İrəvan Dövlət Azərbaycan Teatrı: 1882 - 1927-ci illərdə

Teatr - 135

4-cü məqalə

Uzun fasilədən sonra Qərbi Azərbaycan ziyalılarının mütəşəkkil səyləri nəticəsində Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1967-ci ildə yenidən bərpa edildi.

Tələbə-aktyorlar Bakıdan gəlincə truppanın bir hissəsini müxtəlif dram dərnəklərində, xalq teatrında çalışmış yerli kadrlar təşkil etdilər. Onların sırasında qocaman sənətkar Cəmil Əliyev, istedadlı və təcrübəli aktyor Abbasqulu Tağıyev, həvəskar artistlər Səməd Abbasov və Raya Qafarova vardı. Bakının Gənc Tamaşaçılar Teatrından Tamilla Abdullayeva, Zərnişan Fətəliyeva, Zemfira Sadıqova, Naxçıvan teatrından Aydın Şahsuvarov, Tariyel Qasımov, Zemfira Əliyeva (əvvəllər Gəncədə işləmişdi), Gəncə teatrından Nisə Rzayeva aktyor ştatına işə götürüldülər.

Mirzağa Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun son kurs Aktyorluq fakültəsinin 11 tələbəsi - Şamil Dəmirçiyev, Mərziyə Məmmədbəyli, Qasım Qasımov, Ədalət Ziyadxanov, Hacı İsmayılov, Qurban Ələkbərov, Ramiz Məlikov, Hacı Xəlilov, Vidadi Əliyev, Sara Əliyeva, Nəsimi Eminov ilin əvvəlindən dərslərdən azad edilib İrəvana göndərildilər. İnstitutu bir il əvvəl bitirmiş rejissor Zülfüqar Abbasov da truppaya daxil oldu. Cəfər Cabbarlının "Sevil" dramının məşqlərinə Bakıda başlamışdılar. İrəvana qatarla mart ayının 16-da gəldilər. Həmin gündən də "Sevil"in yaradıcı heyətinə əlavə ifaçılar daxil olundular və pyesin məşqləri davam etdirildi. Premyera 28 aprelə təyin olundu. Tamaşanın göstərilməsi üçün Erməni Dövlət Akademik Dram Teatrının binası kirayə götürülmüşdü. Açılışda İrəvanda olan azərbaycanlı ziyalılar, həmçinin Ermənistan hökumətinin rəsmi işçiləri iştirak edirdilər. Quruluşçu rejissor teatrın fəaliyyət prinsipini və truppanın tərkibini nəzərə alaraq "Sevil" tamaşasında əksər rollara ifaçıları dublyorlarla hazırlamışdı. Rolları Nisə Rzayeva, Gülçin və Zərnigar Fətəliyeva (Sevil), Tariyel Qasımov, Vidadi Əliyev və Ramiz Məlikov (Balaş), Zemfira Əliyeva və Sara Əliyeva (Gülüş), Hacı Xəlilov və Qasım Qasımov (Atakişi), Cəmil Əliyev və Nəsimi Eminov (Babakişi), Ədalət Ziyadxanov və Hacı İsmayılov (Məmmədəli bəy), Aydın Şahsuvarov və Şamil Dəmirçiyev (Əbdüləli bəy), Mərziyə Məmmədbəyli (Dilbər), Raya Qafarova (Tafta), Qurban Ələkbərov (Gündüz) oynayırdılar.

Sabit Rəhmanın "Əliqulu evlənir" komediyası kollektivə baş rejissor təyin edilmiş Tofiq Ağayevin quruluşunda 11 iyulda oynanıldı. Satirik məişət komediyasında əsas rolları Qasım Qasımov və Aydın Şahsuvarov (Əliqulu), Nisə Rzayeva (Gövhər), Raya Qafarova (Qumral), Şamil Dəmirçiyev (Xəlil), Ramiz Məlikov və Vidadi Əliyev (Kamal), Tariyel Qasımov (Rövşən), Mərziyə Məmmədbəyli (Nazlı), Sara Əliyeva (Humay), Zərnişan Fətəliyeva (Yasəmən), Zemfira Sadıqova (Səadət), Nəsimi Eminov (Səfər) ifa edirdilər. "Əliqulu evlənir" tamaşası teatrın repertuarında layiqli yer tutan uzunömürlü səhnə əsərlərindən biridir. Tamaşa yumorunun səmimiyyəti, aktyorların öz oyunlarında bədii mətnin dramaturji mahiyyətini gözləmələri, ifadə vasitələrinin əlvanlığı ilə daha çox maraq doğururdu.

