Ədəbiyyatımızın İlyas Əfəndiyev zirvəsi

Vəfa XANOĞLAN

Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının elmi katibi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Yüksək bəşəri məzmun kəsb edən gözəl sənət əsəri heç bir zaman bədii siqlətini və estetik təravətini itirmir, daima yaşar olur. Və bu əsərləri yaradan sənətkar da zaman keçsə də qocalmır, həmişə xalqla birgə olur.

Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki, əbədiyaşar sənətkarımız, xalq yazıçısı, görkəmli nasir və dramaturq, sənət nəzəriyyəçisi və teatr xadimi İlyas Əfəndiyev də məhz belə sənətkarlardandır. Bir yaz səhəri - mayın 26-da dünyaya göz açmış 103 yaşlı ustad sənətkarımızın heç bir zaman öz aktuallığını, müasirliyini və bədii təravətini itirməyən əsərləri bu gün də gələcəyə gedən yollarımıza işıq saçır. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı milli ədəbiyyatımızın, teatrın, kino sənətinin inkişafına böyük təsir göstərmiş, onun ayrılmaz hissəsi olmuş və mədəniyyətimizin yeni səviyyəyə qalxmasını təmin etmişdir.

Dramaturqun bədii nəsri-hekayə, povest və romanları, tarixi və müasir mövzulu dramları obrazlı bədii dili, dərin psixologiyası, yüksək sənətkarlıq məziyyətləri və fəlsəfi dərinliyi ilə diqqəti çəkir. Dünya ədəbiyyatının ən gözəl ənənələrinə dayaqlanan, milli özünəməxsusluğa, folklora, klassik irsə möhkəm bağlı olan, müasirlik, dərin psixoloji təhlil, bəşəri məzmun daşıyan millilik İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının əsas xüsusiyyətləridir. Onun yazıçı dili və bədii üslubu ədəbiyyatımızda yeni ədəbi məktəb səviyyəsinə yüksəlmişdir. Folklor poetikasının, folklor ənənə və motivlərinin rolu İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında olduqca güclüdür. "Apardı sellər Saranı", "Qəhrəman ilə bülbülün nağılı", "Qarı dağı" hekayələri göstərdi ki, ustad sənətkarın folklorla əlaqəsi sıx olmuş, getdikcə dərinləşərək axtarışlarının mahiyyətini müəyyənləşdirən istiqamətlərdən birinə çevrilmişdir. Yazıçının bədii əsərlərinin dili əfsanə, rəvayət, nağıl və dastanların leksikasından gələn üslubi çalarlarla zəngindir. El ədəbiyyatından gələn dərin hikmət, hər bir sözü yerində işlətmək, yüksək ideya-məzmun və bədiilik, fəlsəfi dərinlik, sistemli sintaktik düzüm, obrazlılıq, ləngərli deyim ekspressivliyi, axıcılıq və yüksək şeiriyyət bu əsərlərin təsirliliyini, estetik təravətini, bədii hüsnünü və məna dərinliyini daha da artırır. Sənətkara görə "bədii dil yazıçı istedadının aynasıdır. Xalqımızın dili onun əvəzsiz sərvətidir. Qafqazda, Yaxın Şərqdə bu dilin əhəmiyyəti barədə yüksək fikirlər söylənilib. Dədə-babalarımız, görkəmli söz adamlarımız dilimizi qoruyub zənginləşdiriblər. Ana dilimizin qayda-qanunlarını pozmağa heç kimin haqqı yoxdur. Dili qorumaq qeyrət işidir, buna etinasız yanaşmaq olmaz". Əsərlərində milli koloriti artırmaq üçün yazıçı roman, povest və hekayələrində xalqın sevinc və kədərini ifadə etmək üçün dərin məzmunlu bayatılardan yararlanır. Məsələn, "... Köç hündür dağın döşündən sallanmış el yolu ilə getdikcə mənə elə gəlirdi ki, ulduzlu göyün bir parçası, dəvənin yırğalana-yırğalana getməsi... mənə yuxu gətirir. Hardan gəlirik? Hara gedirik? ... bilinmirdi. Birdən köçün qabağıncan nərin üstündə gedən Səkinə nənə bu ulduzlu göyün altında, bu ulduzlu dərənin üstündə uca səslə bayatı çağırdı:

Aşıq gecələr gələr,

Yatıb gecələr, gələr.

İllər mübah keçəndə

Karvan gecələr gələr".

