Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun tarixi:
keçmişə, bu günə və gələcəyə
baxış
2013-cü il aprelin 27-dən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda direktor kimi fəaliyyətə başladım.
Məni institutun kollektivinə Akademiyanın prezidenti, akademik Akif Əlizadə təqdim etdi.
Təqdimata institutun əvvəlki direktoru, akademik Akif Hacıyev və (AMEA) İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun direktoru Rasim Əliquliyevdə gəlmişdi.
Artıq qeyd etdiyim kimi məndən öncə institutun direktoru vəzifəsində Akif Hacıyev işləyirdi. O, eyni zamanda akademiyanın Vitse
prezidenti və Fizika- Riyaziyyat və Texnika Elmləri bölməsinin
Akademik katibi vəzifələrində
çalışırdı. Akif Hacıyev
riyaziyyat sahəsində tanınmış alim və ziyalı
bir insan idi. Onu çox yaxşı
tanıyırdım və aramızda həmişə
qarşılıqlı hörmət olmuşdu. Mən direktor vəzifəsinə təyin olunduqdan
sonra, o, institutda bir vəzifə tutmasa da, demək olar ki, həftədə
bir neçə dəfə instituta gəlir, İnstitut
Seminarına rəhbərlik edir, burada fəaliyyət göstərən
dissertasiya şurasına sədrlik edirdi. İnstitutda
Akif müəllimin ayrıca iş otağıda var idi. Təəssüf ki, Akif müəllim 2014-cü ilin
fevralında qəflətən vəfat etdi. Akif müəllimdən sonra İnstitut Seminarına
və Müdafiə Şurasına rəhbərliyi mən etməli
oldum.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim
ki, 15 il müddətinə təhsil naziri
vəzifəsində işlədiyim zaman riyaziyyatla istədiyim
səviyyədə məşğul ola bilməsəm də,
həmin illərdə əsas ixtisasım olan “Optimal idarəetmənin
riyazi üsulları” ilə bağlı üç
monoqrafiyam, on yeddi elmi məqaləm çap olunmuşdu. Bundan əlavə mənim elmi rəhbərliyimlə
dörd nəfər namizədlik dissertasiyası müdafiə
etmiş, bir nəfərin doktorluq dissertasiyasının elmi məsləhətçisi
olmuşam. Sovet dövründə orta məktəb
şagirdləri üçün riyaziyyat, fizika, kimya və
biologiya dərslikləri Rusiyada hazırlanır və sonra Azərbaycan
dilinə tərcümə olunurdu. Bizim
müəllimlərin bu sahədə demək olar ki, təcrübəsi
yox idi. Digər fənn dərsliklərini isə
heç bir zaman həmin fənləri tədris etməyən
ali məktəb müəllimləri
hazırlayırdılar. Ona görə qısa
bir zamanda ayrı-ayrı fənlər üzrə təcrübəli
və savadlı orta məktəb müəllimləri və
metodistlərdən ibarət qruplar yaratmaqla Azərbaycan dilində
dərsliklər hazırlamağa başladıq. Orta məktəblərin V-XI sinif şagirdləri
üçün cəbr və həndəsə dərsliklərinin
müəlliflərindən biri də mən idim. 2009 və
2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
ilə təsdiq edilən “Xüsusi istedada malik
uşaqların yaradıcılıq potensialının inkişafı
üzrə Dövlət Proqramı”-na əsasən
hazırlanmış iki cildlik “Elementar riyaziyyatın əlavə
fəsilləri və olimpiadalar” kitablarının müəlliflərindən
biriyəm. Bundan əlavə 2010-cu ildə mənim
ümumi redaktorluğumla “Məktəblinin riyaziyyat
kitabxanası” seriyasından 50 kitabçadan ibarət əlavə
vəsait hazırlanıb.
