“Azərbaycan” qəzetində
parlament hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında
I cild
(noyabr 1918 - aprel 1920)
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiya
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
(Əvvəli
ötən şənbə sayımızda)
Azərbaycan
Məclisi-Məbusanında Denikinin Dağıstana hücumu məsələsi
Məclisi-Məbusanın
6 mart tarixli iclasında Denikin qoşununun Dağıstan üzərinə
hücumu münasibətilə parlamanda növbədən
xaric müzakirat vaqe olaraq Rəisi-Vükəla və fraksiya rəisləri
hökumətə, parlaman və fraksiyalarımızın məsələyə
nə nəzərlə baxdıqları və nə təsəvvürdə
olduqları həqqində nitqlər irad etmişlərdi.
Qəzetəmizin sırağagünki nömrəsində
bu münasibətlə Dağıstan siyasi nümayəndəsinin
hökumətimizə məktubu və hökumətimizin
Tomsona notasını dərc etmişdik. Şimdi haman
gün parlamanda söylənmiş olan nitqlərin məzmununu
qarelərimizə təqdim ediyoruz.
Xan Xoyski
- (Baş vəzir) Mötərəm məbuslar! Bən özümü borclu biliyoram son zaman vüqu
bulan hadisat həqqində sizə bir qədər məlumat verəyim.
Bir neçə
gün bundan qabaq, necə ki, eşitmişsiniz hamımıza
yaxın və dost və həmdin olan Dağıstan
Cümhuriyyəti üzərinə Könüllü Ordu
qoşunu yürüş edib, yerlərini istila və hökumətinə
təklif ediyor ki, özünü ləğv etsin. Dağıstan qoşunlarını buraxsın,
özləri də cəbrən əhalidən əskər
yığmağa başlıyorlar. Biz bu
sözləri eşidən kibi onların səfirlərindən
məlumat istədik. Əhvalat nə yolda
və hökumət nə fikirdədir. Dün
Dağıstan hökuməti səfiri tərəfindən Azərbaycan
xariciyyə nəzarətinə bu barədə bir
kağız gəlmişdir. Bu kağızdan
anlaşılıyor ki, doğrudan da böylə şeylər
olmuşdur. (Kağızın məzmunu
sırağagünki qəzetəmizdə vardır). Aşkardır ki, bu kağız gələndən
sonra bizim hökumət və parlaman və bütün Azərbaycan
cəmaəti bir fikirdədir ki, dağıstanlılara
böylə zülm olan halda biz sakit otura bilməriz. O
şey ki əlimizdədir ediyoruz, o tədbirlər ki,
lazımdır görəcəgiz. İmdi
hökumət özünü borclu bildi bu xüsusda müttəfiqlər
nümayəndəsi general Tomsona Azərbaycan hökumətinin
nöqteyi-nəzərini bildirsin. Hökumətimizin
protestosunu elan olmaq üzrə bu gün Tomsona bu məzmunda bir
kağız yazdım. (Notanın da tərcüməsi
“Azərbaycan” qəzetəsinin sırağagünki nömrəsində
vardı).
Hökumət
özünü borclu bildi, bu xüsusda sizə məlumat
versin. Biz var qüvvəmizlə Şimali
Qafqasiya hökumətinə kömək etməliyiz, siz
biliyorsunuz ki, Könüllü Ordunun əsl siması imdi
açılıyor. Əvvəlcə
onların hərəkəti bir balaca Gürcüstanda oldu.
Azərbaycan dairəsindən biz onları
çıxarmışıq, şimdi Qafqasiyada olan
Könüllü Ordunun fikri yalnız bolşeviklər ilə
mübarizə degil, onların mübarizəsi cəmi
xırda millətlər ilədir və istiyorlar ki, xırda
millətlərin ixtiyaratını yox edib tapdalasınlar. Bu barədə bir millət o birinin ixtiyarının
əlindən alınmasına aşkardır ki, bitərəf
baxa bilməz. Aşkardır ki,
Dağıstan hökumətinə dəyən zərbə
bizə dəymiş kibidir. Bən bizim
hökumət və parlamanımızın Dağıstan
hökumətinə kömək edəcəgini onların səfirinə
xəbər verdim. Azərbaycanın nə
hökuməti və nə də parlamanı qoymayacaqdır
onların hüquqi tapdalansın, var qüvvəmizlə onlara
kömək edəcəgiz. (Gurultulu
alqış).