Azərbaycan dilinin zəngin söz leksikasına dərindən bələdliyindəndir ki, onun əsərlərinin dili axıcıdır,obrazlıdır, birnəfəsə oxunur. "Yun şal", "Qırçı və qızıl çiçək", "Dağlar arxasında üç dost", "Söyüdlü arx", "Körpüsalanlar", "Sarıköynəklə Valehin nağılı", "Üçatılan", "Geriyə baxma, qoca" və s. hekayə, povest və romanları milli ədəbiyyatımızın yeni bir mərhələsidir. Ədibin müxtəlif janrlı əsərlərində qaldırdığı sosial-psixoloji, mənəvi-əxlaqi mövzular və problemlər indiki dövrdə də müasirdir. İlyas Əfəndiyev elə bir şəxsiyyət və elə bir yaradıcı sənətkardır ki, o, istedadının gücü ilə mədəniyyətimizin müxtəlif sahələrinə nüfuz edə bilmişdir. Onun yaradıcılığında müasirlik geniş fəlsəfi məna daşıyır. Müasirlik öncə onun əsərlərinin ideya-məzmununda, yaratdığı obrazların dünyagörüşündə, mənəvi-əxlaqi aləmində özünü göstərir. Povest və romanlarındakı Sarıköynək, Sərvinaz, Səkinə, Səriyyə, Yaqut, Qızyetər və b. qadın obrazları İlyas Əfəndiyevın çoxsaylı obrazlar qalereyasında xüsusi yer tutur. Saf, ülvi məhəbbətlə sevən, sevgisi yolunda həyatın çətinliklərinə, iztirab və psixoloji sarsıntılara sinə gərən bu qadın obrazlarının xarakter bütövlüyü, mənəvi saflığı, əxlaqi kamilliyi milli-mənəvi dəyərlərlə bağlıdır. İnsan mənəviyyatını hər şeydən üstün tutan, insan qəlbinin iztirablarını səmimiyyətlə qələmə alan yazıçının bədii əsərlərində qəhrəmanların ən çox daxili aləmləri, dəruni hiss və duyğuları, kədər və sevincləri yüksək bədiiliklə təsvir edilir. Yazıçının əsas amalı Azərbaycanın azadlığı, bölünməzliyi və müstəqilliyi olmuşdur. Akademik Bəkir Nəbiyev qeyd edir ki, "İlyas Əfəndiyev müasirlərimizin qurucu, yaradıcı təbiətini, pak məhəbbət duyğularını, yeniliklə köhnəliyin mübarizəsini həyati konfliktlər, canlı xarakterlər əsasında göstərən bir yazıçıdır. Xalq, Vətən, cəmiyyət qarşısında mənəvi borca münasibət onun qəhrəmanlarının daxili aləmini müəyyən etmək üçün başlıca meyar olmaqla yanaşı, həm də ədibin özünün sənətkar idealının mötəbər göstəricisidir".

"İntizar"la, "İşıqlı yollar"la dramaturgiyaya gələn ustad sənətkar milli teatrımızın səhnəsini daha da işıqlandırdı və bu işıq onlarla dram əsərlərinin səhnə həyatını nura qərq etdi. Mütəfəkkir sənətkar yarım əsr teatrlarımızın repertuar ağırlığını öz çiyinlərində daşıdı, onlarla lirik-psixoloji, tarixi-fəlsəfi dramları ilə "İlyas Əfəndiyev teatrı"nı yaratdı. Onun yüksək mündəricəli dramları teatr tariximizdə yeni bir mərhələ yaratdı. "İlyas Əfəndiyev teatrı" ilə yeni rejissor və aktyor nəsli formalaşdı. Sonradan dramaturq "İntizar", "İşıqlı yollar", "Bahar suları", "Atayevlər ailəsi", "Sən həmişə mənimləsən", "Mənim günahım", "Unuda bilmirəm", "Məhv olmuş gündəliklər", "Mahnı dağlarda qaldı", "Qəribə oğlan", "Bağlardan gələn səs", "Xurşidbanu Natəvan", "Büllur sarayda", "Şeyx Məhəmməd Xiyabani", "Bizim qəribə taleyimiz", "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı", "Tənha iydə ağacı", "Ağıllılar və dəlilər", "Odlu səhradan gəlmiş şeytan", "Bizə inan", "On manatlıq lüstr", "Hökmdar və qızı" pyeslərini yazdı. İlyas Əfəndiyevin yazdığı 22 pyesdən 19-u Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulub və bu pyeslər çağdaş teatrımızın inkişafına güclü təsir göstərib. Qüdrətli qələm sahibinin dram əsərləri bu gün də öz aktuallığını, müasirliyini və bədii-estetik təravətini qoruyub saxlayır. Dramaturqun keçən əsrin 70-90-cı illərində qələmə aldığı "Mahnı dağlarda qaldı", "Xurşidbanu Natəvan", "Şeyx Məhəmməd Xiyabani", "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı", "Tənha iydə ağacı", "Ağıllılar və dəlilər", "Hökmdar və qızı" tarixi dramları keçmişə yeni təfəkkürlə yanaşması, xalqımızın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda apardığı mübarizə ilə bağlıdır. Dramaturqun tarixi dramları xalqımızın tarixini bədii obrazlarının dili ilə bizə çatdırır. Bu qəhrəmanlar xalqın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan əsl fədaidirlər. Bəzi əsərlərdən nümunələrə diqqət yetirək:

