Almaz İldırımın ölməz idealları

Almaz İldırım dünyaya az-az gələn o şairlərdən (və şəxsiyyətlərdən) idi ki, düşdüyü şəraitlərdən asılı olmayaraq öz idealları uğrunda ömrünün sonuna qədər bütün imkanları hüdudunda ardıcıl mübarizə aparmışdı.

Təbii ki, onun imkanları hər mənada son dərəcə məhdud idi, ancaq ideallarının miqyası təsəvvür olunmayacaq qədər geniş idi ki, bunu həm həyatı, həm də ruhunun tərcümanı olan poetik yaradıcılığı bilavasitə nümayiş etdirir.

O, müstəqil bir millətin övladı (və şairi) olmaq istəyirdi, ancaq arzuladığı müstəqilliyi əldə etməyə mənsub olduğu millətin o zamanlar gücü çatmırdı. Və iddia ilə imkan arasındakı bu ziddiyyəti isə Almaz İldırım nə anlamaq, nə də yeni quruluşun getdikcə daha da dözülməz olan yalanlarını doğru sayıb nəyisə gözləmək istəmirdi... Əlbəttə, düşünmək olmaz ki, inqilablar dövrünün diplomatik və ya konyuktur eyforiyası hələ çox gənc olan şairə tam təsirsiz qalmışdı. Əgər belə olsaydı onu "Qızıl qələmlər" arasında heç vaxt görməzdik.

Ancaq əsl həqiqət bundan ibarətdir ki, o, yeni dövrün ədəbi diplomatiyasına və ya konyukturuna uyğunlaşmayıb, ideallarının (və vicdanının!) səsinə qulaq asmaqdan başqa bir yol axtarsa da tapmadı...

Doğrudur, bir müddət yeni quruluşu, onun köhnə xanədanları, sarayları, hətta tanrıları "yıxan" inqilabi qüdrətini tərənnüm edən şeirlər yazdı...

Qasırğalar, boranlar, fırtınalar içində

İllərlə dinlədik biz acıqlı harayları.

Dəmir atları çapdıq odların qucağına,

Biz yıxdıq, biz devirdik o qanlı sarayları.

O saraylar ki, orda qanlı peymanələrdə

İçildi yoxsulların zəhərli göz yaşları...

Hətta şura hakimiyyətinə qarşı qalxan Roma papasını ittiham elədi...

Ey qəlbi tanrısının eşqilə çarpan papas,

Bu tanrısız şairi dinləməzmisən bir az?

Dün teleqraf telləri xəbər verdi dərindən

Bu imansız ellərə küsüb darıldığını,

Kin püskürən gizli bir hərbə sarıldığını...

Ancaq yeni "ədəbi mühit"də "yoldaş" yox, elə "cığırdaş" kimi qalmalı oldu...

Bakıda, təbii ki, çox şeylərdən yazırdı... O cümlədən, dağlardan...

Çəkilmiş qəlbinə əsgidən min dağ,

Titrəyir eşqini anan hər dodağ,

Yayılır şikəstə səsləri dağ-dağ,

Nə söylər bu qərib dillər, a dağlar?..

Zirvəndə oynayan rüzgarlar acı,

İllərlə görünməz başının tacı.

Anlat ki, dərdinin nədir ilacı,

Nədir bu dumandan tüllər, a dağlar?

O qədər dağlardan (və bu cür!) yazdı ki, onu Dağıstana "göndərdilər"... Ancaq nə qədər gənc olsa da, o, Almaz İldırım kimi doğulmuşdu.

Dağıstanda da "dinc" durmadı... Hər misrasında "şübhəli" mətləblər gizlənmiş şeirlər yazdı...

Gizli yol kəsmədim, qaçaq olmadım,

Sakit bir həyatı pozmadım mən ki!..

Heç kimə qanlı bir bıçaq olmadım,

Heç bir qətlə fərman yazmadım mən ki!..

Gündə min qətlə fərman yazan "yeni hökumət" ilə belə "zarafat" eləmək olmazdı. Və əslində, olmadı da... Çünki nə şairlik, nə də kişilik (düz söz demək!) zamanı deyildi...

