"Bitməmiş son": adi əhvalatlardakı mühüm həqiqətlər

Bəzi kitablar var ki, bir qədər oxuduqdan sonra yorulub kənara itələyirsən, bəzi kitablar olur ki, onu böyük həvəslə axıra kimi oxuyursan.

Bəzi kitablar da vardır ki, oxuduqdan sonra səndə söz demək ehtiyacı yaranır. Seymurun bir povest və üç hekayəsindən ibarət "Bitməmiş son" kitabı kimi. "Bitməmiş son" kitabında müəllif adi əhvalatlardakı böyük həqiqətləri, sadə, "kiçik" adamların mənəvi əxlaqi dəyərlərini, təbii və səmimi hisslərini bədii boyalarla əks etdirmişdir. Hesab edirik ki, Seymurun haqqında bəhs açdığımız bu kitabı həyat həqiqətlərinin bədii təqdimatıdır. Əsərdəki fəlsəfi-psixoloji səhnələr povestin həyatiliyini bir qədər də artırır.

Seymur istər poeziyasında (təəssüf ki, hələ onlar kitab halında oxucu ilə görüşə gəlməyib), istərsə də prozasında ədəbiyyatdan həyata gəlmir, əksinə, deyərdim ki, həyatı ədəbiyyata, bədii düşüncənin təmiz mühitinə gətirir. Bir qədər də obrazlı desək, Seymur həyat həqiqətlərinə, məişət hadisələrinə özünün yazıçı təfəkkürü və yazıçı fəhmi ilə bədii nəfəs verir. İctimai həyatdakı adamları yaxından tanımaq, onlarla səmimi ünsiyyət qurmağı bacarmaq ədibin bədii obrazlarının xarakterinin açılmasında köməyinə gəlmişdir.

Müəllif povesti bu sözlərlə başlayır: "Gecədən xeyli keçmiş qəfil telefon zəngindən dik atıldı. Bir az yerinin içində oturdu ki, bəlkə, kimsə səhv düşüb. Lakin telefon aramsız zəng çalırdı. Arvadı Gülgəz yerinin içində qurcalanıb yuxulu-yuxulu dedi:

- Deyəsən, rayon zənginə oxşayır. Götürsənə.

- Allah xeyir eləsin. Görən, kim olar bu vaxtı?

Yavaş-yavaş telefona yaxınlaşdı. İçində özünə də məlum olmayan bir təlaş var idi. Nə isə bir bəd xəbər eşidəcəyindən qorxaraq telefonun dəstəyini qaldırmaq istəmədi. Lakin arvadının artıq neçə illərdir beyninə düşən o cır səsini bir də eşitməmək üçün dəstəyi qaldırdı".

Kənddən gələn bu telefon zəngi əsərin qəhrəmanı Rüstəmi sözün müstəqim mənasında yalnız yuxudan ayıltmır, həm də həyatın ona verdiyi dərslərdən nəticə çıxarmağa çağırır. Kənddən gələn zəng Rüstəmin əbədi yuxuya getmiş anası Qəmər xala ilə görüşə dəvətdir. Bir sözlə, zəng povestdə ayıltmağın, özünüdərkin və özünütanımanın simvolu kimi çıxış edən obrazdır. Anası ilə görüşə gedən Rüstəmin avtobusdakı fikir və düşüncələri yaşantıdan daha çox hesabatdır, bir gəncin özünün özünə hesabatı!

"Bitməmiş son" povestinin qəhrəmanı Rüstəm həyatda və cəmiyyətdə yeri səhv düşən, kənd mühitindən gələrək şəhər mühitində baş çıxara bilməyən və sonda faciə qəhrəmanına çevrilən bir çox gənclərin ümumiləşdirilmiş obrazıdır. İlk baxışdan onu tənha qalmış faciə qəhrəmanı da adlandırmaq olar. Lakin insan yanındakıları deyil, içindəkiləri itirəndə tənha olur. Tənhalığın faciəsini də elə bu zaman yaşayır. Rüstəm nə yanındakıları, nə də içindəkiləri itirən qəhrəman deyil. İçindəkiləri itirmək üçün ilk öncə vicdanını itirməlisən. Rüstəm vicdanını itirməyib, əgər itirsəydi, axıradək vicdan əzabı çəkməzdi.