1967-1988-ci illərdə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının hazırladığı əksər tamaşaların premyerası Musiqili Komediya Teatrının və Konstantin Stanislavski adına Rus Dram Teatrının binalarında göstərilib. Bir neçə tamaşa isə Erməni Dövlət Akademik Dram Teatrının və Zabitlər evinin binalarında tamaşaçılara təqdim olunub. Çünki teatra əlverişli səhnə şəraiti olan daimi bina verilməyib. Bir sıra tamaşaların premyerası isə Ermənistanın azərbaycanlılara məxsus rayonlarında, bölgələrində, kəndlərində oynanılıb.

Teatr keçən ilin sonunda Cəfər Cabbarlının "Solğun çiçəklər" melodramasını repertuar planına daxil etmişdi. Tamaşanın quruluşu gənc rejissor Zülfüqar Abbasova tapşırıldı. İlk tamaşa 1968-ci il martın 27-də (indiki Masis) rayonunun Zəngilər kəndində oynanılıb. İrəvan şəhərində isə premyera aprelin 16-da nümayiş etdirilib. Şıxəli Qurbanovun "Sənsiz" dramının premyerası oktyabrın 28-də Musiqili Komediya Teatrının binasında göstərildi və tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Quruluşu teatrın baş rejissoru Tofiq Ağayev vermişdi. Kollektiv komediyaları daha şövq və həvəslə, daha coşqun ehtirasla repertuarında yaşadırdı. Belə tamaşalardan biri də Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı Qəmbər" ("Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük") komediyasıdır. 10 dekabr 1968-ci ildə göstərilən tamaşanın rejissorları Zülfüqar Abbasov və Tariyel Qasımov idi.

1968-ci ildən etibarən gənc kollektivə inzibati rəhbərlik iyirmi dörd yaşlı filoloq-jurnalist, şair-dramaturq Hidayət Orucova tapşırıldı. O, 1984-cü ilə kimi bu kollektivdə fədakarlıqla çalışdı. Teatrın erməni millətçiləri ilə bağlı bir sıra ciddi problemlərini cəsarətlə və mətanətlə həll etmişdi. Onun "Hidayət" imzası ilə yazdığı dram əsərləri həm İrəvan teatrında, həm də respublikamızın bir sıra qabaqcıl sənət ocaqlarında tamaşaya hazırlanıb.

1969-cu ilin repertuarına üç yeni tamaşa daxil oldu. 3 martda Mirzə İbrahimovun tərcüməsində (Quruluşçu rejissor Tofiq Ağayev), 6 mayda Cəfər Cabbarlının "Aydın" (rejissor Cahid Hilaloğlu), 15 oktyabrda Yusif Əzimzadənin "Nəsrəddin" (quruluşçu rejissor Tofiq Ağayev, rejissor Cahid Hilaloğlu) dramalarının tamaşaları göstərildi. Kollektiv Ermənistanda fəaliyyət göstərdiyinə görə məcburiyyət qarşısında vaxtaşırı hay dramaturgiyasına da müraciət etməli olurdu. Belə müraciətlərdə konyukturaya uymaqlar üstünlük təşkil edib.

Teatr Cəfər Cabbarlının anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə "Aydın" dramını seçmişdi. Yaradıcı heyət əsər üzərində diqqətlə, səmərəli axtarışlar zəminində işləyirdi. İlk tamaşa İrəvandakı Zabitlər evinin binasında göstərildi. Premyerada əsas rolları Mübariz Əlixanoğlu (Aydın), Mərziyə Məmmədbəyli (Gültəkin), Şamil Dəmirçiyev (Surxay), Rəhim Rəcəbov (Dövlət bəy), Abbasqulu Tağıyev (Səlim), Cəmil Əliyev (Qulam və Mirzə Cavad), Məlahət Mirbabayeva və Nina Markarova (Susanna), Cahid Hilaloğlu (Balaxan və Pirqulu) ifa edirdilər.

1970-ci ilin ilk premyerası Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Məşədi İbad" musiqili komediyasının tamaşası oldu (2 mart) "Məşədi İbad" İrəvan teatrında daha çox tamaşaya qoyulan əsərlərdəndir. Adi quruluşları saymasam bu, əsərin yeddinci samballı səhnə işləməsi idi. Tamaşanın quruluşunu rejissor Tofiq Ağayev vermişdi. Bəxtiyar Vahabzadənin "İkinci səs" lirik-psixoloji dramını hazırlamaq üçün Naxçıvan teatrının baş rejissoru Vəli Babayev dəvət edildi. Tamaşanın premyerası 1971-ci il martın 25-də göstərildi. Teatrın səyyar fəaliyyəti üçün kiçik həcmli məsxərələr daha səmərəli sayılırdı. Georgi Xuqayevin "Arvadımın əri" məsxərəsi də bu məqsəd və prinsipdə repertuara daxil edilmişdi. Rejissor Ağakişi Kazımovun tərcüməsi qəbul olunmuşdu. Quruluşçu rejissor Hilal Həsənov rəssam Məmməd Qasımovla yüngül, ancaq koloritli tərtibatdan istifadə etmişdilər. Kamil Misgərovun seçdiyi musiqi parçaları da ritmik və şux təranələrə əsaslanırdı. Komediya-məsxərənin birinci tamaşası Musiqili Komediya Teatrının binasında göstərildi (14 iyun 1971).

