ƏIəkbər Sabirin mənəviyyat dərsləri son iki əsrdə milləttimin aldığı ən vacib dərslərdir. Odur ki bu gün bəzi TV kanallarında Sabirə, Mirzə Cəlilə az qala yasaq qoyulması, onları məktəb dərsliklərindən çıxarmaq kimi nadan təkliflər ancaq bu millətin taleyinə biganə olanlar tərəfindən irəli sürülə bilər. Həkim - yalnız xəstələr üçün deyil, sağlam adamların da həkimə, dava-dərmana ehtiyacı var.

Milli ləyaqət məziyyətdir, milli lovğalıq - qəbahət. Kəmlik kompleksiylə Üstünlük kompleksi ekiz qardaşdırlar. Özü özünü dahi, birinci, hamıdan üstün tutanların üstünlük kompleksi varlıqlarının dərinliklərində gizlənmiş kəmlik kompleksindən, özünə inamsızlıqdan və bunun nəticəsi olaraq öncə özünü inandırmaq ehtiyacından doğur.

Dünyanın qlobal problemlərinin üst qatından çağdaş ədəbiyyatımızın lokal alt qatına endikdə - burda da həmin modeli - Qum saatını görürəm.

Vaxtilə “Qobustan” toplusunda Əli bəy Hüseynzadənin adını ilk rəssamlarımızdan birisi kimi çəkdiyimə görə məni pantürküsizmi təbliğ etməkdə suçlamışdılar. Sovet dönəmində Əli bəy də, Əhməd bəy Ağaoğlu da mənfi anlamda qatı millətçilər, pantürkçülər, mürtəce burjua ideoloqlar kimi damğalanırdılar. Bu gün adları da əsərləri kimi büs-bütün unudulmuş bəzi müəllifləri isə zirvələrə ucaldırdılar.

Ümumiyyətlə, sovet dövründə yazılmış ədəbiyyat tarixlərimiz - miflər tarixidir. İdealogiyanın başqa sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyat, sənət aləmində də sovet dövrünün öz mifləri və mifologi personajları - şairləri, nasirləri, sənətçiləri vardı. Onları dünya şöhrətli sənətkar adlandırırdılar. Ola bilsin beləydi, amma məsələ ondaydı ki, dünyanın bundan xəbəri yoxdu.

İllər keçdi, Zaman kəllə mayallaq aşdı, Qum saatı dəyişdi və bu gün o vaxtlar adları yasaq, ya bədnam olanları ədəbiyyatımızın fəxri, millətimizin fədailəri sayırıq. Haqlı olaraq belə hesab edirik. Əli bəyin, Əhməd bəyin böyük xidmətlərini iftixarla və minnətdarlıqla yad edirik. Amma bu o deməkdirmi ki, bu adları tariximizə qaytarmaqla, layiq olduqları yüksək yerdə bərqərar etməklə, Mirzə Cəlili, Sabiri o uca məqamlarından endirməliyik, onların irsinə istər-istəməz kölgə salmalı, tərəddüdlə yanaşmalıyıq? Əli bəyin və onun nəşr etdiyi “Füyuzat” jurnalının ədəbiyyat, mətbuat tariximizdə yerini layiqincə dəyərləndirməliyik, amma bu gün biri çıxıb deyəndə ki, biz “Molla Nəsrəddin”, Mirzə Cəlil dilində deyil, “Füyuzat” dilində yazıb-yaratmalıyq, bu, narahat etməyə bilməz. Həmin o növcavana sual verirəm, əgər siz ərəb, ya fars dili mütəxəssisi deyilsinizsə, “Füyuzat”ın bircə səhifəsini lüğətsiz oxuyub anlaya bilərsinizmi ki, hamımızı bu dildə yaşamağa çağırırsınız? Ərəb-fraras izafətləriylə aşıb-daşan Osmanlı dili Türkiyənin özündə belə, tarixin arxivinə verilirsə, biz bu gün Mirzə Fətəli komediyalarında, Mirzə Cəlil əsərlərində formalaşmış, cilalanmış, diri xalq danışığının bütün şəhd-şəkərini, şirəsini içinə çəkən doğma dilimizdən imtina etməlyik? Niyə? Nə səbəbdən? Ancaq Qum saatının Altı Üstə, Üstü Alta çevirdiyinə görəmi?

Qoyun Qum saatı sadəcə, vaxtı ölçün, Zamanın gedişini diqtə etməsin, vaxtın dəyişməsindən xəbər versin, əxlaq meyarlarımızı, mənəviyyat ölçülərimizi, illərin sınağından çıxmış əbədi dəyərlərimizi tərsinə çevirməsin.

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

525-ci qəzet.- 2017.- 24 iyun.- S.11.