Mühacirət irsimizin tədqiqinə layiqli töhfə

Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsi Elmi Şurasının qərarı ilə "Müasir ədəbiyyat məsələləri" (IV araşdırma) toplusu çap edilib.

Kitabın elmi redaktorları professorlar Tofiq Hüseynoğlu və Vaqif Sultanlı, rəyçi isə professor Almaz Əliqızıdır.

Kitaba mühacirət ədəbiyyatına dair elmi-nəzəri tədqiqatlar daxil edilib. Topluda 21 tədqiqat işi yer alıb. Bunlar Azərbaycan və türk alimlərinin əsərləridir. Fəqət bu tədqiqatların obyekti Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya ədəbiyyatı və mətbuatıdır. Araşdırmaların istiqaməti hələlik Azərbaycan və Türkiyədir. Fəqət mühacirət ədəbiyyatının obyekti müxtəlif olub: Almaniya, İngiltərə, Rusiya, Finlandiya, Fransa, ABŞ, Kanada, Polşa, Pribaltika və digərləri. Deməli, kitab gələcək tədqiqatlar üçün çox yönlər göstərir. Elə professor Tofiq Hüseynoğlunun fikirləri də bunu bəlgələyir. Müəllif "Uzun sürən mübahisələrin sonu" tədqiqatında yazır: "...Y.V. Çəmənzəminli və Fransa", "Y.V. Çəmənzəminli və Türkiyə", "Y.V.Çəmənzəminli və rus mədəniyyəti" mövzuları olduqca maraqlı və aktualdır. Düşünürəm ki, bu mövzunun lazımi səviyyədə işlənməsi və ədəbiyyatşünaslıqda mövcud olan boşluqları doldurmağa və yanlışları müəyyənləşdirib düzəltməyə imkan verərdi...Y.V. Çəmənzəminli və Almaniya-Avstriya məsələlərinin tələb olunan səviyyədə öyrənilməsi, "Əli və Nino", həmçinin bununla bağlı digər problemləri tam aydınlaşdırmağa yol açardı". Digər bir yön: Akademik A. Krımskinin Ukrayna EMA Mərkəzi kitabxanasının əlyazmalar şöbəsində arxivi saxlanılır. Sənədlərdə görkəmli şərqşünas Avropa alimlərinin Azərbaycan ədəbiyyatına, habelə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli yaradıcılığına diqqət və münasibəti tövsiyə edir. Y.V. Çəmənzəminli Berlində olmuş, fəqət məsələ hələ ki açıq qalmışdır. Deməli, "Müasir ədəbiyyat məsələləri" kitabı bizim üçün araşdırmaların predmet və obyektini daha dərindən və əhatəli öyrənməyi aktuallaşdırır, məqsəd və vəzifə müəyyənləşdirir. Məqsəd milli mühacirət ədəbiyyatını daha prinsipial, obyektiv elmi-nəzəri əsaslarla öyrənməyi, onun toplanması, nəşri və təbliği işini yönləndirir. Vəzifə perspektivli dissertasiyaların yazılması və monoqrafik tədqiqatların aparılmasını tələb edir. Bəs elmi potensial nədən ibarətdir? Potensial bundan ibarətdir ki, hazırda AMEA və ali məktəblər sistemində elmi tədqiqatlara ciddi marağı olan gənclər yetişir. Onlar Şərq və Qərb, habelə, Avropa ölkələri üzrə milli dillərə yiyələnməyə cəhd edir, ingilis, fransız, alman, çin, yapon və s. dilləri elmi-praktik əsaslarla öyrənməyə çalışır, müvafiq tədqiqatlar aparır və nəticələr əldə edir. Məsələ belə gəncləri həm də yuxarıda göstərilən problemlərə doğru yönləndirməkdir.

Elmi-nəzəri tədqiqatlar toplusunda istiqlal, azadlıq, milli, dini, turançılıq, türkçülük, publisistika, nəşr, təbliğat-informasiya, azərbaycançılıq, sürgünlük, legion, folklor, nəsr, poeziya, portret-oçerk, ədəbi əlaqə və tərcümə, habelə, mədəniyyətşünaslıq kimi mövzular işıqlandırılıb.