Teatrın 1971-ci ildə təhvil verdiyi yeni tamaşa Mirzə Fətəli Axundzadənin "Molla İbrahimxəlil kimyagər" komediyası oldu (15 noyabr). Komediyanın quruluşunu istedadlı gənc rejissor Hilal Həsənov, bədii tərtibatını rəssam Cabbar Quliyev verdilər. 1972-ci il yanvar ayının 21-də oynanılmış "Arşın mal alan" (Üzeyir bəy Hacıbəyli) operettasına səhnə quruluşunu da rejissor Hilal Həsənov vermişdi. Teatra baş rejissor təyin olunmuş Baxşı Qələndərli 1972-ci ildə repertuarın məzmun və formasını əsaslı dəyişməyə ciddi səy göstərirdi. Kollektiv Hilal Həsənovun quruluşunda Məhərrəm Əlizadə və Ağası Məşədibəyovun "Toy kimindir?" (24 fevral) musiqili komediyasını, Nəsir Sadıqzadənin rejissorluğunda Georgi Xuqayevin "Elbrus evlənir" vodevilini (4 may) dramını hazırladı. Baxşı Qələndərlinin baş rejissor kimi ilk işi Cəfər Cabbarlının "Yaşar" (22 yanvar 1973) dramının tamaşası oldu.

Tamaşaçıların musiqili komediya janrına marağını nəzərə alaraq, teatr 1973-cü ildə "Ulduz" (dramaturq Sabit Rəhman, bəstəkar Süleyman Ələsgərov) öz repertuarına daxil etdi. Rejissor Hilal Həsənovun hazırladığı tamaşanın premyerası aprelin 2-də göstərildi. Tamaşada daha canlı, daha şən, daha məzmunlu ifa tərzi Abbasqulu Tağıyevə (Məhəmməd) və Marietta Kərimovaya (Züleyxa) məxsus idi. Onların səhnəyə hər gəlişi alqışlarla qarşılandığı kimi, həm də hadisələrin ovqatına təravətli həyatilik verirdi.

Bolqar dramaturqu Panço Pançevin "Dörd əkiz haqqında nağıl" ("Əkizlər" və "Əkizlərin nağılı" adları ilə də verilib) uşaq əsərini bolqarıstanlı tələbə-diplomçu Moni Abqarov (20 fevral 1974), Georgi Xuqayevin "Mənim səadətim, hardasan?!" vojevilini (1 aprel 1974) və Sabit Rəhman "Toy" komediyasını Hilal Həsənov (20 dekabr 1974) hazırladılar. Uşaqların maraqla baxdıqları "Dörd əkiz haqqında nağıl" tamaşası əlvan və rəngarəng çalarlı idi, maraqlı aktyor ifaları vardı. Tamaşada əsərin qəhrəmanları olan Ağpapaq, Qarapapaq, Gülpapaq və Çalpapaq əkiz qardaşlarını Vidadi Əliyev və Şamil Dəmirçiyev oynayırdılar. Aktyorlar hər qardaş üçün xarakterik hərəkət tərzi və danışıq ahəngi tapmışdılar. Maraqlıdır ki, aktyorların ikisi də əsas ifaçı kimi uğurlu oyun nümayiş etdirirdilər.

"Toy" komediyasının ilk premyerası dekabrın 20-də Basarkeçərdə göstərildi. 1974-cü il dekabrın 30-da isə Rus Dram Teatrının binasında yenə premyera kimi təqdim edildi. Şamil Dəmirçiyevin ifa etdiyi Kərəmov obrazının səhnə yozumuna sırf ictimai-sosial tip prizmasından yanaşması dəqiq və məzmuna uyğun idi. Abbasqulu Tağıyevin riyakar və yaltaq, simasız Salmanovu, Zeynal Paşayevin məsləksiz və əbləh Mirzə Hüseyni, Vidadi Əliyevin işgüzar, məhəbbət eşqinə düşmüş və bununla komik situasiyalarla qarşılaşan səmimi dəmirçi Musası, Tamilla Abdullayevanın hirsi-hikkəsi yerə-göyə sığmayan, mənən təmiz duyğulu tipik kənd arvadı təsiri bağışlayan Zalxası əsərdəki canlılığı və yumor təravətini artırırdı. Bütövlükdə "Toy" tamaşasının satirasının və yumorunun enerji nüvəsi ilk növbədə Kərəmov və sonra Zalxa və Dəmirçi Musa obrazlarının ifaları ilə bağlı idi.

