Səməd
Mənsurun qayıdışı
Görkəmli ədəbiyyatşünas
alim, tənqidçi Nizami Cəfərov uzun illər unudulmuş və az qala unutdurulmuş
şairimiz Səməd Mənsur haqqında dəyərli kitab yazıb.
Bəzən deyirlər “filan
klassikimizi yetərincə təbliğ edə bilməmişik”.
Bu fikir mənə mübahisəli görünür. Hər
bir yazıçının, şairin ən böyük və
ən əsas təbliğat mənbəyi onun öz əsərləridir,
əgər öz yaradıcılığıyla
maraq oyatmayıbsa, yüz tərifli yazıyla onu məşhurlaşdırmaq
mümkün deyil. Bu, şübhəsiz, belədir, amma onu da
unutmamalıyıq ki, hər bir
sənətkarın onun
özünə layiq şəkildə tədqiq olunması,
yaradıcılığını dövrün kontekstində,
sələfləri və xələfləriylə müqayisədə
araşdırılması,
müəllifin ədəbiyyat tarixində yerinin müəyyənləşdirilməsi
də çox önəmli məsələdir.
Nizami Cəfərovun Səməd Mənsur
irsinə belə toplu baxışı, şairin zəngin
poeziyasını müxtəlif dövrlər, üslublar
üzrə təsnif etməsi, haqqında daha əvvəl yazılanlara nəzər salıb dəyərləndirməsi,
yaradıcılığını
sələfləri və çağdaşlarıyla
müqayisəli şəkildə tədqiq etməsi Səməd Mənsurun ədəbiyyat
tariximizə samballı şəkildə
qayıdışı kimi qiymətləndirilə bilər.
Səməd Mənsurun adına ilk
olaraq rast gəldiyim mətnlərdən biri atamın “Rənglər”
silsiləsiydi. Bu başı bəlalı silsiləni tamamlayan
son şeir “Əl vurmayın, rənglənib” adlanırdı
və ən çox da tənələrə, rişxəndlərə
məruz qalan elə bu şeirin misraları idi. Doğrudan da,
necə yəni “Qara qatıq,
ağ qurum, yeməli qum?” Tənqidçilər
Rəsul Rzanı öyrədirdilər ki qatıq ağ, qurum
qaradır və qumu yemək olmaz. Bir şeyi nəzərə
almırdılar - şeirin adını. 1960-cı ildə
yazılmış “Əl vurmayın, rənglənib” sözləri
məhz tərs yozumlara, saxta dəyərlərə, yalan
anlayışlara işarə vururdu və məhz bu yöndən
Səməd Mənsurun məşhur “Həpsi rəngdir”
şeiriylə çağdaş dildə və
çağdaş üslubda səsləşirdi.
Bu şeirə Səməd Mənsurun adının
düşməsi də təsadüfi deyildi.
Fil görünən birələr,
Səməd Mənsur haqqında
xatirələr
Doğruya bənzəyən
yalanlar.
Sonralar
Səməd Mənsurun 1926-cı ildə nəşr
olunmuş həmin şeirini
tapıb oxudum, daha sonralar isə məşhur teatr
rejissorumuz Tofiq Kazımovun şairin oğlu olduğunu bildim.
Tofiq müəllim “Şəhərin yay günləri” pyesimi
tamaşaya qoyanda onunla daha sıx-sıx ünsiyyətdə
olurduq, bəzən
tamaşanın bəstəkarı Emin Sabitoğluna və mənə
atasının çap olunmamış şeirlərini
oxuyurdu. Bir dəfə Tofiq müəllimə ərklə:
bütün dünya teatrları Brextin əsərlərini
tamaşaya qoyur- dedim. - Siz niyə onun dramaturgiyasına
müraciət etmirsiniz? Cavab verdi ki, “zəhləm Brextdən
gedir, sital (məhz bu sözü işlətdi) kommunistdir. Heç dəxli var sən
Allah, camaatı evindən-
eşiyindən at, var-yoxunu əlindən al ki, hamı bərabər
olmalıdır...”