Uzun müddətdir ki, Rüstəm doğulduğu, anasını, sevgisini, doğmalarını qoyub gəldiyi kəndə getmir. O, bütün bunları unutqanlığına görə deyil, utandığına, abrına, həyasına qısıldığına görə edir. Ucqar bir kənddə orta məktəbi bitirdikdən sonra, Bakıda ali məktəbə daxil olan Rüstəm kirayədə qaldığı evin boşanıb gəlmiş qızı Gülgəzin xahişi ilə onların mənzilindəki şifonerin yerini dəyişmək üçün ikinci mərtəbəyə qalxır. Gülgəzin açıq-saçıq geyimi və ehtiraslı davranışları şifonerin yerini, Rüstəmin isə taleyini dəyişir. Beləliklə də, Rüstəm Gülgəzin toruna düşür, pak sevgisinə və məsum sevgilisinə xəyanət edir.

Rüstəmin anası Qəmər xala nəinki, Gülgəzi istəmək üçün elçiliyə getmir, hətta bir dəfə də olsun, gəlinim deyib, onu kəndə gətirmir. Əslində, Qəmər xala Gülgəzi yox, Gülgəzdəki əxlaqı kəndə buraxmır. Buna Qəmər xalanın öz əxlaqı da yol vermir. Əgər o, Gülgəzə gəlinim, deyib, kəndə buraxsaydı, onda ən azı Rüstəmin sevgilisi Fidana etdiyi xəyanətə şərik çıxardı.

Rüstəm Fidanı sevir, lakin tale onu Gülgəzlə qovuşdurur. Əslində nə Gülgəz, nə də Rüstəm bir-birini sevmir. Onları düşdüyü durum bir evdə yaşamağa məcbur edir. Belə demək mümkünsə, tale Rüstəmi içində Fidanı, yanında (evində) Gülgəzi yaşatmaq məcburiyyəti ilə üz-üzə qoyur. Taleyin məcburən nigah masasında əyləşdirdiyi Rüstəmin kəbin (nigah) kağızına atdığı imza, həm də özünün qara günlərinə, bədbəxt taleyinə atdığı imza idi. Yalnız Gülgəzi sevindirən bu imza heç onu da xoşbəxt edə bilmir. Sonda o da dərk edir ki, tora saldığı Rüstəmdən övladları olsa da, xoşbəxt ailəsi yoxdu. Çünki bu ailə qaynağını sevgidən, pak məhəbbətdən deyil, hiylə və məkrdən almışdır.

Rüstəmin kənddə qoyub gəldiyi sevgisinə və sevgilisinə etdiyi xəyanət onu öz dünyasından qoparıb ayrı mühitə salır. Beləliklə də, Rüstəm iki bir-birinə əks qütbün arasında dayanır və o, bu qütbləri birləşdirmək, eləcə də ayırmaq iqtidarında olmadığından təklənmiş adam təsiri bağışlayır.