(Məbuslar ayağa qalxaraq Dağıstan səfiri
lojasına təvəccöhən şiddətli bir surətdə
səfiri alqışlıyorlar. Səfir əfəndi
ayağa qalxıyor, alqış daha da şiddətləniyor.
Səfir baş əyərək təşəkkür
ediyor, yenə gurultu qopuyor).
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə - (Müsavat) Həzərat! Denikin ordusunun qara təhlükəsi
qarşısında ilk zərbəyi yeməkdə olan
Şimali Qafqasiyalı qardaşlarımız ilə daima bərabər
olaraq hüquq və istiqlalımızı müdafiə edəcəgimizi
burada yüksək səslə bütün aləmə
söyləməgə ehtiyac yoxdur. Çünki bu o qədər
aydın və aşkar bit məsələdir ki, Azərbaycan
Məclisi-Məbusanının, bu böyük məclisin,
hökumətin düşündügündən başqa
cür düşündügünü təsəvvür etmək
mümkün degildir. Bütün Məclisi-Məbusan
fraksiyaları bu kürsüdən şimaldan gələcək
bir qorxu qarşısına ciddiyyətlə çıxaraq
müqabilədə bulunacaqlarını öz bəyannamələrində
söyləmişlərdi. Zatən qara bir
qüvvənin gələcəgini biz həmişə
mümkünatdan ədd ediyorduq. O qüvvə də
mütləqa şimaldan gələcək idi. Bu
təhlükəyə qarşı hökumətimizin
gördügü tədbirlər və dağıstanlı
qardaşlarımıza yar və müin olmaq təşəbbüsü
firqələrin bəyannamələrində göstərilmiş
və bəyannamələrin əsasını təşkil
etmişdir.
Biz biliyorduq ki, düşmən ordusu “qəlyanaltı”sını
Dağıstanda eləsə, “nahar”ını Bakıda yeyəcəkdir. Ona görə
bütün millət və məclis bir tək vahid kibi var
qüvvəsilə çalışıb bu qara qüvvə
qarşısında dayanmalıdır. Və
dağıstanlı qardaşlarımıza deməliyiz ki:
buraxmayın o qara qüvvəyi, qoymayın o istibdadı gəlsin.
Müharibə edin, biz də sizinlə varıq.
Onlar nə simayə girəcəklər girsinlər,
biz öz hüquq və istiqlalımızı müdafiə
edəcəgiz. Biz əvvəldən
bilirdik təhlükələr gələcəklərdir və
bu təhlükə şimaldan gələcəkdir. İştə o təhlükə gəliyor.
Bu qüvvə əsl simasını açmıyorsa da, lakin
Soçi tərəfindən Gürcüstana, bu tərəfdən
də Şimali Qafqasiyaya hücum edib, oradan da bizi
boğmağa gəlmək istəyənlərin və daxildə
də binamızın altına bomba qoyub partlatmaq istəyənlərin
kim olduqlarını biz yaxşı tanıyoruz. Onlar haman əski çarizmin müməssili, bu
qüvvə əski çarizm qüvvəsidir. Bunlar bu gün bolşeviklər ilə mübarizə
ediyorlarsa da məhz millətlərə istiqlal kibi həqq və
hüquq vermiş olduqları üçün ediyorlar. Məzkur qara qüvvənin
çıxışı inqilab və hürriyyət əsasları
əleyhinədir. Zira onlar: bu əksinqilab qüvvətləri,
artıq məhkum olmaq istəməyən sabiq məhkum millətləri
yenidən zənciri-əsarət altına alıb məhkum
etmək istiyorlar. Bu bir əksinqilab qüvvəsidir.
Qafqasiya cümhuriyyətləri - Azərbaycan da
onlar daxilində olaraq - böylə əksinqilab qüvvətlərinə
tabe olmaq istəməzlər. Ona qarşı
çıxıb bütün varlıqları ilə
mübarizə edər, yaxın gəlməgə qoymaz, deyərlər
ki: qəhr olsun üzərimizə gələn qara qüvvət!