Onun bir qədər qabardaraq dediyi bu fikirdə həqiqətən
də kommunist
ideologiyasının
mayasından gələn əqidəyə etiraz vardı
və sonralar başa düşdüm ki, bu münasibətin kökü atasının o çap
olunmamış satirasından gəlir hardasa...
Bir dəfə
mənim xahişimlə atasının çap
olunmamış şeirlərini mənə və Eminə
verdi. Əlbəttə o vaxt bunları nəşr etmək
mümkün deyildi, şeirlər məndə qaldı və
necə deyərlər “saxla samanı, gələr zamanı”.
Dövr, quruluş dəyişdi
və Səməd Mənsurun
ümumiyyətlə ilk kitabı olan “Həpsi rəngdir”
adlı toplusunu tərtib edib həmin şeirləri də ora
saldım. Kitabı nəşr edən hörmətli
jurnalistimiz rəhmətlik Hacı Hacıyevi də minnətdarlıq
hissiylə yad etməliyəm.
Kitabının bir fəslini “Sabirdən
sonrakı Sabir” adlandıran Nizami Cəfərov bu təbirində
tamamilə haqlıdır. Səməd Mənsur, əlbəttə öz
istedadı çərçivəsində,
Sovet dövründə Sabir satirasının ilk görkəmli nümayəndəsi
sayıla bilər. Amal Sabir amali idi, dövr o dövr deyildi.
Nizaminin bir qənaəti də çox dəqiqdir: “Sovet ədəbiyyatşünaslığı
“tənqidi realizmi” qəbul etmişdi, ancaq o şərtlə
ki, bu tənqid (və onun realizmi) sovetləşmədən əvvəlki
illərlə yekunlaşmalı, bir-iki gün də bu tərəfə
keçməməli idi”.
Düzdür, Sovet
dövrünün ədəbiyyatında tənqidi realizm
“sosialist realizmi”, başqa sözlə “tərifli realizm”lə əvəz
edilmişdi. Səməd Mənsur poeziyası isə təbii ki, bu metoda uyğun
gəlmirdi. “İmkan düşən kimi Cavidin, Cavadın
özlərini, sonra sözlərini həbs etdilər. Mənsurun
isə otuzlara qalmadığından sözü məhbəsə
atıldı”.
Bu da düzdü...
“İki aşığın
deyişməsi”ndə Qoca
aşığın sorularına
qarşıduranı belə cavab verir:
O kəndlidir qan ağlayır qəmindən
İspalkomdur heç düşməyir
dəmindən.
Başqa bir sorunun cavabı:
İnqilabdır qazan kimi
qaynayır,
Dövlətlidir dil-dodağın
çeynəyir
Narkomlardır heç bilməyir
neyləyir
Söz soran aşığa Allah
yar olsun.
O fəhlədir , aran bilməz,
qış bilməz,
Dövlətlidir pul qazanar, iş bilməz.
O kəndlidir aylarla bişmiş
bilməz
Söz soran aşığa Allah
yar olsun.
və nəhayət:
O ÇEKAdır sürətləri soldurur,
O rüşvətdir
cibişdanı doldurur,
Təriflərdir toyuqları
güldürür.
37-ci ilə qalsaydı ən
azı elə bu şeirə
görə (axtarış
zamanı evindən çıxa bilərdi) ÇK şairi
“soldurardı”.
Aqibətini bilirdi Səməl Mənsur,
amma onu da bilirdi ki:
“Bu, tarixi heç təyin edilməyən
əsgi dünyada milyard-milyard insanlar gəlib
yaşamış və ölmüşlər, bunların
içində milyon-milyon canilər, xainlər, qatillər,
oğrular
yaşamışlardır,
eyni zamanda milyonlar ilə də mələk xislətli,
pak vicdanlı insanlar da bulunmuşlardır. İndi baxsanız, dünyada
nam-nişan qalmışsa, həpsi vicdanlı taqımın
içindən çıxan ərbabi-hünərdən
qalmışdır. Milyonlarla
yaşamış alçaqlardan isə heç bir
nişan aləmdə qalmamışdır”.