Seymurun təqdim etdiyi obrazlar biri-birinə bənzəmir, biri-birini təkrarlamır. Onlar ustalıqla ayrı-ayrı fərdlər və şəxsiyyətlər kimi təqdim edilir. Gülgəzin anasına valideynləri Zeynəbxanım adı versələr də, o, axıradək bu adın daşıyıcısına çevrilə bilmir. Daha doğrusu, Gülgəzə və oğlanlarına verdiyi tərbiyəyə, eləcə də özünün davranış tərzinə görə adamlar onun adının sonundakı "xanım" sözünü işlətmir. Beləliklə də o, Zeynəbxanımdan Zeynəbə çevrilir. Əgər Zeynəbxanım onu tanıyanların gözündə Zeynəb arvaddan qabağa getmir və bəzən, etka xatirinə, eləcə də yaşına görə "xala" deyə müraciət edilirsə, Rüstəmin anası Qəmərə isə Zeynəbin tam əksinə olaraq hamı xala deyə müraciət edir. Kəndin bütün xeyir-şərinə yarayan və xeyirxahlıq mücəssiməsi olan Qəmərin adına əlavə edilən "xala" ifadəsi müraciət formasını itirərək qohumluq, məlhəmlik, doğmalıq statusu qazanır. Xala bir ifadə kimi ictimai məzmun daşıyaraq Qəməri bir ailənin ağbirçəyindən kəndin ağbirçəyinə çevrildiyinin göstəricisi kimi çıxış edir. Məhz bu səbəbdəndir ki, Qəmər xalanın ölümü yalnız Rüstəmin itkisi kimi anılmır, bütövlükdə kəndin itkisi və ağrısı təsiri bağışlayır. Maraqlıdır ki, Qəmər xala müəllif tərəfindən bir obraz kimi o qədər ustalıqla və yaradıcı şəkildə işlənmişdir ki, hətta oxucu da ona Qəmər xala deyə müraciət edir.

Povestdə diqqətçəkən obrazlardan biri də müdrikliyi və təmkini ilə seçilən, bir qədər də "Tütək səsi"ndəki İsbəndiyar kişini xatırladan Mirpaşa əmidir. Seymurun böyük ustalıqla yaratdığı Mirpaşa əmi surət deyil, obraz deyil, tip deyil, xarakterdi. Bəlkə də belə demək daha doğru olar; Mirpaşa əmi xarakter bütövlüyü ilə seçilən el ağsaqqalıdır. Bir qədər obrazlı desək, Mirpaşa əmi ağsaqqallığın simvoludur.

Mirpaşa əmi ilə Rüstəmin mağardakı (Qəmər xalanın yas mərasimindəki) söhbəti olduqca ibrətamiz səhnədir. Böyük dünyagörüşünə və həyat təcrübəsinə malik olan, heç bir ali təhsil görməyən Mirpaşa əmi Rüstəmin əməllərindən xəbərdar olsa da, onu ittiham etmir, dar ağacına çəkmir. Bir müdrik el ağsaqqalı kimi onun itkisinə şərik olur. Rüstəm Bakıdan kəndə gələnə kimi yas mərasiminə aid olan bütün təşkilati işləri həyata keçirir. Hətta kənd camaatının Qəmər xalanın yas mərasiminə göstərdiyi maddi-mənəvi yardımla Rüstəmi məlumatlandırır.

Adi kənd adamlarından biri olan Qəmər xalanın yas mərasimindəki dialoq və düşüncələr yalnız Rüstəmi deyil, yalnız əsərdəki personajları deyil, bütün insanları özünü və dünyanı dərkə dəvət aktıdır. Kənddən uzaq düşən Rüstəmlə kəndə, torpağa bağlı olan Mirpaşa əminin dialoqu isə bu dəvət aktının pik nöqtəsi, zirvə məqamıdır.

" - ... Bilirsən oğul, deməyə çəkinirəm, amma soruşmalıyam da. Sənin kəndə qayıtmaq fikrin varmı?

- Bilmirəm. Heç mənim sonum necə olacaq, onu da bilmirəm.

- Əgər gəlmiyəcəksənsə onda bu evi niyə bağlı saxlayasan? Baxımsız ev uçulub tökülər. İstəyən olsa, onu da satarsan, qalan mal-qaranı da.

- Onsuz da məni bu kəndə bağlayan heç nə qalmayıb. Bir də ki, kənddə kimdi evə pul verən?

- Niyə, elə demə. Elə mən Cövdəti evləndirməyəcəm bəyəm? Ona ev lazım deyil ki? Mən alaram, kəndə gəlmək istəyəndə də öz evin kimi gəlib qalarsan.

- Mirpaşa əmi, bu evi Cövdətə bağışlayıram, mal-qaranı da satırsan sat, ehsana xərclə, satmırsansa özünə götür. Halal xoşun olsun. Bir də ki, Cövdət məndən daha yaxşı baxıb anama. Məndən çox oğul adı ona yaraşır".