Kitabda türk, Azərbaycan və rus dilli ədəbi nümunələr verilib. Gələcəkdə ingilis, alman, fransız və başqa dilli tədqiqat işlərinə də yer ayrıla bilər. Təbii ki, buna universitetin elm və tədris kadrları hazırlığı və Bolonya prosesləri imkan verir. Həm də o səbəbdən ki, Azərbaycanda Avropa yönlü universitetlər açılmaqda, turizm imkanları, multikultural münasibətlər, elmi-ədəbi əlaqələr genişlənməkdədir. Bu baxımdan dünyaya qapıların açılması, diplomatik əlaqələrin güclənməsi, mədəni münasibətlərin sivilləşdirməsi milli arxivlərin də öyrənilməsi və sənədlərin mübadiləsi işlərini reallaşdırır. Bakıda M.Y. Lomonosov adına MDU filialının fəaliyyəti, Fransa Universitetinin təsisi, habelə, mövcud universitetlərdə ixtisas fənlərinin tədrisi və elmi istiqamətləri çağdaş aktual problemlərin daha çox tədqiqata cəlb edilməsi və ədəbi-elmi nəşrləri sürətləndirir.

Topluda həm siyasi mühacirət ədəbiyyatı, həm də Azərbaycandan kənarda yaşayan mühacir sənətkarların ədəbi-elmi yaradıcılığı ifadəsini tapmışdır. Siyasi mühacirət yazılarının predmeti, əsasən, elm, istiqlal, sürgün, və bədiiyyat mövzularıdır. Mədəni mühacir sənətkarların yaradıcılıq predmeti isə daha çox informasiya-məlumat və təbliğat xarakterlidir.

Tədqiqat işlərinin elmi-nəzəri predmetinə: Professor Tofiq Hüseynoğlunun "Uzun sürən mübahisələrin sonu", professor Mübariz Süleymanlının "Əhməd bəy Ağaoğlu Malta sürgünündə" (dünyagörüşündəki ziddiyyətlərin mədəni- siyasi aspektləri), dosent Faiq Ələkbərlinin "Hüseyn Baykaranın dünyagörüşü", dosent Tural Hüseynlinin "Süleyman Təkinər Hüseyn Cavidin tədqiqatçısı kimi"; siyasi-ideoloji predmetinə professor Almaz Əliqızının "Əsrimizin Səyavuşu" əsərində türkçülük-turançılıq məfkurəsi və Azərbaycan problemi", professor İfrat Əliyevanın "Əlibəy Hüseynzadə yaradıcılığında azadlığın tərənnümü", professor Bədirxan Əhmədovun "Legion ədəbiyyatı mühacirətin bir qolu kimi", dosent Samirə Quliyevanın "Nauçno-teoretiçeski vzqlyadı M. E. Rasulzade", professor G.Zayacın "Polyak şairi Vladslav Strzelniski Qafqaz sürgünündə", Feyzi Çelikin "Sürgün ədəbiyyatı üzərinə" dosent İradə Rəhimovanın "Əhməd bəy Ağaoğlunun "Üç mədəniyyət" əsərinin nəzəri- kulturoloji mahiyyəti", dosent Samirə Məmmədlinin "Vətən eşqinə sürgün"; elmi-publisistik predmetinə professor Vaqif Sultanlının "Ceyhun Hacıbəyli: vətənlə döyünən ürək"; elmi- mədəni münasibətlər predmetinə "Ertan Eğribel və Ufuk Özcanın "Mütareke, sürgün və imperatorluğun təsviyəsinə dair", dr.Enver Uzunun "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatında Almaz İldırım", Hayri Ataşın "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının Türkiyədə araşdırılması haqqında bəzi nöqtələr", Ramin Məmmədlinin "Rusiyada Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı", professor Paşa Əlioğlunun "Görkəmli Azərbaycan alimi Turxan Gəncəyi", Mahir Həsənovun "Mühacir ərəb yazıçılarının ərəb ədəbiyyatının inkişafında rolu" Əli Şamil Hüseynoğlunun Çingiz Dağçının "Korkunç yıllar" romanında Azərbaycan obrazı", folklor predmetinə professor Almaz Həsənqızının "Behruz Həqqinin yaradıcılığı" (mühacirət dövrü), mədəniyyətşünaslıq predmetinə dosent İradə Rəhimovanın "Əhməd bəy Ağaoğlunun "Üç mədəniyyət" əsərinin nəzəri- kulturoloji mahiyyəti" məqalələri daxildir. Bütün istiqamətlərdə problem-mövzuların predmetini Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, obyektini isə onun aid olduğu ölkələr, arxivlər, ədəbiyyat tarixləri, mətnşünaslıq və mənbəşünaslıq təşkil edir. Kitabda sinergetika, semiotika, hermenevtika, kulturologiya, multikulturalizm, tarixi-müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq, modernizm və postmodernizm kimi məsələlərin öyrənilməsi üçün müəyyən zəmin vardır...