(“Övladlarıma vəsiyyətim” dən).
Bu sözlərdən sonra əlavə
etdiyi kövrək cümlələr
isə riqqətləndiricidir:
“Bu zamanə alçaqlıq
zamanı, ayaqöpənlər,
vicdansızlar meydanıdır. Bu zəmanədə hər
kəs vicdanını satmaqla yaşayır. Vicdanlar
alqı-satqı malı olmuşdur. Üzlərdən həyalar
mədum olmuşlar, insaf və
mürüvvətdən əsər qalmamışdır.
Lakin mən, atanız, vicdanımı hifz etdim. Ac da qaldım,
təməllüq etmədim. Kimsənin qabağında
kiçilmədim”.
Bu sözləri ilk dəfə
Nizami Cəfərovun kitabında
oxuyarkən gözlərim qarşısında bir çox işıqlı
insanlarımızın surətləri canlandı. Öz mənfəəti
üçün bir quruş para qazanmadan qapı-qapı
varlıların ayağına gedib “Əkinçi”nı
çıxarmaq üçün vəsait istəyən Həsən
bəy Zərdabi, ailəsini sabun bişirməklə
dolandıran Sabir, əlyazmalarını sobaya atıb
oğlanlarının otağını isitməyə
çalışan Mirzə Cəlil. Və Səməd Mənsurun
özü:
Nə cibimdə para, nə evdə
çörək var, ey həkim
Nəbzimi bihudə sıxma,
çəkmə azar, ey həkim
Ət yemək pəhrizini əmr
etmə ki, bazarda
Nə qədər axtarsa ət,
tapmaz xiridar, ey həkim.
Qəlbini sıxma deyirsən, ac
qalıbdır külfətim
Olmuşam mən onların fikriylə
bimar, ey həkim...
Rədifiylə Füzuli qəzəliylə
bağlı bu şeiri Nizami Cəfərov belə qiymətləndirir ki, bu “
bir tərəfdən Füzuli sənətinə
ehtiramdırsa, digər tərəfdən artıq Sabir satira məktəbinə
mənsubdur”.
Amma
şeir müraciətiylə
(ey həkim!) Füzulini xatırlatsa da, mövzusu etibariylə Molla Pənah Vaqifi yada salır.
Bayram oldu heç bir bilmirəm
neyləyim
Bizim evdə dolu çuval da yoxdur
Düyüylə yağ hamı
çoxdan tükənmiş
Ət heç ələ
düşməz, motal da yoxdur.
Əgər Nizami “Həpsi rəngdir” şeirinin M.P.Vaqifin
“Görmədim” müxəmməsiylə müqayisəsini ümumi fəlsəfi
müstəvidə aparırsa,
iki şairin bu
kasıbçılıqdan şikayət misraları bir-biriylə
məişət məhrumiyyətləri cəhətdən bağlanır.
Ümumiyyətlə Səməd Mənsur
poeziyasında ən böyük ustadı saydığı
Füzulidən üzü bəri Molla Pənah Vaqif və
aşıq şeirindən keçərək Sabir
satirasına gələn bir yolu izləyə bilirik.
Doğrudur, Sabirin yalnız satirasından yox, “ Ol qədər
cövr et mənə, ah etmək
imkan olmasın” qəzəlinin ruhunu Mənsurun məşhur “Naz et” şeirində də duyuruq.
Ədəbiyyat tariximizə
ümumi baxış atan alim qeyd edir ki, “Ümumiyyətlə,
dil, özünün bütün plastik imkanları ilə
Şərq poeziyasının əsas qəhrəmanıdır.
Xüsusilə türk dili… Çünki türk dilinin sərəncamında
Şərqin üç dilinin (və təfəkkürünün)
imkanları var: türkcənin, farscanın və ərəbcənin”.
