Mənəviyyat ocağımızın işığı və istisi: Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda ədəbi proses

Ədəbi proses bütövlükdə real, canlı ədəbi həyatı təcəssüm etdirir, ədəbi inkişafın, ədəbiyyatın müxtəlif meyl və təmayüllərini, nəsillərin qarşılıqlı əlaqələrini özündə əks etdirərək toplayır.

Yazılan bütün əsərləri ədəbi prosesə daxil etmək olmaz. Mütəmadi olaraq yazılan bədii nümunələrin estetik tutumu, keyfiyyəti, poetik səviyyəsi, ədəbi çəkisi olmalıdır ki, ədəbi tənqidin diqqətini cəlb etsin. Yüksək sənətkarlıq tələblərilə yazılan, çap və nəşr edilən əsərləri izləmək, onları ictimaiyyətə təqdim etmək tənqid və ədəbiyyatşünaslığın vəzifələrindən biridir. İstedad və sənətkarlıqla yazılan əsərlər ədəbi qiymətini almalıdır.

AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, burada çalışan ədəbiyyatşünas alimlər, tənqidçilər daim ədəbi prosesin inkişaf dinamikasının izlənməsi, tənzimlənməsi, təhlili,tənqidi və təbliğində böyük rol oynayırlar. Bu gün də həmin tarixi ənənə davam etməkdədir.

Eyni zamanda Ədəbiyyat İnstitutunda çalışan tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar elmi-tədqiqat işləri ilə bərabər, bu və ya digər miqyasda, səviyyədə və müəyyən (az-çox) məhsuldarlıqla ( bütün mədəni dünyada, həmçinin Azərbaycanda çoxdan yazıçı-alim, alim-şair tipi vardır), bədii ədəbiyyat nümunələri yaratmışlar və bu gündə müxtəlif janrlarda əsərlər yazırlar.

Son üç ildə Ədəbiyyat İnstitutunda canlanma göz önündədir. İnstitutun rəhbərliyinin burada elmi fəaliyyəti yeni bir yüksək mərhələyə qaldırmasını vurğulamaqla yanaşı, qeyd edək ki,bədii yaradıcılığa məhəbbəti analoqu olmayan hadisədir. Rəhbərlik mütəmadi olaraq orijinal təşəbbüs və təşkilati yenilikləri ilə hamını sevindirib, təəccübləndirir.

Bu yaxınlarda Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, hörmətli ədəbiyyatşünas alim, akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə institutun nəzdində “Elmi Şuranın 29 oktyabr 2016-cı il tarixli qərarı ilə “Ədəbiyyatşünaslıq+” Yaradıcılıq Birliyi yaradıldı. Birliyin ətrafında iyirmi nəfərə yaxın ədəbiyyatşünas alim cəmləşdi. Bu birlik üzvləri həm tədqiqatçı kimi istedadlı alimlər, həm də bədii ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında qələmlərini sınayaraq uğur qazanmış şairlər, nasirlər, publisistlər və tərcüməçilərdir.

Tez bir zamanda Birlik üzvlərinin ədəbi-bədii materiallarının toplanmasına və onların əsərlərinin tərəfimizdən növ və janrlar üzrə təsnif olunmasına başlandı (nəsr, poeziya və tərcümə).

Bu tədqiqatda məqsədimiz institutumuzdaki ədəbi prosesi üzə çıxarmaq, burada fəaliyyət göstərən alimlərin yaradıcılıq nümunələrini izləmək, araşdırmaq və təhlil etməkdən ibarətdir.

