Səhnəmizin kraliçası

Təməli qədim Yunanıstanda qoyulmuş teatr sənətinin əsas aparıcı qüvvəsi aktyor, onun hərəkət, düşüncə və hisslərinin dəqiq təyini, rolda başqalaşmaq, tamaşaçıya təsir etmək bacarığıdır.

Aktyorluq sənəti fitri istedadla bərabər gərgin əmək, mükəmməl təhsil və təcrübə tələb edir. Səhnədə yaratdığı obrazla tamaşaçını sanki ovsunlayıb, sehrli aləmə aparan aktyor ona düşünməyi, seyr etdiklərindən ibrət götürməyi öyrədir. Aktyor ifasında psixofiziki və fiziki hərəkətlərin qarşılıqlı harmoniyası və onların ifadə etdikləri məna çalarları tamaşanın bədii bütövlüyünün əldə edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan yaratdığı saysız-hesabsız dolğun səhnə obrazları ilə tamaşaçıların qəlbini fəth edən sevimli aktrisalarımızdan biri də səhnəmizin kraliçası hesab etdiyim Bəsti xanım Cəfərovadır. O, yaratdığı obrazlarla tamaşaçını məftun etməyi, dramaturqun cansız sözlə təsvir etdiyi surətin simasını almağı bacarır. Bu isə fitri istedad, təcrübə və gərgin zəhmətin nəticəsidir.

Kompüter dövründə yaşayırıq, teatr da dövrə müvafiq mürəkkəb bir orqanizm kimi daim dəyişib, inkişaf edir. Belə bir mürəkkəb dövrdə hər bir tamaşanın ideya-bədii və obrazlı həllinə nail olmaq üçün yaradıcı kollektiv, başda rejissor olmaqla, daha yeni ifadə vasitələri tapmağa çalışır. Əks-təqdirdə tamaşaçını "teatrın sehrinə" salmaq qeyri-mümkündür.

Tamaşaçı Bəsti xanımın ifasında da psixofiziki və fiziki hərəkətlərin qarşılıqlı harmoniyasını, onların ifadə etdikləri məna çalarlarının rəngarəngliyini seyr edir. Tamaşaçı istəyi ilə hesablaşmaq əsasdır. Tarixən belə olub, müasir dövrdə də belədir. Obrazlı səhnə dili ilə istənilən mövzu və janrda olan əsərlərin müasir rejissor yozumunda maraqlı həllini tapmaq mümkündür. Ancaq bu tamaşalar mütləq mənada, dövrünün həyat məsələlərini əks etdirməklə yanaşı, insanın mənəvi həyatında baş verən dəyişiklikləri də əks etdirməlidir ki tamaşaçını maraqlandırsın. Tamaşaçı marağı olmayan yerdə tamaşa da yoxdur. Bəsti Cəfərovanın isə yüksək peşəkar səviyyəli aktyor ifası tamaşaçını heç vaxt biganə qoymur. İstedadlı aktrisanın rəngarəng obrazlarının təsviri və təqdimatı- zamanın hərəkət, səhnə ritmi və dinamikasından kənarda qalmır. Başqa cür olada bilməz. Söz yox ki, cənətdə ən vacib olan obrazlı ifadədir. Aktyor ancaq insan psixologiyasını dərindən bildiyi təqdirdə mükəmməl obrazlı ifadəyə nail ola bilər.

Bəsti xanım peşəkar səviyyəli sənətkar olduğu üçün hər zaman canlı və emosional, rəngarəng xarakter yaratmağı qarşısına məqsəd qoyur. Müasir teatrda emosionallıq ağılla, bədiiliklə, məna və mündəricə ilə sıx bağlıdır. Səhnədə canlı aktyor ifasını birmənalı şəkildə canlı ifadə vaistələri müşayiət etməlidir. Aktyorun məqsəd və idealını əks etdirən dəqiq tapılmış vurğu və sözaltı məna, onun sözə olan yaradıcı münasibətindən asılıdır. Obraz üçün dəqiq tapılmış ifadə vasitələri sözün təsir gücünü daha da artırır. Bəsti xanımın maraqlı, rəngarəng, yüksək ustalıqla yaratdığı obrazlar dünyası forma və məzmunca bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənir. İstedadlı aktrisa çox böyük ustalıqla hər bir obrazın xarici və daxili keyfiyyətlərinin vəhdətini, dram əsərində tutduğu ictimai mövqeyini yüksək bacarıqla yaradır. Bu obrazların hər biri dərhal tamaşaçı qəlbini fəth edən bitkin sənət nümunələridir.