Bu fikrə bir əlavə etmək
istərdim. Üç dildə yazan Nəsiminin, Füzulinin şeirlərindəki
fars izafətləri, ərəb kəlmələri təbiidir,
çünki öz dilimizdə yaranan yazılı şeirimiz
(şifahi ədəbiyyat və Yunis İmrə xaric) bu iki
dilin təsirindən və cazibəsindən
yavaş-yavaş, addım-addım xilas olurdu. İkinci cəhət
isə o idi ki, dövrün yazıları üç dili
mükəmməl bilən oxucuya hesablanırdı. X1X və
özəlliklə XX əsrdə
fars və ərəb dillərini bilənlər barmaqla
sayılan zaman Hadinin dili kimi Səməd Mənsurun da müəyyən
əsərləri oxucu
üçün anlaşılmaz qalır. Tutalım:
“Bir güşədə gör məcmeyi-
mərdani - həqiqət.
Üşşaqı-fəlakətzədə,
üftadeyi zillət,
Vaqif hamı öz fəlsəfeyi-məni
və surət,
Səy et verələr bari-
hüzura sənə rüsxət
kimi
misralardan müasir oxucu nə anlaya bilər? Amma satiralarını Səməd Mənsur
hər kəsə anlaşıqlı təmiz azəri türkcəsində yazırdı və acı
gülüş hədəfi
üç müxtəlif dönəm, üç siyasi
rejim idi -Çar imperiyası -
müstəmləkəlik dövrü, 1918-1920-ci illərdə
müstəqil Cümhuriyyətimiz
və Şura dövrü. Səməd Mənsur da Sabir kimi, Səhhət, Hadi kimi,
Cavid, Şaiq, Müznib, Cavad kimi milli ruhlu şair idi, amma o da
qəribədir ki, tərkdünyalıq, küskünlük,
bədbinlik dalğasında köklənmiş “Həpsi rəngdir”
şeirini məhz 1919-cu ildə - milli müstəqilliyimizə
qovuşduğumuz dövrdə yazıb.
Çox vaxt rejimin
daşıyıcıları başa düşmək istəmirlər
ki, əsl sənətkar həmişə NARAZIDIR. Lap ürəyincə
olan quruluşda yaşasa belə, arzuladığı
ictimai amallar həyata keçsə belə ümumi, metofizik “anlamaq dərdi”
hər həqiqi sənətkarın əbədi həmdəmidir,
çünki dünya axır əlbət ölüm-itim
dünyasıdır, ayrılıq və kədər dünyasıdır, fanidir, gəlimli-gedimlidir.
Bir də ki
Müstəbidlik bəşərin
mayeyi-zatində imiş...
Odur ki, bütün dinlərin cənnət
xülyaları kimi kommunizmin bərabərlik və xoşbəxtlik vədləri də boş və puçdur. Bu fikri Səməd
Mənsur minillik poeziyamızın bəlkə də ən ümidsiz beytiylə
ifadə edib:
Derlər: “Ərzi-bəşər
axır olacaqdır cənnət”
Böylə bir zənni -xəta
sizdə də var, bizdə də var”.
Bəs beləysə
çıxış yolu nədədir? Bəlkə:
Bir zaman vardı ki, mən həmfikir
idim zöhhad ilə
Sonra gördüm fərqi
yoxmuş zahidin cəllad ilə
Dedim , əyyaş olmalı, ta
gün keçə mötad ilə.
Cümlə eyşi nuşi
gördüm müxtəlif fəryad
ilə
Anladım ki zövqü, təqva,
eyşü - işrət rəngdir
...və ona görə də...
İndi ki mümkün deyil aləmdə
olmaq kamiyab
ey gözün qurbanı saqi, ver
yenə sağər şərab
Bəlkə elə Sovet
dövründə arabir Leninə, Stalinə, partiyaya
misralar həsr etsə də
yaradıcılığıyla,
həyat tərziylə bir rind ömrü
yaşamış Əliağa Vahidçün də bu bir
xilas yolu olmuşdur.