Ədəbiyyat İnstitutundakı ədəbi prosesi yaradan alim şəxsiyyətlərdən söz açmaq istəyirəm. Bu sırada İsa Həbibbəyli, Orxan Paşa (Məhərrəm Qasımlı), Bahar Bərdəli, Məhəmmədhəsən Qənbərli, Rəhim Əliyev, İslam Qəribli, Nizami Tağısoy, Elçin Mehrəliyev, Cavanşir Yusifli, Baba Babayev, Mərziyyə Səlahəddin, Rasim Nəbioğlu, Salidə Şamədqızı, Leyli Əliyeva, Şahbaz Şəmioğlu, Fəridə Hicran, Təranə Məhəmmədqızı, Təhminə Bədəlova, Nərgiz Cabbarlı, Fidan Abdurəhmanova, Xədicə Murad və başqalarını göstərmək olar.

***

Ədəbiyyatşünas və tənqidçi şairlərimizin yaradıcılığına ümumi bir nəzər saldıqda görürük ki, onlar ədəbiyyatındaha çox əbədi-əzəli mövzularına müraciət edirlər. Ümumi xətt-leytmotiv Vətəndir,onun ağrı-acılarıdır, itirilmiş torpaqlarımızın həsrətidir. Ana mövzusunda da şeirlər ənənəvi olaraq çoxluq təşkil edir.

Şübhəsiz, bütün əsərlər, şeirlər məhəbbətdən doğur: Allaha, Vətənə, Anaya, Sevgiliyə olan eşq.

Nəzər saldığımız poetik nümunələr arasında Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi olaylarla bağlı şeirlərə rast gəlirik. Vaxtilə ermənilərlə “dostluq”dan yazardı şairlərimiz. Bu gün isə müəlliflər reallıqdan çıxış edərək Qarabağın qədim Azərbaycan torpağı və musiqi beşiyi, habelə sənətkarlar yurdu olmasını şeirlərində vurğulayırlar.

Görkəmli alim akademik İsa Həbibbəyli AMEA-nın vitse-prezidenti olmaqla və Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etməklə yanaşı, bədii ədəbiyyat sahəsində də uğurlar qazanır.

İsa müəllimin ötən il işıq üzü görən “Əsərləri”nin X cildində (1) müxtəlif illərdə yazdığı şeirləri və digər bədii ədəbiyyat nümunələri toplanmışdır.

Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor Məhərrəm Qasımlı uzun illərdir ki, “Orxan Paşa” təxəllüsü ilə şeirlər yazır. Onun iki şeir kitabı çıxıb. Sonuncu şeirlər kitabı “Yağmur qoxusu” adlanır. Orxan Paşa yazır:

Düşünürəm

Bəlkə yenidən qurulmaqdı,

Dünyanın qəsdi-

Bəlkə bu bahar leysanı,

Bizim bilmədiyimiz

Bir ismarıçdı,

Bir səsdi...

Hər nədirsə,

Söykəndiyim qurumuş ağacın da

Canına oyanıb təzədən yaşamaq

Duyğusu gəlir.

Yoxsa bu nə arınmaq,

Nə durulmaqdı?!

Ruhun titrəyiş içində

Havadan Tanrı qoxusu gəlir.

Müəllifin oxucularına müraciətlə yazdığı “Bir neçə kəlmə” adlı ürək sözlərində oxuyuruq: “2004-cü ildə “Sənə sözüm var” adlı ilk şeirlər kitabımı gec də olsa duyğularına ünvanlamışam. Aradan on ildən çox keçib. Bu on ildən adlayıb bir daha sənə yetişməyim asan olmadı. 2009-cu ildə ağır ürək əməliyyatı, 2014-cü ildə beyin-qan dövranının kəskin pozulması kimi çətin tale imtahanları ilə üzbəüz qaldım, sağalmağım aylar çəkdi. Həkimlərin, ailə üzvlərimin diqqət və qayğısı, eləcə də dava-dərmanla yanaşı isti duyğular, mehr-məhəbbət dolu sözlər canıma təpər verib yenidən yolumu davam etmək üçün qolumdan tutdu. Sənin sevgin də yolumu gözlədiyini bilirəm. O səbəbdən də bu dəfə “Yağmur qoxusu” ilə qarşına çıxıram. Kitabı, oxuyub qurtarandan sonra çəkinə-çəkinə bircə söz soruşacağam: “ Yağmur qoxusu” ürəyincə oldumu?!”