Dramaturq Məcid Şamxalovun və bəstəkar Zakir Bağırovun "Qaynana" musiqili komediyası Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında böyük populyarlıq qazanmışdı. Xüsusilə Nəsibə Zeynalovanın qaynana Cənnət xala rolundakı ecazkar oyunu tamaşaçıların böyük rəğbətini qazanmışdı. Quruluşçu rejissor Hilal Həsənov "Qaynana" əsərini İrəvan teatrında məişət-ailə komediyası kimi tamaşaya qoymuşdu (10 fevral 1975). Premyera Zabitlər evində oldu. "Qaynana" tamaşasında aktyorlar Tamilla Abdullayevaya (Cənnət xala), Elmira İsmayılova (Afət), Vidadi Əliyev və Məmməd Bayramov (Ayaz), Marietta Kərimova (Sevda), Zeynal Paşayev (İlqar), Nazlı Göyüşova (Mülayim), Sona Cümşüdova (Sədaqət) ciddi-cəhdlə çalışmışdılar.

Belorus dramaturqu Andrey Makayonok müharibəyə həsr etdiyi "Tribunal" pyesininin tamaşası 31 mart 1975-ci ildə göstərildi. Müəllif əsəri iki hissəli tragikomediya adlandırıb. Üstəlik bu janr təyinindən sonra "xalq məzhəkəsi" sözlərini də yazıb. Əslində isə pyes yumorlu epizodlarla müşayiət olunan dramatik-psixoloji əsərdir. İrəvan teatrı "Tribunal" tamaşasını faşizm üzərində qələbənin otuz illiyinə həsr etmişdi. Ancaq tamaşanın dəyəri təkcə tarixi günə ithaf edilməsi ilə deyil, əsasən bədii yaradıcılıq dəyərləri ilə qiymətləndirilməlidir. Tərcüməçi Novruz Gəncəli də, quruluşçu rejissor Hilal Həsənov da tamaşanı faciəvi hadisələr zəminində, dramatik-psixoloji hekayət janrında hazırlamışdılar. Belə bir səhnə təfsiri həm bədii mətnə uyğun idi, həm də mövzunun ictimai-siyasi motivini gücləndirmişdi.

Pyesdə "hərbi tribunal" bir ailənin timsalında evin kişisinə və atasına qarşı qurulub. Tamaşada isə ictimai vurğu daha qabarıq götürülmüşdü. Belə psixoloji vəziyyətdə əsərin qəhrəmanı Tereşkonun (Şamil Dəmirçiyev) dramatik daxili dəyişmələri müəyyən gərginlik ovqatı doğururdu. Digər tərəfdən "tribunal quran" Polinanın (Elmira İsmayılova) sarsıntılı həyəcanları, qətiyyətli qərar çıxarması üçün psixoloji zəmin yaranırdı. "Tribunal"ın digər ifaçıları Tamilla Abdullayevanın (Nadya), Marietta Kərimova və Esmira Hacıyevanın (Qalya), Nazlı Göyüşova və Sona Cümşüdovanın (Zina), Vidadi Əliyev, Rauf Əliyev və Yunis Məmmədovun (Volodka), Zeynal Paşayevin (Sarodoyev), Abbasqulu Tağıyevin (Komendant) oyunlarında da quruluşçu rejissorun tamaşa üçün müəyyənləşdirdiyi janrın estetik oyun-ifadə vasitələrinə ciddi əməl olunmuşdu.

Adından da göründüyü kimi, "Məhəbbət yaşayır hələ..." (Hidayət) tamaşaçının mövzusu sevgidən götürülmüşdür. Konflikt bu mövzunun dramatik həllində kəskinləşir, mübarizənin ifadə vasitəsi olan dialoqlar məhəbbətin tələb etdiyi poetik lirizmlə cilvələnir və nəhayət, obrazların fərdi keyfiyyətləri, xarakterik cəhətləri məhək daşında - sevgi ünsiyyətində cilalanırdı. Şair-dramaturq və İrəvan teatrının direktoru Hidayət "Məhəbbət yaşayır hələ..." pyesində insanı düşündürən, həyəcanlandıran bir sıra problemlər qaldırmışdır. Gənclərimizi sevginin, sədaqətin keşiyində dayanmağa, onun müqəddəsliyini, paklığını qorumağa çağırmışdır. Rejissor Nəsir Sadıqzadə "Məhəbbət yaşayır hələ..." əsərini iki hissəli poetik dram janrında hazırlamışdı və sənət ocağı ilk dəfə idi ki, bu üslubda pyesə quruluş verirdi. Premyerası 1976-cı il fevral ayının 9-da göstərilən tamaşada əsas rolları Vidadi Əliyev (Zəfər), Abbasqulu Tağıyev (Müqəddəs əmi), Zeynal Paşayev (Kərəməli) oynayırdılar.