2011-ci ildə yaradılan “Azərbaycan
Riyaziyyat Cəmiyyətinin” idarə heyətinin üzvü
olmuşam, 2012-ci ildə Türk Dünyası Riyaziyyat Cəmiyyətinin
Bakıda keçirilən IV konqresində məni üç il müddətinə həmin cəmiyyətin
prezidenti vəzifəsinə seçdilər. Həmin
cəmiyyətin 2015-ci ildə Qırğızıstanda
keçirilən növbəti konqresində cəmiyyətin fəxri
prezidenti seçildim. Bütün bunlara
baxmayaraq indi riyaziyyatla daha ciddi məşğul olub kollektivin
səviyyəsinə uyğun “formaya düşməyə”
ehtiyac var idi.
Açığını
deyim ki, bu vəzifəyə gəldiyim gündən indiyə
qədər hər gün məni düşündürən
məsələlərdən biri ondan ibarət olub ki, indi mən
Azərbaycanın çox böyük alimi və
ziyalısı olmuş akademik Zahid Xəlilovun oturduğu
stulda otururam.
Vaxtılə onun tutduğu vəzifə indi mənə
həvalə olunub, gərək işimi elə quram ki, o
böyük insanın ruhu şad olsun. Başqa
sözlə bu məsuliyyəti hər gün dərk edirəm
və çalışıram ki, mənə göstərilən
etimadı doğruldum.
Artıq 4 ildir ki, mən
institutun direktoru vəzifəsində
çalışıram. Bu illər ərzində
institutda görülən işlərin bilavasitə
iştirakçısı olmuş, bütün səylərimi
yeni-yeni nailiyyətlərin əldə olunmasına yönəltmişəm.
Hər zaman istəmişəm və
çalışmışam ki, institutda effektli yeniliklər
olsun. Məqsədim Avropa və dünya
elmində baş verən yenilikləri uğurla Azərbaycan
elm məkanına gətirməkdən ibarətdir. Artıq, bu istiqamətdə müəyyən
addımlar atılıb və bu sahədə son illər
institutda xeyli işlər görülüb. Həyata keçirilən islahatlar, əhəmiyyətli
tədbirlər, nəticəsində əsaslı nailiyyətlər
əldə olunub. Hazırda da bu istiqamətdə
işlər davam etdirilir.
Bir elm adamı kimi
çalışacağam ki, “525-ci qəzet” vasitəsilə
Azərbaycan ictimaiyyətini bu sahədə atılan
addımlarla, gördüyümüz və görəcəyimiz
işlərlə bağlı mütəmadi olaraq məlumatlandırım
və institutun dünəni, bu günü və sabahı
haqda məlumat verim. Bunun üçün bir qədər geriyə
- yaxın tarixə nəzər salmağı vacib hesab edirəm.
Çünki bu işin tarixini,
kökünü bilmədən görülən işlər
barədə danışmaq və onlara obyektiv qiymət vermək
çətin olar.
Fəaliyyəti
dövründə Riyaziyyat və Mexanika İnstitutu şərəfli
yol keçib və ölkədə riyaziyyat və
mexanikanın inkişafında uğurlu nəticələrin
qazanılmasında böyük nailiyyətlər əldə
edilib. İnstitutun ilbəil inkişafı nəticəsində
Azərbaycan riyaziyyat və mexanika sahəsində
dünyanın aparıcı elmi mərkəzlərində
daha yaxşı tanınıb və bu sahələrdə
bölgənin aparıcı elmi tədqiqat müəssisələrindən
birinə çevrilib.
Riyaziyyat və Mexanika
İnstitutu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
(AMEA) ən qədim elmi-tədqiqat müəssisələrindən
biridir.
1943-cü il avqustun 30-da SSRİ Elmlər
Akademiyasını Azərbaycan filialının Rəyasət
Heyətinin nəzdində müstəqil riyaziyyat sektoru
yaradılıb. 1947-ci il oktyabrın 9-da Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin qərarı
ilə Fizika İnstitutu ilə Riyaziyyat sektoru birləşdirilib.