Üz-üzə söhbətdaşım kimi aldığım bu suala cavab vermək istəyirəm: “Orxan Paşa,həm tədqiqatçı, həm də oxucu kimi-bəli, Məhərrəm bəy, həm şeirlərinin “yağmur qoxusu”, həm də şeirlərinin bədii ətri ürəyimcə oldu”.

Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarının şeir yaradıcılığı poetik mövqelərin, mövzuların, üslubların əlvanlığı ilə diqqəti cəlb edir. Həqiqəti etiraf edək ki, Azərbaycanımızın istiqlal qazanması poeziyada sərbəstlik yaratmışdır və bu, qələmə alınan poetik nümunələrdə də öz bədii təzahürünü göstərməkdədir.

“Azərbaycan şeirinin müasir uğuru milli varlığın ifadəsini poetik palitra ilə verə bilməsindədir. Milli şeir doğma xalq vəzni heca, klassik əruz və XX əsrin sərbəst şeiri zəminində inkişaf etdiyindən, poetik məcazların, fiqurların, ritm və tədqiqlərin bolluğundan, janr-üslub çalarları, forma və struktur çevikliyindən, şeir dilinin sərrastlığından şikayətlənməyə dəyməz. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan şeiri bu gün fərdi üslub və dəst-xətlərin parlaqlığı, təkrarsızlığı ilə seçilir, müasir oxucuların zövqünü oxşaya bilir”.

Xədicə Murad (İsgəndərli) İnstitutunun Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi vəzifəsində çalışır, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosentdir, “Məlhəm” Humanist Qadınlar İctimai Birliyinin sədridir. AYB-nın və AJB-nin üzvü, 9 kitab müəllifidir.

Filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Tağısoyun poetik yaradıcılığı da diqqətə layiqdir. Vaxtilə Nizami müəllimin “Axtaracaqsan məni” (2000) və “Bəlkə dünya öz yolunu çaşıbdı” (2004) şeir kitabları nəşr edilmişdir. Bugün də yazıb-yaradan alimin poetik dünyası zəngindir. N. Tağısoy qələmini müxtəlif mövzularda və irili-kiçikli lirik-epik janrlarda sərbəst işlədir. Onun poemaları yüksək ideya-bədii məziyyətləri ilə oxucu zövqünü oxşayır. Nizami müəllimin çap olunmuş şeirləri, İdris Hacızadənin dediyi kimi, “onun poeziya aləmində daha da püxtələşdiyini,sözü daha xəsisliklə, yerində işlətməyə çalışdığını, həyatın dibinə daha dərindən nüfuz etdiyini göstərir”.

***

Canımın canı ana, canım ana,

Yanıram yoxluğuna, yanım ana!

Getdiyin haqq yoluna göz yaşı yox,

Damla-damla tökülür qanım, ana,

Ay ana, canım ana,

Canımın canı ana.

Bu bir bənd şeirin müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, institutun Qədim dövr Azərbaycan Ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Leyli Əliyevadır. Xanım-xatınlığı və möminliyi ilə seçilən alimə-şairə Leyli Əliyeva incə qəlbli, sözü duyan və sözə məhəbbətlə yanaşan bir ziyalı Azərbaycan qadınıdır. Şeirləri 1972-ci ildən dövri mətbuatda çap olunur.

Leyli xanım poeziyanın müxtəlif janrlarında qələmini sınamış, fars dilindən, o cümlədən, ulu Şəhriyardan, habelə ingilis dilindən tərcümələr etmişdir. Leyli xanım əsasən heca vəznində şeirlər yazsa da, qələmini əruzda da sınayır. Şərq poeziyası və dillərinə dərindən bələd olduğundan bu vəzndə də məharət göstərə bilir. Müxəmməslərinə nəzər saldıqda fikrimiz öz isbatını tapır:

Heyrətdə qalan bil bütün aləm bura gəlmiş,

El oğlu, Sənə eşqini-yazan nə gözəlmiş.