Vaxtı ilə görkəmli sənətşünas alim, rejissor və aktyor Mehdi Məmmədov yaradıcılığına hörmətlə yanaşdığı Hökümə xanım Qurbanovaya həsr etdiyi "Onun sənət ulduzu" əsərində yazırdı: "Sənətlər içərisində aktyor sənətini qələmə almaq , onun yaradıcılığını sözlə, yazı ilə təfəkkür və ya təsəvvür predmetinə çevirmək qat-qat çətindir".

Mübaliğəsiz deməliyəm ki, mən də hər dəfə aktyor yaradıcılığı haqqında yazmaq istəyəndə, bu çətinliyi hiss edirəm. Ancaq həmişə teatr sənətinə olan məhəbbətim mənim köməyimə çatır.

Mən çalışacağam ki, bu yazıda istedadadına çox böyük dəyər verdiyim Bəsti xanım Cəfərova haqqında düşündüklərimi dəyərli oxucuların diqqətinə çatdıra bilim.

Əvvəla mən onu tələbəlik illərindən tanıyıram və yaradıcılığına hörmətlə yanaşıram. Eyni illərdə, eyni ali məktəbdə, müxtəlif ixtisaslarda sevimli müəllimlərimizdən ali təhsil almışıq. Hələ tələbəlik illərindən mən hiss edirdim ki, Bəsti xanım sənətdə haçansa öz sözünü deyəcək. Ustad rejissorumuz Tofiq Kazımov gözəl və gənc tələbə xanımı teatra dəvət edib, səhnədə sınamaq istədi. Tofiq Kazımovun gənclərlə bağlı bu sınaq vərdişi, səhnəmizə saysız-hesabsız istedadlar bəxş etmişdir.

Bəsti xanımın ilk rolu novator rejissor Tofiq Kazımovun quruluşunda "Quşu uçan budaqlar" tamaşasında Səltənət obrazı idi. Mənə elə gəlir ki, gənc aktrisa Səltənət obrazı ilə səhnəyə yeni yaradıcılıq münasibətləri gətirdi. Obrazlı ifadə, məna və məntiq dərinliyi həm Səltənət, həm də xanım aktrisanın zaman-zaman yaratdığı digər obrazlar üçün də xarakterik idi. Səltənət obrazı bu günə qədər yadımdadır. İstedadlı aktrisa Səltənətin daxili aləmini, hiss, həyəcan və iztirablarını ən xırda incəliklərinə qədər, rəssam dəqiqliyi ilə göstərə bildiyi üçün Tofiq Kazımov onu teatrın aktyor truppasına qəbul etdi. Sonrakı illərdə Bəsti xanım daha mürəkkəb obrazlarla tamaşaçıların görüşünə gəldi və hər dəfə də onların sevgisini qazandı.

Sabit Rəhmanın "Əliqulu evlənir"də Nazlı, Anarın "Səhra yuxuları"nda Luiza Bruk, Bəxtiyar Vahabzadənin "Kimdir haqlı?"sında Zeynəb və Arzu, Nəbi Xəzrinin "Mirzə Şəfi"sində Pakizə obrazları Bəsti xanımın səhnədə ilk kövrək addımları idi. Bu addımlar kövrək olsa da inamlı və möhkəm addımlar idi. Müxtəlif obrazların tam fərqli xarakterləri aktrisa tərəfindən hər dəfə təbii və inandırıcı tərzdə təqdim olunur. Bu obrazlarla gənc aktrisa həssas insan, yaxşı müşahidəçi və ən əsası da istedadlı sənətkar olduğunu sübut edə bildi. Bəsti xanım gənc olsa da canlandırdığı obrazları dərindən duyur, onların daxili aləmini, psixoloji vəziyyətlərini hiss edib, əsl xarakterik mahiyyətini üzə çıxarmagı bacarırdı. Qarşıda isə, onu daha mürəkkəb, daha rəngarəng obrazlar dünyası gözləyirdi. Artıq rejissorlar onun istedadını, potensial imkanlarını, səhnədə başqalaşmaq bacarığını və qeyri-adi aktyorluq məharətini görürdülər. Tofiq Kazımovdan sonra Əşrəf Quliyev, Vaqif İbrahimoğlu, Lütfi Məmmədbəyov, Mehdi Məmmədov, Ağakişi Kazımov, Mərahim Fərzəlibəyov, Hüseynağa Atakişiyev və başqaları quruluş verdikləri klassik və müasir tamaşalarda Bəsti Cəfərovaya maraqlı, eyni zamanda mürəkkəb və ziddiyyətli xarakterli obrazlar həvalə etdilər.