Topluda siyasi mühacirət ədəbiyyatının bir tərəfi də sürgün mövzusu və onun ideya-məzmunu ilə bağlıdır. Bu baxımdan professor Qrazyna Zayasın "Polyak şairi Vladislav Strzelniski Qafqaz sürgünündə ", professor Mübariz Süleymanlının "Əhməd bəy Ağaoğlu Malta sürgünündə" (dünyagörüşündəki ziddiyyətlərin mədəni-siyasi aspektləri), professor Bədirxan Əhmədovun "Legion ədəbiyyatı mühacirətin bir qolu kimi", "Feyzi Çelikin "Sürgün ədəbiyyatı üzərinə", dosent Faiq Ələkbərlinin "Hüseyn Baykaranın dünyagörüşü", dosent Samirə Məmmədlinin "Vətən eşqinə sürgün" məqalələri qeyd edilməlidir. Q. Zajac polyak şairi Vladislav Strzelniskinin Qafqaz sürgününü motivləşdirmiş, onun Polşa ədəbiyyatında yeri, sürgün həyatının ifadəsinə diqqət yetirmişdir. Müəllifin uğuru bundadır ki, o, Polşa -Azərbaycan münasibətlərinin tarixinə varmış, Polşanın tarixi- siyasi durumu (Rusiya, Prusiya və Avstraliya tərəfindən bölüşdürülməsi) haqqında məlumat vermiş, Azərbaycana (Qafqaza) gələnlərin əsasən səyyahlar, rus ordusunda xidmət edənlər, milli mübarizəyə qoşulub ruslar tərəfindən Qafqaza sürgün edilənlərdir. Qafqaza gəlmiş polşalıların son böyük qrupu isə çar Rusiyası vətəndaşları olan, əsasən, polyak mühəndis, memar, müəllim, musiqiçi və mütəxəssislər olmuşdur ki, professional karyera qazanmaq məqsədi izləmişlər. Q.Zajasın yazısına mövzu olan Qafqaz qrupu XIX yüzilliyin birinci yarısında Qafqaza gələn polşalılardır. Polşa əsgərinin çoxunun Qafqazdakı rus ordusunda xidməti bir faciə olmuşdur. Polşalı ədəbiyyatçılardan ibarət olan Qafqaz qrupu Tiflisə XIX əsrin 30-cu illərində gəlmiş və yayılmışlar. Onlardan biri olan Strzelniski şeir, səyahət yazıları və romanların müəllifidir. 18 yaşında yeraltı təşkilata üzv səbəbilə həbs edilmiş, 10 illik cəza alaraq Rusiya ordusunun Qafqaz birliklərinə göndərilmişdir. Onun ədəbi fəaliyyəti sürgündə keçmiş, əsərləri Tiflis,Varşava və Vilnüsdə nəşr edilmişdir.Strzelniski Azərbaycan folkloru və etnoqrafiyası ilə maraqlanmış, M.F.Axundzadənin dostu olmuş, "Qafqaz" qəzetində yazılarını dərc etdirmiş, Polşa diasporu ilə əlaqə saxlamışdır. Strzelniski difteriya xəstəliyinə tutulmuş və vəfat etmişdir. Məqalədə təsvir fonunu yazıçının şeirləri,səyahət yazıları və Qafqaz qeydləri yaradır.

Sürgün mövzusu Mübariz Süleymanlının "Əhməd bəy Ağaoğlu Malta sürgünündə" adlı geniş məqaləsində davam etdirilmişdir. Ümumən, Əhməd bəy Ağaoğlu haqqında topluda üç məqalə verilmişdir. Bu da böyük mütəfəkkirə olan marağın göstəricisidir. Müəllif Ə. Ağaoğlunun dünyagörüşündəki ziddiyyətlərin mədəni- siyasi aspektlərinə toxunmuşdur. Məqalənin uğuru onun informasiya-məlumat xarakteri və mühakiməli-analitik təhlil aspektindədir.