Yaşasın Dağıstan! (Şiddətli
alqış).
Əhməd
Cövdət - (Sosialist) Mötərəm məbuslar! Rusiya inqilabının nəticəsi bu idi ki, Rusiya
daxilində yaşayan bütün xırda millətlər
öz müqəddəratını həll etmək
ixtiyarına malik olsunlar.
İnqilab vüquilə çarizm istibdadı
kökündən devrildi. Bütün millətlərin
ixtiyarat və hüququ özünə verildi. Nəinki rus milləti çarizmin zülmündən
qurtardı, hətta bütün millətləri ki, şimdiyə
qədər nə olduqlarını bilmiyordular - onları da
zülmdən qurtardı. Rus
demokratiyası bütün digər millətlər
demokratiyası ilə bərabər xırda millətlərin
hüquq və ixtiyaratının özünə verilməsinə
qol çəkdi. Demokratiya: hər millət öz
müqəddəratına hakimdir, dediyi halda köşədə-bucaqda
bulunan bəzi əksinqilabçılar ki, onlar hamı
hüququ ayaq altına almaq və ixtiyarat və sairəyi
tanımamaq istiyorlardı - haman bu qara
qüvvələr yavaş-yavaş güc tapıb
yığılmağa və qeyri xırda qüvvətləri
güc ilə özlərinə tabe qılaraq çarizm əsasını
möhkəmləşdirməgə başladılar. O
cümlədən, kolçaklar, denikinlər və qeyrilərinin
idarələri altında bu qara qüvvələr azad
xırda millətlərin üzərinə yürüyərək
inqilabın bəxş etdiyi hüququ təkrar qəsbə
başladılar. Xüsusən o tərəflərdə
ki, qüvvətlər xırda-xırda, biri-birindən
ayrı və gücsüzdürlər, bugünki gündə
Rusiyadan gücsüz görünüyorlar.
Rusiyada qüvvə çox olduğu üçün bu
könüllülər dişlərini orada sınaya bilməyib
üzlərini Qafqasiyada Dağıstana, Azərbaycana və
qeyri xırda millətlərə çeviriyorlar. Buralara hakim
olaraq öz qüvvələrini artırmaq istiyorlar. Rusiya demokratiyası ilə çarpışmaq
üçün onlara müsaid bir zəmin olmaq üzrə Bakıyı
intixab etmişlərdir. Onlar nə qədər
şimdiki halda Gürcüstana və Şimali Qafqasiyaya
hücum edə gəlməkdə isələr də əsl məqsədləri
Bakıdır. Bu qara qüvvə ilə
çarpışmaq yalnız Dağıstan, ya
Gürcüstanın vəzifəsi degildir. Çünki bu gün Dağıstan hüduduna gələn
yarın Bakıya gələcək və Bakıya gələn
qüvvə yarın Tiflisi də istila etmək istəyəcəkdir.
Binaənileyh bu təhlükə ümumi
Zaqafqasiya təhlükəsi və millətlərin həqq və
hürriyyətini təhdid edən bir təhlükədir ki,
bunun qabağını bütün Qafqasiya millətləri və
cəmaəti bir vücud kibi ittihad etməklə
saxlamalıdırlar.