1983-cü ildə Mehdi Məmmədov Hüseyn Cavidin "İblis" əsərinin tamaşasını hazırlayarkən tərəddüd etmədən mürəkkəb Xavər obrazını Bəsti xanıma tapşırdı. Çox maraqlı və baxımlı bir tamaşa alınmışdı. Aktrisa Xavər obrazını duyur, onun daxili aləmini, psixoloji vəziyyətlərini və əsl mahiyyətini üzə çıxarmağı bacarırdı. Bəsti xanımın ifasında Xavər ətrafında baş verənləri duysa da, nə Arifə olan sevgisini, nə də Rənaya olan nifrətini gizlətmir. Lakin lazım olanda, insanlıq naminə, Rənaya yardım etməyi də özünə borc bilir. Bəsti xanım Xavərin sarsıntılarını, ehtiras və iztirablarını inandırıcı boyalarla rəsm edir. Xavər babası İxtiyarla Arifin qarşılaşmağını istəməsə də , onun əziyyət çəkməsini də istəmir. Aktrisa sanki tamaşaçını obrazın mürəkkəb xarakter dünyasına səyahətə aparır. Səhnədən səhnəyə Cavid obrazının ziddiyyətli xarakteri tamaşaçının gözü qarşısında tamamilə əyaniləşir.

Sonrakı illərdə Bəsti Cəfərova İlyas Əfəndiyevin "Büllur sarayda" tamaşasında Lalə, Sabit Rəhmanın "Nişanlı qız"da Bənövşə, Cahan Əfruzun "İlham pərisi"də Gülya, Kərim Kərimovun "Cahargah fantaziyası"nda Nazilə, Əyyub Abbasovun "Məlikməmməd" də Gülçin obrazlarına maraqlı səhnə həyatı verdi. Aktrisanın ifa tərzi mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi, yaradıcılıq boyalarının zənginliyi ilə diqqət çəkir. O, geniş yaradıcılıq diapazonuna, zəngin ifa tərzinə malik sənətkarlarımızdandır.

1989-90-cı illərdən başlayaraq Bəsti xanım İlyas Əfəndiyevin "Dəlilər və ağıllılar" tamaşasında Azadə xanım, Şıxəli Qurbanovun "Əcəb işə düşdük"də Dilarə, Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı"nda Gülbahar, Uilyam Şekspirin "Kral Lir" də Qonereya, İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı"nda Ağabəyim ağa obrazlarını çox böyük məharətlə milli teatr tarixinə həkk etdi. Onun aktyorluq istedadının parlaq nümayişi hesab olunan obrazları tamaşaçılar hər zaman maraq və intizarla gözləyirlər. Bəsti xanım obrazlarının təsviri zamanı xarici effektlərə, gözəl pozalara uymayıb, xarakterik məziyyətləri üzə çıxarmağa, daxili aləmi açmağa, sözün və hərəkətin qarşılıqlı vəhdətini tapmağa çalışıb, inandırıcı ştrixləri əks etdirir. Sənətçi xanım həm müsbət, həm də mənfi obrazları eyni ustalıqla yaradır. O, obrazdan-obraza daha artıq təcrübə qazanıb, ifa rəngarəngliyinə hərəkət-mizan toplusunun kamilliyinə nail olur. Aktrisa həm kiçik, həm də böyük rolları eyni ustalıqla yaradır. Tanrının ona bəxş etdiyi istedaddan ustalıqla istifadə edən Bəsti xanım hər zaman maraqlı, baxımlı və yadda qalan obrazlar dünyası yaradır. O, teatr aləminə daha çox faciə və dram aktrisası kimi qədəm qoysa da komik rolların da mahir ifaçısıdır. Ancaq onun obrazlarını seyr etdikcə, hiss olunur ki, aktrisa potensial imkanlarına uyğun olaraq, monumental, möhtəşəm və mürəkkəb obrazlara daha çox meyllidir. O, məhz bu səpkili obrazlarda daha parlaq ifa nümayiş etdirir. Onun fərqli xarakterli obrazları tamaşaçılarda maraq, təəccüb və heyrət doğurmaya bilmir.