Bir insan kimi Səməd Mənsurun
bir üstün cəhəti də tək sələflərinə
yox, çağdaş həmkarlarına da hörmətlə,
sevgiylə yanaşmasıdır. Həsən bəy Zərdabinin
hünərindən, Nəcəf bəy Vəzirovun fəaliyyətinin
səmərəsindən, M.C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin”indən qürurla yazan Səməd Mənsur ilk
operamızın müəllifi Üzeyir bəyin xidmətlərini
də “min təşəkkürlə”
qeyd edir. “Bacıoğlunun dayıya ərizəsi” və “Dayının bacıoğluna
cavabı” şeirləri də dolayısıyla Nərimanovun
qarşılaşdığı problemlərə satirik
üslubda sataşsa da, Nərimanovun özünü, şəxsiyyətini yüksək
dəyərləndirən şeir də yazıb.
Vaxtilə Abbas Səhhət dostu
Sabirin ölümündən sonra onun əsərlərini
“Hophopnamə”də topladığı kimi, Əliabbas
Müznib də Səməd Mənsurun hələ
sağlığında şeirlərini toplamışdı və
bu da ədəbiyyat adamları
arasında nadir olan təmənnasızlığın örnək olacaq faktlarındandır. Yəqin
özü də məhz belə təbiətli şəxs
olduğu üçün Səməd Mənsurun
yazıçılar arasında nifaqı damğalayan
şeiri ibrətamizdir.
Söyüşün ey nəciblər
söyüşün
Fəxri-millət ədiblər
söyüşün
Söyüşün kəşf
ola nəcabətiniz
Söyüşün artıq ola
hörmətiniz
Çünki yoxdur bir özgə
sənətiniz
Həcv satmaq olub ticarətiniz
Pul qazanmaq olarsa niyyətiniz
Gərək hökman ola rəqabətiniz
Yazılar aləmin bazar eyləyin
Ərsəni bir-birinə dar eyləyin
Bir birin səhnədən kənar
eyləyin
Nə xəcalat çəkin, nə
ar eyləyin
Söyüşün ey nəciblər,
söyüşün
Fəxri-millət ədiblər
söyüşün!
Çox müasir səslənir,
deyilmi?
Bütün bədbin ovqatlarına
baxmayaraq Səməd Mənsur gələcəyə
inamını da itirmirdi və bu
inam, bu ümid “Oğlum
Əhməd Tofiqə nəsihətim” şeirində parlaq ifadə
olunub (Əhməd Tofiq -T.Kazımovun
tam adıdır)
Bizim də ölkədə Əhməd,
gələr bir oylə zaman
Hüquqa malik olar millət,
gülür vətənim
Hüquq-hüquq nə gözəl
şey! Yetişməz isə əlim,
Mən ölmüş olsam, unutma
hüquqa həsrətimi.
Qızıl qüyuddə mənən
çəkən əziyyətimi.
O gün məzırıma qoş!
Sanma bir ovuc xakəm
O gün vürüdünü
gözlər o xaki- qəmnakım
Qoşub məzarıma ver Əhmədim
bəşarətini
Duyar qübarım inan giryeyi-səadətimi.
Neçə il bundan qabaq şairə
Anaxanım Əlibəylini dəfn edərkən onun
qazılmış qəbrinin yanında başqa
baxımsız məzarı gördüm. Sinə
daşında “Səməd Mənsur
Kazımzadə” yazılmışdı.
Bu gün ədəbiyyat tariximizə
şərəflə qayıdan Səməd Mənsurun bir gün qəbri də səliqəyə
salınar inşallah...
Nizami Cəfərovun vaxtında
yazılmış önəmli kitabıyla bağlı həm bu tədqiqat haqqında, həm də Səməd
Mənsur haqqında düşüncələrimi oxucularla
bölüşmək istədim.
18 fevral 2017
ANAR
Xalq
yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin sədri
525-ci qəzet.-
2017.-11 mart.- S.11, 13