Quruluşçu rejissor Vəli Babayev Cəfər Cabbarlının "Solğun çiçəklər" dramını tamaşaya yazıldığı janrda, yəni melodrama kimi hazırlamışdı. Tamaşa teatrın sürətlə hazırladığı və qısa müddətdə təhvil verdiyi yaradıcılıq işlərindədir. "Solğun çiçəklər"in premyerası Rus Dram Teatrının binasında göstərilib (29 mart 1976). Əsərin qəhrəmanı Bəhram rolunu gənc aktyor Əhməd Əhmədov ifa edirdi. Onun lirik-psixoloji və bir qədər dramatik səciyyəli oyunu obrazın səhnə təfsirinə yenilik gətirmişdi. Pəri rolunun ilkin ifaçısı Naxçıvan teatrının aktrisası Sona Mirzəyeva olub. Psixoloji və bir qədər lirik planda işlənmiş Sara obrazını aktrisa Raya Qafarova zavallı aşiq kimi təqdim edirdi.

Adətən İrəvan teatrı payızda qastroldan qayıdanda ya premyera göstərir, ya da ilk dəfə qastrolda oynanılmış əsəri yeni tamaşa kimi təqdim edirdi. 1976-cı il sentyabrın 30-da teatr mövsümə yenicə başlayanda dramaturq Mirzağa Atəşin "Şərəfin sandığı" komediyasını tamaşaçılara göstərdi. Pyes işlənmə texnologiyası baxımından vodevil-məsxərə idi. Komediyaya quruluş vermək üçün Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının rejissoru Rafiq Atakişiyev dəvət edilmişdi. Tamaşanın əsas dramaturji ağırlığını Şərəf rolunu ifa edən aktrisa Tamilla Abdullayeva çəkirdi. Aktrisanın daxili temperamenti, çılğın ifadə vasitələrini məharətlə tənzimləməsi Şərəf obrazını bədii mətndəkindən daha canlı və daha yapışıqlı etmişdi.

Xeyli müddət idi Tofiq Ağayev yenidən teatrın baş rejissoru idi. Onun yeni təyinatda ilk quruluşu "Sən nə üçün yaşayırsan?" (İmran Qasımov və Həsən Seyidbəyli) tamaşası oldu (6 dekabr 1977). Premyera Konstantin Stanislavski adına Rus Dövlət Dram Teatrının binasında göstəridi. Rejissor tamaşada lirik-psixoloji janr estetikasının prinsiplərindən və oyun-ifadə vasitələrindən cəsarətlə bəhrələnmişdi. O, ifaçı aktyorlar Vidadi Əliyevi (Rüstəm), Aydın Əliyevi (Pərviz), Şamil Dəmirçiyevi (Səməd), Marietta Kərimovanı (Leyla), Tamilla Abdullayevanı və Raya Qafarovanı (Şərqiyyə), Səmayə İsmayılovanı və Şövkət Əliyevanı (Pəri), Abbasqulu Tağıyevi (Los) də bir növ lirik-psixoloji teatr poetikasının göstəriciləri əsasında oynamağa istiqamətləndirmişdi. Nəticədə tamaşa aktyorların sənət qələbəsi səviyyəsinə yüksəlmişdi.

Azərbaycan dramaturgiyasında görkəmli lirika ustası, 31 yaşında "xalq düşməni" iftirası ilə günahsız tutulub güllələnən şair Mikayıl Müşfiqə həsr olunmuş ilk dram əsərlərindən biri də "Səni kim unudar..." pyesidir. Əsəri Bakıda yaşayan şair Mustafa İsgəndərzadə nəzmlə yazmışdı. Əsər ilk dəfə İrəvan teatrında rejissor Hilal Həsənovun quruluşunda tamaşaya qoyulub (4 aprel 1975). 1975-ci ildə teatr həmçinin rejissor Tofiq Ağayevin quruluşunda qırğız dramaturqu Mar Bayciyev "Hər evdə sevinc olsun..." (6 iyun) pyesini də tamaşaçılara təqdim edib. "Hər evdə sevinc olsun..." əsərini Əkbər İrəvanlı tərcümə etmişdi. Tərcümənin dili səlist və rəvan idi, dialoqlar asanlıqla və fikir dərinliyi ilə qavranılırdı. Əsər ailə və cəmiyyət probleminə toxunan, onu xarakterik və ibrətamiz şəkildə təcəssüm etdirən, tamaşaçıları düşündürən, onlara yüksək ideallar aşılayan, maraqla baxılan tamaşa idi. Tamaşanın dramatik gərginlik xətti ilə konfliktin fikir tutumu arasında sıx əlaqə bağları vardı. Tamaşanın enerji nüvəsinin, cazibə qüvvəsinin əsasında aktyor ansamblı dururdu. İfaçıların az olmasına baxmayaraq, səhnədəki dramatik kolliziyalar kəsərdən və ritm ahəngindən düşmürdü. İfaçı aktyorlar Raya Qafarova (Mədinə), Vidadi Əliyev və Aydın Əliyev (Sarvan. Mədinənin əri), Şamil Dəmirçiyev (Azad Sultanoviç. Mədinənin atası), Abbasqulu Tağıyev (Tahir Musayeviç. Azadın köhnə dostu), Mehman Əlyarov (Azdanışan qoca. Azad Sultanoviçin atası) psixoloji-dramatik janr daxilində maraqlı oyun nümayiş etdirirdilər.