M.Süleymanlı görkəmli xadimin Malta sürgünü fonunda görüşlərini izləmişdir. Məqalədə həm təkrarlar, həm də ümumi mülahizələr olsa da, analitik təhlillər də diqqət çəkəndir. Professor M.Süleymanlının vacib elmi müddəası: "Ə.Ağaoğlunun fiziki, maddi, ruhi, mənəvi vəziyyətini dərk etmək üçün dövrün tarixi hadisələri, ictimai-siyasi vəziyyəti hökmən dərindən öyrənilməlidir". Həm də o səbəbdən ki, "1919-1921-ci illərin tarixi hadisələrini, dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişiklikləri, Türkiyənin düşdüyü böhranlı vəziyyəti dərindən araşdırmadan, sürgün illərində qələmə alınmış əsərlərin yazılma şəraitini nəzərə almadan Ə.Ağaoğlunun mövqeyini, qətiliyini, hadisələrə, ideallara, ənənə və müasirliyə, nəhayət, vicdan, namus, qeyrət, şərəf, ləyaqət kimi əxlaqi sərvətlərə, kültür və mədəniyyət kimi mücərrəd məhfumlara münasibətini aydınlaşdırmaq və qiymətləndirmək olmaz".

M.Süleymanlı fikirlərinə əsas olaraq ardıcıl sitatlar, şərh və izahlar vermiş, müqayisə və təshihlərə varmış, vacib qənaətlərini bildirmişdir. Bu qənaətlər əsasən Ə.Ağaoğlunun öz fikirləridir, ondan alınan müddəalar deyildir. Məsələn, millətin qurtuluşu üçün Qərbin və Rusiyanın ictimai-siyasi quruluşundakı faydalı yolları aramaq lazımdır.

- Mənfəət məsələsində yalnız maddiyyat deyil, həm də mənəviyyat və ruhaniyyat vardır ki, bunların təmini üçün ölümə qədər getmək olar, - maddiyyat və mənəviyyat bir-birini tamamlamaqdadır.

- Əsl dövlət xalqın hissləri, əməlləri və istəklərinin birliyidir. Fəqət belə də olur ki, şəxsə bağlılıq qaydası dövlətə bağlılıq prinsipindən üstün də olur. - İqtidar, millət dövləti quran gücdür.

Bütün hakimiyyət və haqlar millətə aiddir, - bunsuz tarix qarşısında məğlubiyyətimiz labüddür.

Bütün insanlar, hətta eyni dövlət və hakimiyyəti, partiya və idealları təmsil edən yüksək mövqe sahibləri arasında birlik vacibdir - ən böyük ürfan budur.

- Məğlubiyyətin səbəbləri zehniyyət və xarakterin fərqlərinə görədir. Avropalılar öz hüquqlarına və bu yolda mücadələyə hörmət edirlər. - Biz bu həqiqəti anlamalıyıq.

- Haqqını arayan daim möhtərəmdir, - Biz şərqlilər bu həqiqəti idrak etmirik.

- Məmləkətin mümtaz adamları olduğumuz halda, zora, zülmə və maddi qüvvələrə itaət göstəririk, - Haqq və hüququ aramaq ağıla belə gəlmir.

- Avropalılar zülm və cəfaya qarşı fəryad və zülmdən şikayət etməni, nalə və fəqanı, lütf və mərhəmət diləməyi ən az hörmətə layiq bir əskiklik hesab edərlər, - biz hələ də Avropanın bu ən ibtidai ruhi xüsusiyyətini anlaya bilmirik.

- Haqpərəstlik bir zehniyyətdir, Vətəni satmaq, millətə xəyanət kimi alçaqlığa getməzlər.

- İngilis və fransız dillərini bilməklə Avropa və Qərb kültürünün əsaslarına yiyələnmişdir. Müsəlman millətləri dillərini də bildiyindən lazımınca Şərqi də bilmişdir, - Ə.Ağaoğlu islam aləmindəki hər hansı bir mütərəqqi, liberal-demokratik təbəddülatı, hərəkatı, bütövlükdə təkamülün uğurlarını alqışlamış və dəstəkləmişdir.