Bu barədə hökumətin verdigi notaya bütün varlığımız ilə tərəfdarız. Ancaq bunlara qarşı yalnız nota ilə çıxmaq kifayət etməz. Bu qara qüvvələr ilə mübarizə məsələsi təkrar ediyoram yalnız inquş arvadları öhdəsinə buraxılmayaraq, böylə mühüm bir vəzifə qarşısında qətiyyən Zaqafqasiya millətlərinin birləşərək əlbirligi ilə və ciddiyyətlə çarpışması lazımdır. Bunun üçün də biz öz tərəfimizdən Azərbaycana və Gürcüstana təklif edəriz qəti və şiddətli tədbirlər görməgə əcələ etsinlər. (Bir səs: Ermənistanı da). Bir də general Prejevalski öz otryadı ilə mühitimizdən çəkilib getdigi halda yenə o qara qüvvədən məmləkətimizdə bir çoxları mövcuddur. O cümlədən, onların nümayəndəsi Erdeli və sairədir ki, əlan buradadırlar. Onların barəsində hökumətimiz qəti tədbirlər görüb həbs etməlidir. (Ümumi alqış). O fikirli adamlar daha da varsa, gərək onlar da məmləkətəmizdən çıxarılsınlar. Bir də məlumunuzdur ki, qəzetələrin yazdığına görə Dağıstanda bəzi köhnə çinovniklər Denikinə lazım olan məlumatı verib onun Dağıstana gəlməsinə müavinət göstərmişlərdir. O çinovniklərin misalı bizim paytaxtımızda da var. Ona görə öylə çinovniklərin buradan rədd edilmələri lazımdır. (Alqış). Bu kibi adamlar Gürcüstanda da mövcud idilər. Amma gürcülər böylə həriflərə qarşı bizdən daha qəti və şiddətli tədbirlər görərək onları öz aralarından rədd etmişlərdir. (Səslər: doğrudur). Bizim də o surətlə hərəkət etməgimiz lazımdır.
Bundan başqa, bu qara qüvvələrə kömək edənlər dəxi vardır. O özü-özlügündən gələn qüvvət degildir. Xaricdən onlara qətiyyən kömək veriyorlar. Bu da müttəfiqlər komandanlığı özüdür. O kömək veriyor, qüvvə də hərəkət ediyor. Müttəfiqlər müharibədən qabaq və müharibə əsnasında diyorlardı ki, bu ümumi müharibə azadlıq müharibəsi və xırda millətlərin ixtiyaratı üçündür. Böylə söylənildigi halda xırda millətlərin həqq və ixtiyaratlarını qəsb edən həmin qara qüvvələrə kömək edən yenə müttəfiqlər komandanlığıdır. Əgər müttəfiqlərin köməgi olmasa o qüvvə cəsarət edib üstümüzə gəlməz. Hal-hazırda haman qara qüvvə bütün varlığı ilə xırda millətlərin ixtiyarını qəsbə qalxışmışdır. Biz müttəfiqlər komandanlığından qəti surətdə tələb etməliyiz ki, siz onlara kömək ediyorsunuz, binaənileyh onların bu hərəkətlərində siz məsulsunuz. Əgər siz həqiqətən xırda millətlərin ixtiyaratı tərəfdarı isəniz, bu gün hüququ qəsb edilən millətlərə kömək ediniz və qara qüvvəyə əmr veriniz buradan rədd olsunlar. Yoxsa bu gün Dağıstanı çeynəyən qüvvə yarın sıra ilə Azərbaycanı və Gürcüstanı da çeynəyəcəkdir. Əmin olunuz ki, təcavüz əsli müttəfiqlərdəndir.
Qarabəyov - (İttihad) Həzərat! Üç ay bundan əvvəl həmin bu minbərdən bütün firqələrin dedikləri bu idi ki, Azərbaycan və bütün Qafqasiya millətləri istiqlalını son qətrə qanımıza qədər müdafiə edəcəgiz. Dağıstan hökuməti də Qafqasiyada təşəkkül etmiş müstəqil dövlətlərin biridir. Şimdi görürüz o adamlar ki, özlərinə Rusiya sahibi diyorlar, Dağıstanın hürriyyətini dağıtmaq istiyorlar və Dağıstan bu yolda yalnız qalmışdır. Vəhalonki yayda bizim üzərimizə düşmən gələndə dağıstanlılar çaxmaqlı tüfəng ilə bizim köməgimizə gəldilər. Bu qardaşlıq hissi bizi vadar ediyor əlimizdə silah olaraq onların köməginə gedək. Onların müharibəsi bizim müharibəmizdir. Biz burada söz ilə degil, felən onların müharibəsinə şərik olmalıyız. Onlar Qafqasiyanın müqəddimeyi-elçisidirlər. Onların qələbəsi bizim qələbəmizdir. Ona görə hökumətin ittixaz etdigi tədbirləri alqışlarız və daha da şiddətli tədbirlər ittixazını firqəmiz tərəfindən təklif edəriz. (Sağdan alqış).
(Ardı var)
Şirməmməd
HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2017.- 18 mart.- S.21.