"Aydın" (Cəfər Cabbarlı) faciəsi 1978-ci ildə teatrı yenidən cəlb etdi. Pyesin yeni quruluşunda rejissor ictimai-sosial problemləri, mövzunun siyasi kəsərini bilavasitə Aydın (Şamil Dəmirçiyev), Gültəkin (Tamilla Abdullayeva) və Dövlət bəy (Abbasqulu Tağıyev) üçbucağında təcəssüm etdirməyə səy göstərmişdi. Ona görə də bu obrazları ifa edən aktyorların oyunları ön plana çəkilmişdi. Elmira İsmayılova dürüst ifası ilə obrazın ictimai-sosial boyalarını tündləşdirib reallaşdırırdı. Kazinonun daha dinamik, daha çevik, daha çılğın təsir bağışlayan iştirakçıları Balaxan (Vidadi Əliyev) və Susanna (Raya Qafarova) obrazları idi. Raya Qafarova Susannanın mənəviyyatsız, çürük əqidəsini, əxlaqsız hərəkətlərini qroteskli satira ilə oynamaqla epizodun siyasi-ictimai mahiyyətini qabarıqlaşdırırdı. Aktrisa özünün dinamik və coşqun ehtiraslı oyunu ilə Dövlət bəyin riyakarlığının, Aydının zavallı və miskin kökə düşməsinin ictimai-psixoloji səbəblərini, Gültəkinin aldığı mənəvi zərbələrin fəlsəfi mahiyyətini bir qədər də aydınlaşdırırdı.

Premyerası 10 iyul 1978-ci ildə göstərilən "Qızıl zəncir" (Şamil Xurşud və Əşrəf Hacıyev) tamaşasında maraqlı rejissor tapıntıları, cazibəli və dinamik kompozisiya vardı. Bununla belə, tamaşa aktyor ifası ilə daha sanballı idi. Müqayisədə aktyorlardan Tamilla Abdullayeva (Firəngiz - Ceyniz), Vidadi Əliyev (Vasif), Elmira İsmayılova (Gülarə - Mahuru), Aydın Əliyev və Nizami Ələkbərov (Nazim), Əhməd Əhmədov (Mansur), Şamil Dəmirçiyev (Kazım), Marietta Kərimova (Vəfa), Şövkət Əliyeva və Səmayə İsmayılova (Ahru ana) bir-birindən fərqli oyun nümayiş etdirirdilər. Lakin bütövlükdə tamaşada ansambl səlistliyi hiss olunurdu, ifaçılar quruluşçu rejissorun ali məqsədinin bədii icrasından kənara çıxmırdılar.

1978-ci il noyabr ayının 14-dən 27-nə qədər İrəvan teatrı Bakıda qastrol səfərində olub. Bu, kollektivin Bakıya ilk böyük səfəridir. Teatrın açılışı və bağlanışı Musiqili Komediya Teatrının binasında baş verdi. Kollektiv səkkiz tamaşanı Musiqili Komediya Teatrında, altı tamaşanı isə 26-lar adına Mədəniyyət Sarayında göstərib. Qastrol repertuarına İmran Qasımovun və Həsən Seyidbəylinin "Sən nə üçün yaşayırsan?", Şamil Xurşudun və Əşrəf Hacıyevin "Qızıl zəncir", Yusif Əzimzadənin "Nəsrəddin", Hidayətin "Məhəbbət yaşayır hələ...", qırğız dramaturqu Mar Bayciyevin "Hər evdə sevinc olsun...", bolqar ədibi Panço Pançevin "Əkizlərin nağılı" pyeslərinin tamaşaları daxil edilmişdi.