Bəsti xanım Jan Rasinin "Fedra" tamaşasında çox böyük uğurla zəngin xarakterli Fedra obrazını təqdim edir. Fedra şah Teseyin xanımıdır. İppolit Fedranın ögey oğludur. Fedra öz ögey oğlunu atəşin məhəbbətlə sevir. O, bu tamaşada gözəl qadının bədbəxt taleyini təsvir edir.

Fedra bəxtiqara olsa da, məğrur, təkəbbürlü və dərin düşüncəli bir qadındır. Bəsti xanım yüksək peşəkar səviyyəli aktrisa olaraq Fedra və digər obrazlarda qabarıq oyun tərzinə, rəngarəng, lakin qatı boyalara, monumental və baxımlı formalara daha çox üstünlük verir. Fedranın şahənə gəlişi ilə sanki hər şey dəyişir. Obrazın hiss və həyəcanları aktisanın ifasında tamaşaçılara güclü və inandırıcı təsir edir. Aktrisanın oyun tərzində hissin dərinliyi, fikrin əzəməti və böyüklüyü, iradənin mətinliyi və ehtirasın səhnə təcəssümü tamaşaçıları heyrətdə saxlayır. Tamaşaçı inanır ki, antik dövrün əfsanəvi Fedrası ancaq belə ola bilər.

Aktrisanın Hüseyn Cavidin "Afət" tamaşasında yaratdığı Afət səhnəyə qədəm basdığı məqamdan sanki tamaşaçını öz ovsun dairəsinə salır. Gözəl, lakin bədbəxt bir xanımın sarsıntıları və iztirabları tamaşaçını biganə qoya bilmir. Bəsti xanım Saqarellinin "Xanuma" tamaşasında yaratdığı baş obrazda da yüksək sənətkarlıq nümayiş etdirir. Bu tamaşa tamamilə Bəsti xanımın üzərində qurulub. Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlı qızı yerli adət və ənənələri elə mənimsəyib ki, nəticədə hər kəsin işinə yarayan, yüksək peşəkar səviyyəli vasitəçi səviyyəsinə yüksəlib. Ərə gedən də, evlənən də, boşanan da, hər bir problemi olan da azərbaycanlı Xanıma, gürcü deyilişində isə, Xanumaya müraciət edir. O isə, həm hər kəsin işinə yarayır, həm var-dövlət qazanır, həm də sevdiyi insana qovuşur. Bəsti Cəfərovanın Xanuması deyib-gülən, oynayan-oxuyan, bir sözlə, hamını öz cazibə dairəsində saxlayan baxımlı bir obrazdır. Xanuma tamaşaçının sevə-sevə izlədiyi, rəngarəngliyi ilə diqqət çəkən bir obrazdır.

Bəsti xanım Bertolt Brextin "Kuraj və uşaqları" tamaşasında da yüksək sənətkarlıqla Kuraj obrazını təqdim edir. Obrazın ziddiyyətli və rəngarəng xarakterini üzə çıxaran aktrisa, sanki tamaşaçıları epik teatr yaradıcısı Brext dünyasına aparır. Kuraj bu maraqlı ifada uşaqlarını sevən, lakin qazanc əldə etməyə daha çox üstünlük verən bədbəxt bir qadındır. Kurajın arabası sanki onun özünü, qazanc dünyasını təmsil edir. Bəsti xanım bu obrazla səhnədə Brextin "yadlaşma prinsipi"ni əyaniləşdirir. Bəsti xanımın əsas səhnə obrazları böyük insan təbiətləri, möhtəşəm xarakterlər, yüksək bəşəri ideallar uğrunda mübarizə aparan şəxsiyyətlər təşkil edir.

1978-ci ildən bu günə qədər saysız-hesabsız obrazlar qalereyası yaradaraq tamaşaçıların sevimlisinə çevrilən Bəsti Cəfərovanın əməyi Azərbaycan dövləti tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O, 1989-cu ildə Əməkdar, 1998-ci ildə isə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. Xalq artisti Bəsti Cəfərova Azərbaycan Prezidentinin fərdi təqaüdçüsüdür.

Hal-hazırda Akademik Milli Dram Teatrının aparıcı aktrisası hesab olunan sənətkarımız ömrünün və yaradıcılığının kamil dövrünü yaşayır. Daha neçə-neçə möhtəşəm obrazlar səbirsizliklə onun yolunu gözləyir. Sevimli aktrisamıza - səhnəmizin kraliçasına layiq olduğu yeni və mükəmməl obrazlar arzulayıram.

Aydın AĞAZADƏ

teatrşünas

525-ci qəzet.- 2017.- 8 mart.- S.6.