Şair Türküstana "sürülən"də onun cəmi-cümlətanı iyirmi dörd yaşı vardı. Və bu sürgün qabağı Bakıya "əlvida" deməyi unutmadı:

...Səndə keçib getdi iyirmi dör d yaşım,

Bir zaman bəladan çıxmadı başım.

Sən oldun həmdəmim, dərdli yoldaşım,

Laylalar söylədin mana, əlvida!..

Mən sana yad deyil, doğma oğuldum,

Öz qanından gül yaxanda doğuldum.

Günahım "can" dedim sana, qovuldum,

Acımadın bu qurbana, əlvida!..

...Bax nə deyir yenə bu coşğun Xəzər,

Qoynunda Şimaldan gələn yad gəzər.

Bu bir dərd ki, məni ömrümcə əzər,

Salar məni haldan-hala, əlvida!..

Və onu da əlavə etmişdi ki:

Mənim günahım yox, məni bağışla,

Çox çarpışdım, düşdüm tufanla, qışla.

Bəzən salam göndər sən də bir quşla

Getdiyim yer Türküstana, əlvida!..

Əlvida, ey gözəl Bakı, əlvida!

Sağlıqla qal, son sözüm bu, əlvida!..

Almaz İldırım Bakıda, Dağıstanda olduğu kimi Türküstanda da dağlardan yazdı...

Mən sənə gəlmişəm uzaq bir eldən,

Məni də sinənə al, Kopet dağlar!

Bu odlu qəlbimdə daşqın arzu var,

Gəl mənə bir layla çal, Kopet dağlar!

...Bir xatirət deyə qalsın dərində,

Adımı əks etdir dərələrində.

Mən gedər olsam da, sən öz yerində

Əsrlər boyunca qal, Kopet dağlar!..

Və getdi (gizli yollarla qaçdı)!.. Bu dəfə İrana... Özü də Aşqabadda qurduğu ailəsi ilə...

Ancaq İranda çox qala bilmədi. Türkiyəyə keçdi... Elazığa...

Yenə də dağlardan yazdı... Ancaq bu dəfə daha çox millətinin (və vətəninin) sinəsinə çəkilmiş dağlardan...

Kimsə bilməz Tanrıdağın yaşını,

Duman almış Altayların başını,

Uçu rmuşdur başdan dövlət quşunu;

Sətvətinə üz çevirmiş zaman, hey,

Qoca türkün düşdüyü dərd yaman, hey!..

Xarab olmuş Buxarası, Başkəndi,

Matəm tutmuş Səmərqəndi, Daşkəndi,

Kəndi söylər, tökər gözdən yaş kəndi;

Nə ozan var, nə yazan, nə şaman, hey,

Qoca türkün düşdüyü dərd yaman, hey!..

Azərbaycan dərd içində boğulmuş,

Sevənləri diyar-diyar qovulmuş,

Ağla, şair, ağla, yurdun dağılmış;

Nerdə qopuz, nerdə qırıq kaman, hey,

Nerdə böyük Vətən, nerdə Turan, hey?!

Almaz İldırım poeziyasının üç əsas mövzusundan birincisi türk qardaşlığı, geniş mənada milli birlik idealıdırsa, ikinci mövzu, heç şübhəsiz, üsyan, ixtilal, inqilab... və milli azadlıq, hürriyyətdir...

Doğan günəşlə qopsun bir axın vəlvələsi,

Görünsün qan köpüklü qasırğanın yeləsi,

Bitsin əsir türklüyün, bitsin artıq çiləsi;

Nə zəncirli bir Qafqaz, nə qan qusan bir Ural,

İxtilal istəyirəm, müqəddəs bir ixtilal!..

Kimə qarşı?.. Əlbəttə, "xalqlar həbsxanası"nın mərkəzi Moskvaya, Kremlə qarşı!.. O Moskvaya (və Kremlə) qarşı ki, "Dəli Petro və bir müdhiş İvandan... ruh alıb" dünyanı neçə əsrdir qan çanağına döndərməkdən usanmır...

Orda Orta Zamanın vəhşətindən yadigar

Qaranlıqlar içində qurulmuş bir "Cənnət" var.