1979-cu ildə teatr repertuarına iki orijinal, iki tərcümə əsəri daxil etdi. Əkrəm Əylislinin "Bağdada putyovka var" (19 mart. Quruluşçu rejissor Niyaz Şərifov, rəssam Mübariz Əliyev), Anarın "Şəhərin yay günləri" (28 may. Quruluşçu rejissor Tofiq Ağayev, rəssam Fuad Qafarov), Aleksandr Ostrovskinin "Cehizsiz qız" (6 dekabr. Quruluşçu rejissor C.Rafael) tamaşaçılara göstərildi. Əkrəm Əylislinin psixoloji üslubu və obrazların millilik ruhu truppaya doğma idi. Üstəlik də rejissor intensiv və səmərəli məşqlər aparırdı. "Bağdada putyovka var"da Əhməd Əhmədov (Qürbət Əzizov), Marietta Kərimova (Sitəmxanım), Vidadi Əliyev (Muradov), Raya Qafarova (Mahnur), Elmira İsmayılova (Kama), Səmayə İsmayılova (Məsmə), Süleyman Nəcəfov (Həsən), Eldar Əliyev (Cəfər) iştirak edirdilər. "Cehizsiz qız"da rolları Elmira İsmayılova (Xarita İqnatyevna Oqudalova), Tamilla Abdullayeva (Larisa), Şamil Dəmirçiyev (Sergey Paratov), İlham Bağırov (Vasili Vojevatov), Vidadi Əliyev (Yuli Kapitonıç), Süleyman Nəcəfov (Robinzon), Ramiz Məşədiyev (Qavrilo), Əli Quliyev (İvan) oynayırdılar.

"Şəhərin yay günləri" əsərinin tamaşası daha uğurlu yaradıcılıq işi idi. Vidadi Əliyevin (Qiyas Zeynallı) və Elmira İsmayılovanın (Dilarə) ifalarında lirik-dramatik notlar üstünlük təşkil edirdi. İfaçıların ritm ahəngləri bir qədər tərəddüdə əsaslansa da, dinamik idi. Tamaşadakı sevgi qolu ana xətlə psixoloji əsaslarla bağlanmışdı. Əli Quliyev ilə Aydın Əliyevin (Namiq) və Tamilla Abdullayevanın (Qumru) ifalarında poetik və həzin lirizm, ülvi məhəbbət duyğusunu tərənnüm edən kövrək emosionallıq üst qatda idi.

1980-1989-cu illərdə teatr Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Məşədi İbad" (25 yanvar 1980), "Arşın mal alan" (20 may 1981), Anatoli Safronovun "Kişilərə inanmayın" (30 dekabr 1980), Nəriman Həsənzadənin "İmzalar içində" (28 aprel 1980), Aleksandr Gelmanının "Aləmlə üz-üzə" (29 dekabr 1982), Əkrəm Əylislinin "Vəzifə" (2 aprel 1982), Hidayətin "Məni qınamayın" (14 may 1982), Azad Abdulinin "On üçüncü sədr" (23 fevral 1983), Altay Məmmədovun "Kişilər" (5 fevral 1983), Ramiz Ağayevin "Yeddi oğlan və bir qız" (5 fevral 1983), Nəbi Xəzrinin "Əks-səda" (14 noyabr 1983), Karlo Qoldoninin "İki ağanın bir nökəri" (30 dekabr 1983), Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan və dərviş Məstəlişah" və "Lənkəran xanının vəziri" əsərləri "Komediyalar" adı ilə (2 aprel 1984), Karl Vittingerin "Ulduzdan düşmüş adam" (11 may 1984), İlyas Əfəndiyevin "Məhv olmuş gündəliklər" (25 fevral 1985), "Atayevlər ailəsi" (30 mart 1975), Anton Çexovun "Ayı" və "Təklif" (15 aprel 1985), Sabit Rəhman və Emin Sabitoğlunun "Hicran" (9 aprel 1985), Yucin O'Nilin "Qaraağaclar altında məhəbbət" (30 dekabr 1985), Uilyam Şekspirin "Axırı xeyir olsun" (3 aprel 1986), Əhmədxan Əbubəkrin "Şuburumda qalmaqal" (30 mart 1987), Mar Bayciyevin "Ər və arvad" (15 fevral 1988), Boris Rabkinin "Aya səyahət" (16 aprel 1988) əsərlərini tamaşaya hazırlayıb.

Bu tamaşaların əksəriyyətinin quruluşçu rejissoru Tofiq Ağayev olub. Eyni zamanda dəvətlə Ağakişi Kazımov, Vəli Babayev, Hilal Həsənov, Hüseynağa Atakişiyev, Nəsir Sadıqzadə, teatrın aktyoru Vidadi Əliyev də tamaşalar hazırlayıblar.