- Ə.Ağaoğlunun məqsədi, amalı "Türkiyəyə xidmət, kültürə sahib durmaq, müasir mədəniyyəti mənimsəmək, demokratik prinsiplərə əsaslanan cəmiyyət qurmaq kəlamı olmuşdur. - M.Süleymanlı nəticələyir ki, Mübariz Süleymanlının vacib müddəaları sırasındadır. O, nəticə, xülasə edir ki, Ə.Ağaoğlunun siyasi-ideoloji və mədəni fikir sisteminə zaman-zaman müraciət ediləcəkdir...

Feyzi Çelikin "Sürgün ədəbiyyatı üzərinə" məqaləsi də sürgün mövzusundadır. Müəllif məqalədə sürgün həyatının siyasi-psixoloji anlamını ifadə etmiş, onun izlədiyi amacı, Avropa və Rusiyada məkanı, Dostoyevski, Soljenitsn, Namiq Kamal, Ahmet Mithat efendi, Ebuziya Tevfik, İsmail Safa, Hüseyn Siretının sürgün mövzusunda əsərləri və sürgündən sonrakı dönüş ədəbiyyatı haqqında informasiya vermişdir. Məqalədə əhəmiyyətli qaynaqlardan istifadə olunmuşdur.

S.Məmmədlinin "Vətən eşqinə sürgün" məqaləsi də sürgün mövzusunda olub, didərgin ömrü yaşamış Nağı bəy Şeyxzamanlı haqqındadır. N.Şeyxzamanlının həyatı və fəaliyyəti, onun mənəvi keyfiyyətləri (millət və din duyğusu), eləcə də Gəncə üsyanı, Qafqaz İslam ordusunun Azərbaycana gətirilməsi ilə bağlı xatirələri özünə yer almışdır. Məqalə təsvir-informasiya səpkili olsa da, hər halda əsərlərin "Keykuru", "Böyük xeyriyyəçi H.Z.Tağıyev" (1957), "Dərdişlə" (1963)???, "Azərbaycan İstiqlal mücadələsi xatirələri"ndəki (1964) Vətən və İstiqlal mövzusu aktuallıq, çağdaş ideya-ruh təlqin edir. Mühacir şəxsiyyət yazır: -Azərbaycanımızın işğalından sonra bütün dünyaya yayıldıq. Ana vətən Türkiyədə özümüzə sığınacaq tapan bizlər özümüzü vətənsiz hiss etmədik. Türkiyə vətəndaşı olduq. Vətəndaşlıq borcumuzu yerinə yetirdik, yetirəcəyik. Digər tərəfdən Azərbaycanın qurtuluşu üçün çalışdıq, çalışırıq və çalışacağıq..."

Beləliklə, müasir ədəbiyyat məsələləri toplusunda mühüm elmi nəticələr əldə olunmuş, vacib elmi müddəalar irəli sürülmüş, problemlərin həlli istiqamətində əldə edilmiş uğurlar göstərilmiş, həlli vacib məsələlərin çox olduğu bəlgələnmiş, boşluqlar və nöqsanlar qeydə alınmışdır. Toplu elmi qaynaqlarla, mənbələrlə, nəticələrinin genişliyi, dəqiqliyi və ingilis dilində xülasələri ilə xarici mətbuata çıxış üçün imkanlar yaradır. İnternet resursları, hətta, müvafiq yazıların tərcüməsi üçün stimul doğurur. Biz məqalələr üzərində geniş dayandıq, əsasən, izah və şərh- informasiya-təsvir fonunu əsas tutduq, mühüm tezisləri, müddəaları, nəticələri ayırdıq, fəqət müdaxiləli və analitik təhlil səciyyəsinə üstünlük vermədik. Məqsəd, əsasən mühacirət ədəbiyyatımızın aktuallığını gündəmdə saxlayan amilləri göstərmək olmuşdur. Ümumən, "Müasir ədəbiyyat məsələləri" kitabı mühacirət ədəbiyyatının tədqiqi, nəşri və təbliği sahəsində qiymətli mənbə olub, geniş elmi tədqiqatlara əhəmiyyətli yol göstərir.

Əlizadə ƏSGƏRLİ

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.-2017.-25 may.-S.4.