Bir cənnət ki, özəyi qanlı bir Kremlin

Milyonla qafa udmuş təməlində yüksəlir,

Ruh alıb Dəli Petro və bir müdhiş İvandan,

Dünyanı yıxıb yaxmaq əməlində yüksəlir.

Və bu qanlı "yüksəliş"in bir təməli də ölüm düşərgəsinə çevrilmiş şaxtalı Sibir çölləridir... Şairin zəbt olunaraq artıq ölüm düşərgəsinə çevrilmiş doğma vətənidir...

Yayılır ənginlərə orda qırbac səsləri,

Yollarda sürgünlərin tükənən nəfəsləri.

Orda ölüm kampları ac milyonları bəklər,

Gecələr növbətçisi qan içici köpəklər.

Orda qonar qarğalar hər gün minlərcə leşə.

Bir ölüm dünyasıdır Sibirya başdan- başa...

Sibirya!.. O bir məzar hər sürülən yığına,

Tanrı belə peşmandır onu yaratdığına...

Şair əmindir ki, insanların heç zaman sönməyən hürriyyət, millətlərin isə istiqlal idealları əvvəl-axır Kremlin külünü göyə sovuracaqdır...

Hürr bir dünya, hürr bir din,

hürr bir tanrı, hürr bir yol,

Hürr bir həyat, hürr vicdan,

hürr bir qafa, hürr bir qol,

Hürr bir şeir, hürr bir eşq,

hürr bir məskən, hürr əmək!

İnsan oğlunun əsl hürr cənnəti bu demək!

İndi böylə bir aləm, böylə bir dünya deyə

Hər kirli bir bucağa bir su kimi axmalı,

Küllərini rüzgara vermək üçün hədiyyə

Hürr insanlıq uğrunda Kremli yaxmalı!..

Üçüncü mövzu, əlbəttə, qürbət ağrıları, doğulduğu yurdun nisgilidir. Gənc yaşlarında elindən-obasından, ailəsindən, "əsir Azərbaycanım" adlandırdığı vətənindən ayrı düşmüş son dərəcə həssas bir şair (və insan) üçün bundan təbii nə ola bilərdi?..

Nerdə məni gül qoynunda doğuran,

Xəmirimi göz yaşıyla yoğuran,

Beşiyində "layla, balam" çağıran

Azərbaycan, mənim bəxtsiz anam, oy!..

Neçə bir il həsrətinlə yanam, oy?..

Salam desəm, rüzgar alıb götürsə,

Ağrıdağdan Alagözə ötürsə,

Gur səsimi göy Xəzərə yetirsə,

Xəzər coşub zəncirini qırsa, oy!..

Hökm etsə, bu sərsəm gediş dursa, oy!..

...Könlümə tək Kəbə yapdım səni mən,

Sənsiz nedəm qürbət eldə günü mən,

Sənsiz nedəm Allahı mən, dini mən,

Azərbaycan, mənim tacım, taxtım, oy!..

Oyanmazmı kor olası baxtım, oy?!

Almaz İldırımın poetik intonasiyasında həm Hüseyn Cavidlə Əhməd Cavaddan, həm də Səməd Vurğunla Mikayıl Müşfiqdən aşkar eşidilən, duyulan "xallar" olsa da, o, tamamilə özünəməxsus, orijinal (və mükəmməl!) bir ideya-estetik üslub sahibidir. Oxşar "xallar"a gəldikdə isə, fikrimcə, bu, birtərəfli, yaxud qarşılıqlı təsirin nəticəsi yox, dövrün özünün ədəbi zövqünün, bədii əhval-ruhiyyəsinin ortaq təzahürü, yaradıcı təfəkkürün milli müştərəkliyi, ürəklərin bir vurmasıdır.

Heç şübhə yoxdur ki, Azərbaycan poeziyasının, ümumən ədəbiyyatının məlum tarixi dövründə Almaz İldırım kimi böyük bir şair olmasaydı, həmin dövrün nəinki ədəbi, eyni zamanda mənəvi-ideoloji mənzərəsi barədəki təsəvvürlərimiz bugünkü qədər dolğun, məzmun-mündərəcəli və obyektiv olmazdı.

Nizami CƏFƏROV

525-ci qəzet.- 2017.-29 mart.- S.6.