El axtaracaq itkisini, Leyli də söylər,

Vallahi bizim Azərbaycan nə gözəlmiş.

Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin daha bir əməkdaşı, filologiya elmləri doktoru, ərəbşünas Məhəmmədhəsən Qənbərli də ara-sıra şeirlər yazır. O, “İncimə məndən” adlı bir şeir kitabçasının müəllifidir. M. Qənbərli ərəb filologiyası sahəsində tanınmış mütəxəssis olsa da bədii təfəkkürünün məhsullarını da ara-sıra kağıza köçürməyi unutmayıb:

Zalım fələk nə istəyir bizlərdən,

Yaş əskilmir bu intizar gözlərdən,

Acısı çox,şirini yox sözlərdən,

Aman Allah, aman Allah, amandır!

Ayrılığın intizarı yamandır.

İndiyədək bir çox elmi-publisistik və bədii əsərləri, kitabları işıq üzü görmüş filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Fəridə Hicranın (Vəliyeva) hələlik sonuncu olan “Məni görməmisən...” kitabında Qarabağ nisgili ilə yazılmış şeirləri və poemaları toplanmışdır. Fəridə xanım yazır:

Qarabağın döndü bəxti,

Arzuların ötdü vaxtı,

Qəlb evimin uçan taxtı,

Özüm kimi ağlar oldun.

Professor Məhərrəm Qasımlı şairin tale və yaradıcılıq yolunu lakonik şəkildə belə dəyərləndirir:

“Vətənimizin ərazi bütövlüyü uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə onun cəbhə bölgəsinə can atdığı və hətta bir dəfə yaralandığını da xatırlayıram. Qələminə sarılan Fəridə Hicranın can yanğısı ilə yazdığı oçerklərini də unutmamışam. Şeirlərindən də bəlli olur ki, onun yurd həsrəti ilə döyünən rövnəq qəlbində Vətən sevgisi o qədər böyükdür ki, o qəlbə bu sevgidən artıq heç nə sığmaz.

Fəridə xanım yaradıcı olduğu qədər də mübarizdir, həsrətə köklənmiş şeirlərində sabah, uğura açılan bir şəfəqli səhər də izlənir. Sanıram ki, o səhəri görəcəyik...”. Aşağıdakı kövrək misralar da F. Hicranın ağrı dolu qəlbindən oxucu ürəyinə süzülür:

Qarabağım talan oldu,

Çox çalışdım üzülməyim,

Bacarmadım...

Bu dünyadan bac almadım,

Məni dərdə

Salan oldu.

Arzularım yalan oldu,

İstədim ki, tez doğruldam,

Alınmadı....

Təranə Məhəmmədqızı (Abdullayeva) Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Üç şeir kitabının müəllifidir.

Sonuncu şeirlər kitabı ötən 2016-cı ildə çap olunub. “Bahara düşən yarpaq” adlanır.Şeirlərin əksəriyyəti nakam bir ömrün-lirik qəhrəmanının fəci hiss və düşüncələrini, həyata bir qədər də bədbin münasibətini ifadə edir:

Dünya özü bir yalandı,

Yalan gerçəyi qorxudur.

Şər xeyirə tələ qurur,

Şeytan mələyi qorxudur.

İçimdəki neyin səsi-

Yerin səsi, göyün səsi,

Ömrün, günün xoş vədəsi,

Xəzan çiçəyi qorxudur.

(Ardı var)

Vüqar ƏHMƏD

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun

“Ədəbiyyatşünaslıq+” Yaradıcılıq Birliyinin sədri,

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet.-2017.- 11 mart.- S. 12.