Cümhuriyyətə aparan yollar: həqiqi milli mətbuat sorağında

Bu yaxınlarda haqq dünyasına qovuşmuş böyük Azərbaycan dostu, polyak əsilli amerikan tarixçisi Tadeuş Svientixovskinin dəqiq müşahidə etdiyi kimi, XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasında müsəlman əhalisinin, eləcə də Azərbaycan türklərinin dini toplumdan- ümmətdən aydın məqsəd və məramlı millətə çevrilmə prosesində mətbuat müstəsna rol oynamışdı.

Məhz mətbuatın ayıldıcı, birləşdirici və səfərbəredici gücü nəticəsində Azərbaycan cəmiyyəti 1905-ci ildən sonra qeyri-adi inkişaf yolu keçmiş və xalqı 1917-ci il fevral inqilabına bəlli tələblərlə, ən başlıcası isə bu tələbləri həyata keçirmək gücü və əzmi ilə gətirə bilmişdi.

Təbii ki, çarizm ideoloqları mətbuatın gücünə yaxşı bələd olduqlarından ilk bəhanədə bağladıqları “Əkinçi”dən sonra dörddə bir əsr ərzində Azərbaycan ziyalılarının bütün təkidli tələb və xahişlərinə, siyasətə qarışmamaq, maarifçilik və mötədillik vədlərinə baxmayaraq ana dilində qəzet, yaxud məcmuə nəşrinə inadla razılıq verməmişdi. Bu baxımdan uzun illərin sükut buzunu sındıraraq 1903-cü ildə nəşrə başlayan “Şərqi-rus” qəzeti Azərbaycan ziyalıları arasında son dərəcə böyük ümidlər doğurmuşdu. Lakin bir neçə il bundan öncə “525-ci qəzet” səhifələrində dərc olunmuş “Üç aqilin davası” adlı polemik yazımda da göstərdiyim kimi, həmin ümidlər tezliklə puça çıxmışdı - “Şərqi-rus”un sözün həqiqi mənasında ümummilli qəzetə çevrilə bilməyəcəyi hər kəsə aydın olmuşdu.

Nəticədə, “Əkinçi” ilə qırılmış milli mətbuat ənənələrini davam etdirmək vəzifəsi “Həyat” qəzetinin üzərinə düşmüşdü. Çox rəmzi və qanunauyğun adla nəşrə başlayan bu qəzet yalnız bir sıra yeni nəşrlərə həyat verməmiş, həm də siyasi maarifçilik məktəbinə, türkçülük, milliyyətçilik və milli hüquqlar uğrunda mübarizə tribunasına çevrilmişdi. “Həyat”ın naşiri Əlimərdan bəy Topçubaşovun, şərikli redaktoru Əhməd bəy Ağayevin “Şərqi-rus”la prinsipial polemikasının əsasında da mətbuatda münasibətdə yüksək milli-mənəvi tələblər dayanırdı. Ə.Topçubaşovun polemikaya ictimai tələbkarlıq və ziyalı yanaşmasının təzahürü olan məqaləsinin tərcüməsini təqdim edirəm. Təbii ki, burada “tatar dili” dedikdə Azərbaycan türkcəsinin nəzərdə tutulduğunun əlavə şərhə ehtiyac yoxdur.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2017. - 4 mart.- S.10.