1959-cu il - Azərbaycan SSR EA Fizika və
Riyaziyyat İnstitutunun riyaziyyat şöbəsinin əsasında
müstəqil Riyaziyyat və Mexanika İnstitutu
yaradılıb. İnstitutun yaranmasında əsas
məqsəd ölkədə riyaziyyat və mexanika elmlərinin
inkişafına xidmət etmək olub. Bu
illər ərzində İnstitutda riyaziyyat və
mexanikanın müxtəlif sahələri üzrə yüzlərlə
alim hazırlanıb. İnstitut yarandığı vaxt
onun tərkibində - funksional analiz ,
funksiyalar nəzəriyyəsi, diferensial tənliklər,
inteqral tənliklər, təqribi analiz, elastikiyyət nəzəriyyəsi
şöbələri, dinamiki möhkəmlik laboratoriyası
və hesablama mərkəzi fəaliyyət göstərib.
1960-cı ildə hesablama mərkəzi
institutdan ayrılaraq Akademiyanın müstəqil hesablama mərkəzi
kimi fəaliyyət göstərib və az
sonra bu mərkəz əsasında Akademiyanın Kibernetika
İnstitutu yaradılıb.
İnstitutda hər il
aparılan elmi tədqiqatların və SSRİ-nin
aparıcı elmi mərkəzləri ilə saxlanılan
sıx əlaqələr nəticəsində Riyaziyyat və
Mexanika İnstitutu 1970-ci illərin ortalarından başlayaraq
SSRİ-nin riyaziyyat və mexanika üzrə ən qabaqcıl
elmi mərkəzlərindən birinə çevrilib. İnstitut ölkəmizdə riyaziyyat və mexanika
elminin müasir sahələrinin inkişafına təkan
verib.
İnstitut
yarandığı zaman onun tərkibində olan 8 şöbə
və laboratoriyalara sonralar yeni elmi qurumlar əlavə edilib. Bunlar: cəbr və riyazi məntiq,
riyazi fizika tənlikləri, riyazi analiz, qeyri-harmonik analiz,
sürüncəklik nəzəriyyəsi, hesablama
riyaziyyatı və informatika, maye və qaz mexanikası, tətbiqi
riyaziyyat şöbələridir. 1978-ci ildə elmi tədqiqatların
nəticələrinin xalq təsərrüfatına tətbiq
olunması məqsədi ilə Riyaziyyat və Mexanika
İnstitutunda xüsusi konstruktr bürosu yaradılıb və
bu büro 2001-ci ilə qədər öz fəaliyyətini
davam etdirib, aparılan tədqiqatlar nəticəsində 60-dan
çox iş xalq təsərrüfatına tətbiq olunub. 1983-cü ildə həmin tədqiqatların biri
SSR-i Nazirlər Sovetinin Dövlət mükafatına layiq
görülüb.
Ötən illər ərzində
institutun əməkdaşlarının elmi fəaliyyəti nəticəsində
aşağıdakı əsas elmi istiqamətlər üzrə
bir çox mühüm nəticələr əldə edilib.
- Funksional analiz üzrə müxtəlif
tənliklərin həlləri üçün ümumi
göstərişlər, operatorlu tənliklərin həllinin
dayanıqlığı, Şturm-Liuvill operatorunun spektral
analizi və iki spektrə görə tərs məsələnin
həlli, Dirak tipli sistem üçün tərs məsələnin
həlli, riyazi fizikanın müxtəlif tənlikləri
üçün spektral analizin və səpilmə nəzəriyyəsinin
düz və tərs məsələləri, tamlıq,
bazislik, minimallıq məsələləri, məxsusi və
qoşulmuş funksiyalar üzrə ayrılış teoremləri.
- Funksiyalar nəzəriyyəsi
üzrə funksiyaların interpolyasiyası, analitik funksiyalar
sistemlərinin tamlığı, funksiyaların polinomlarla,
rasional funksiyalarla, xətti müsbət operatorlar
ardıcıllıqlarıyla yaxınlaşması, tam
funksiyaların ekstremal xassələri; çoxdəyişənli
tam funksiyalar siniflərində Bernştein və Nikolski tipli bərabərsizliklər,
əyrilər üzrə kompleks dəyişənli
funksiyaların yaxınlaşması, dəyişənlərinin
sayı az olan funksiyaların
kombinasiyaları ilə yaxınlaşma.