Birmənalı şəkildə demək olar ki, oxucunun da müsbət qarşıladığı, evin Cövdətə verilməsi qərarı Rüstəmin həyatda atdığı ən doğru addımlardan biridir.

Seymurun "Bitməmiş son" povesti kimi hekayələri də hazır stereotip, şablon və qəlib tanımır, onun qəlibi içində yaşadığı həyat həqiqətləri, nasirin bədii dili və olduqca səmimi duyğularıdır. Müəllifin ədəbiyyata gətirdiyi adi adamlar həyatın dibindən gələn, sadəliyi, təbii yumoru ilə seçilən, bu günün, eləcə də yaxın keçmişin gənc tələbələri və müdrik şəxsiyyətlərdir. Bütün bunlar əsas verir deyək ki, Seymur ədəbiyyatdan həyata deyil, həyatdan ədəbiyyata gəlir.

Seymur Şeydayev istər povestində, istərsə də hekayələrində həyat hadisələri ilə, təbiət hadisələri arasında bir harmoniya, bir uyarlıq olduğunu inandırıcı bədii boyalarla verə bilir. Cəsarətlə demək olar ki, bu hekayələri oxuyan hər bir kəs müəyyən situasiyalarda bu və ya digər cəhətdən özünü və ya öz prototipini görə bilər. Seymurun bədii nəsrində həyat və ədəbiyyat ayrı-ayrı komponentlər kimi çıxış etmir, əksinə biri-birini tamamlayan vahid orqanizm kimi çıxış edir. Onun hekayələri həyatın yüksək peşəkarlıqla və sözlə çəkilmiş portretidir.

Yazıçının hekayə qəhrəmanlarının böyük əksəriyyəti sadə insanlar arasından çıxan aydın mənəviyyata, təmiz əxlaqa, işıqlı təfəkkürə malik obrazlardır. "Uduş" hekayəsinin qəhrəmanı Bəşir kişinin qızının udduğu lotereya bu ailənin problemlərini həll etmir, hətta bir qədər də dərinə salır.

"Bir yeşik alma" hekayəsinin qəhramanı Rəşid də ziyalılığının ağrılarını yaşayır. "Fil Tahir" hekayəsi Seymurun tələbə həyatını, tələbə dünyasını, onların mənəvi-psixoloji aləmini, duzlu-məzəli yataqxana zarafatlarını bütün reallıqları və incəlikləri ilə görmək və göstərmək gücünü açıq-aşkar nümayiş etdirir.

Çoxillik yaradıcılıq təcrübəsinə malik olan, lakin çap olunmağa, tanınmağa bir qədər qısqanclıqla yanaşan müəllifin qəhrəmanları yüksək insani dəyərlərə malik obrazlardır. Maraqlıdır ki, müəllifin bir çox qəhrəmanları ilə özü arasında da müəyyən oxşar cəhətləri (bəzən isə eyniyyəti) görməmək mümkün deyil. Bu mənada Seymurun bəzi hekayələri avtobioqrafik hekayələrdir. Məsələn, "Bir yeşik alma" hekayəsindəki Rəşid müəllimin həyatdakı prototipi elə müəllifin özüdür.

"Bitməmiş son" Seymur Şeydayevin yalnız povestinin yox, elə həm də işıq üzü görən, artıq ədəbi dövriyyəyə buraxılan ilk kitabının adıdır. İnanırıq ki, Seymurun "Bitməmiş son" kitabı onun bio və biblioqrafiyasında, yaradıcılıq statistikasında da bitmiş yox, bitməmiş son olaraq qalacaq. O, özünün yeni bədii, elmi-publisistik əsərləri ilə geniş oxucu auditoriyasını sevindirəcək və ədəbi-elmi dünyamızı həyatın özündən qaynaqlanan məntiqli fikir və düşüncələri ilə bir qədər də zənginləşdirəcəkdir. Bu qədirşünaslıq işində müəllifə uğurlar diləyirik.

Cəlal QASIMOV

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet 2017.- 23 iyun.- S.7.