"Aləmlə üz-üzə"də Şamil Dəmirçiyev, Vidadi Əliyev və Əhməd Əhmədov (Andrey Qolubov), Tamilla Abdullayeva, Marietta Kərimova və Səyalı Teymurova (Qolubova), "Məşədi İbad"da Şamil Dəmirçiyevin (Məşədi İbad), Abbasqulu Tağıyevin və Fərhad Əsgərovun (Rüstəm bəy), "Arşın mal alan"da Şamil Dəmirçiyev (Vəli), Tamilla Abdullayevanın (Telli), Elmira İsmayılova (Cahan xal), "Vəzifə" Əhməd Əhmədov və Süleyman Nəcəfov (Nəbi), Elmira İsmayılova (Nazlı), Raya Qafarova (Sona), Sayalı Teymurova (Nənə), Vidadi Əliyev (Nazim), "İmzalar içində"də Şamil Dəmirçiyev (Nəriman Nərimanov), Tamilla Abdullayeva (Gülsüm xanım), Aydın Əliyev və İlham Bağırov (Hadi), Əhməd Əhmədov (Nəsib bəy Nəsibbəyov), Süleyman Nəcəfov (Xan Xoyski), Vidadi Əliyev (Əliağa Şıxlinski), Abbasqulu Tağıyev (Polis rəisi), "Məni qınamayın"da Ramiz Məşədiyev və Aydın Əliyev (Şahin), Əhməd Əhmədov (Məmiş), Raya Qafarova (Nərgiz), "Yeddi oğlan və bir qız"da Raya Qafarova və Sayalı Teymurova (Nərgiz), Ramiz Məşədiyev (Sabir), "Kişilər"də Ramiz Məşədiyev (İnşallah), Süleyman Nəcəfov (Çayçı Əliabbas), Əhməd Əhmədov (Tumacov), "Əks-səda"da Şamil Dəmirçiyevə (Qaynar), Vidadi Əliyevə (Şahmar), Tamilla Abdullayevaya (Samirə), "İki ağanın bir nökəri"ndə Şamil Dəmirçiyev (Pantaloni de Bizonyozi), Tamilla Abdullayeva (Beatriçe Rasponi), Vidadi Əliyev (Florinda Aretuzi), Süleyman Nəcəfov (Brikello), "Komediyalar"da Aydın Əliyev (Hatəm xan ağa və Xan), Vidadi Əliyev (Müsyö Jordan), Elmira İsmayılova (Şəhrəbanu xanım və Ziba xanım), Şamil Dəmirçiyev (Vəzir Mirzə Həbib), Tamilla Abdullayeva (Şölə xanım), "Məhv olmuş gündəliklər"də Səmayə İsmayılova (Gövhər xanımı), Süleyman Nəcəfov (Savalan), personajını Telli Məmmədova (Anjel) maraqlı aktyor ifaları nümayiş etdirmişlər.

1988-ci il payıza dönəndə Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı vəhşiliklər kütləvi şəkil aldı. Teatr noyabrın əvvəllərində "Mənim qaynanam" ("Elbrus evlənir", Georgi Xuqayev) və "Ekizlərin nağılı" (Panço Pançev) tamaşaları ilə Lənkəranda, Cəlilabadda, Neftçalada qastrolda oldu. Bir ay çəkən qastrol dekabrın 3-də başa çatdı.

Bu günlərdə artıq bütün Ermənistanda camaat silah və amansız qətllər gücünə dədə-baba yurdlarından didərgin salınırdılar. Buna görə də teatrın göstərilən tamaşalarda oynayan bəzi aktyorları qastroldan sonra İrəvana qayıda bilmədilər. İrəvanda bağlı qapının arasından benzin töküb Şamil Dəmirçiyevin evini yandırmışdılar.

Beləcə, teatr İrəvandan didərgin salındı...

İrəvan teatrının bütün dekorasiyalarını, rekvizitini, geyimlərini Azərbaycana gətirmək mümkün olmadı. Çünki vəziyyət o dərəcədə gərgin və dözülməz idi ki, hərə yalnız öz ailəsinin hayına qamışdı. Bakıda aramsız mitinqlər davam edirdi. Teatrın müəyyən aktyorları 1989-cu ilin əvvəllərində çox əziyyət və çətinliklərlə Bakıda görüşüb bir yerə toplaşdılar. (Qeyd edim ki, həmin dövrdə Vidadi Əliyev, Elmira İsmayılova və Əli Quliyev az müddət "Azərbaycanfilm"ə işə götürülmüşdülər). Lakin ilin təxminən altı ayı kollektiv üçün heç bir fəaliyyət imkanı yaranmadı.

İlham RƏHİMLİ

525-ci qəzet.- 2017.- 16 mart.- S.6.