- Diferensial tənliklər və
riyazi fizika tənlikləri üzrə müxtəlif tənliklər
üçün Koşi və qarışıq məsələlərin
həllərinin varlığı, yeganəliyi və həllərin
asimptotikası; parabolik və hiperbolik tənliklər
üçün Koşi məsələsinin lokal və qlobal
həll olunması, bəzi adi törəməli diferensial
operatorların məxsusi və qoşulmuş
funksiyalarının tamlığı, geniş sinif elliptik və
parabolik tənliklərin həllərinin
requlyarlığı, diferensial tənliklərin keyfiyyət nəzəriyyəsi.
- Riyazi analiz üzrə
çoxölçülü Kalderon-Ziqmund sinqulyar
inteqralının simvolunun diferensial xassələri, sferik
harmonikalar üzrə Furye sıralarının
multiplikatorları, daxilolma teoremləri,
coxölçülü Evklid fəzalarında, bircins və
qeyri-bircins tipli fəzalarda, habelə müəyyən
hiperqruplarda inteqral operatorların məhdudluq teoremləri.
- Cəbr və riyazi məntiq üzrə
kəsişməyə ayrılmayan yarımqəfəslər
çoxobrazlıları haqqında T.Evans probleminin,
kateqoriyalar nəzəriyyəsinin Mak-Leynin koherentlik probleminin
həll edilməsi.
- Qeyri-harmonik analiz üzrə
operatorların spektral nəzəriyyəsində məlum olan
Kostyuçenko məsələsinin həlli; məşhur
“1/4- Kadets” teoreminin analoqları, kompleks əmsallı ikiqat
eksponent sistemləri üçün Xausdorf -Yunq və Peli
tipli bərabərsizliklər, klassik Laks-Milqram teoreminin Banax
analoqları.
- Elastiklik nəzəriyyəsi
üzrə elastiki cisimlərin gərginlik-deformasiya vəziyyəti
və elastiklik nəzəriyyəsinin kontakt məsələlərinin
analitik və ədədi həll üsulları, mürəkkəb
içiboş milin əyilmə mərkəzinin
koordinatları düsturu, çat məsələsinin analitik
həlli, elastiklik nəzəriyyəsinin
üçölçülü məsələlərindən
ikiölçülü məsələlərinə limit
keçidi üsulu, lövhə və örtüklərin dəqiqləşdirilmiş
nəzəriyyəsi, müstəvi iplər, ortotrop dairəvi
membranlar deformasiyalarının qeyri-xətti düz və tərs
məsələləri.
- Dalğa dinamikası üzrə zərbəyə
məruz qalan elastiki-plastiki materialların dinamik xassələrini
təyin edən orijinal və effektli metod, saplar və saplar
sisteminə cisimlərlə zərbə məsələsinin
həlli və aerofinişyor nəzəriyyəsinin
yaradılması.
- Sürüncəklik nəzəriyyəsi
üzrə özlüelastik cisimlərin deformasiya və
dağılma proseslərini nəzərə alan
yeni möhkəmlik nəzəriyyəsi
hazırlanmışdır, korroziyadan dağılma
vaxtını və yerini təyin etməyə imkan verən
üsul; korroziyanın müxtəlif parametrlərinin təcrübə
ilə uyğunlaşan qiymətlərini tapmağa imkan verən
nəzəriyyə.
Maye, qaz mexanikası və
plastiklik nəzəriyyəsi üzrə elastik-plastik
konstruksiya elementlərin dayanaqlığı nəzəriyyəsi,
özlüelastik cisimlərin qeyri-xətti rəqslərinin
asimptotik həll üsulu, dispers sistemlərdə yaranan qeyri
müntəzəmliklərin qaz daxili ilə tənzimlənməsi
prosesi.
(ardı var)
Misir MƏRDANOV
AMEA Riyaziyyat
və Mexanika İnstitutunun direktoru,
fizika-riyaziyyat
elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2017.-11 mart.- S.10.