"Xurşidbanu Natəvan" pyesindən: Natəvan: "Əgər bu dünyada xoşbəxtlik deyilən bir həqiqət varsa, o da yalnız insanın öz vətəninə, öz mənliyinə sahib olmasındadır. Mən azadlığın qüdrətinə inanıram. İnsanın gözəl hisslərinin, gözəl fikirlərinin pərvazı üçün, insan ləyaqətinin yüksəlişi üçün həqiqi vicdan azadlığı lazımdır". Bu sözlər "Xurşidbanu Natəvan" dramının leytmotividir. Şairə, ictimai xadim Natəvan üçün Azərbaycanın birliyi, azadlığı, xalqın mədəniyyəti, dili, milli müstəqilliyi onun əsas amalıdır.

"Şeyx Məhəmməd Xiyabani" pyesindən: Mübarək Səltənənin: "Biz Azərbaycanı İran dövlətinin tərkib hissəsi hesab edirik. Azərbaycan yoxdur, cənab Şeyx! Şahənşah İran dövləti var!" sözlərini Şeyx Xiyabani özünəməxsus təmkin və cəsarətlə cavablandırır: "Yox cənab vali! Arazın o tay-bu tayında qədim və şöhrətli bir tarixə malik Azərbaycan da var, igid Azərbaycan xalqı da! Əsrlərdən bəri siz Azərbaycan xalqını öz içinizdə əridib farslaşdırmaq istəyirsiniz. Lakin görürsünüz ki, Azərbaycan xalqı da, Azərbaycan dili də yaşayır! Milləti, xalqı məhv etmək olmaz".

"Tənha iydə ağacı" pyesindən: Kərim bəy: "Azərbaycan xalqı yaşayacaqdır. Bu cavan doktor demişkən, "ola bilməz yer üzündə yaşayan qırx milyon cəsur azəri xalqı bir gün öz arzusuna çatmasın. Bütün sovet təbliğatına baxmayaraq, müstəqil suveren dövlət hüququ veriləcəyinə inanıram".

"Hökmdar və qızı" pyesindən: Ağabəyim ağa: "Bu dəhşətdir, ilahi! Azərbaycan torpağında axıdılan bu günahsız qanlar bəs deyilmi? Ey böyük yaradan, sənin dərgahında mənim günahım necə böyükdür ki, mənə bu qədər əzab verirsən? Gör neçə ildir ki, mən bu qara libasdan çıxa bilmirəm... Qoy, böyük Yaradan sizin kimi Azərbaycan igidlərinin qılıncını əlindən salmasın. Bu yalnız bizim faciəmiz deyil. İbrahim xanın rus padşahının sözlərinə inanıb, ona tabe olması bizim gələcək nəsillərimizin də faciəsidir. İbrahim xanın bu səhvi onları da tarixin müşkül tilsiminə saldı. Mənim əziz həmvətənlərim, Azərbaycan türkləri heç bir zaman yadelli padşahın zülmünə tabe olmayacaq. Həmişə vətənin azadlığı uğrunda vuruşacaq".

"Büllur sarayda" pyesindən: Bayandur dayısı qızı Aynura deyir: "Qoy Yaradan sizə elə igid oğullar versin ki, yüz altmış il Arazın o tay- bu tayında bir-birinə həsrət qalmış, başı bəlalar çəkmiş Azərbaycan xalqının bir-birinə qovuşması onların ən böyük arzusu olsun!Onlar bu ədalətli işin fədailəri olsunlar". Əslində sənətkarın bədii əsərlərinin baş qəhrəmanı yazıçı özüdür. Müəllif fikrinin ifadəçisi olan bu qəhrəmanlar heç bir çətinlikdən qorxmayan, heç kəsə boyun əyməyən, mərd, mübariz, özünə güvənən insanlardır. Yazıçı hər bir qəhrəmanının taleyini diqqətlə izləyir, ona biganə qalmır, sevinc və kədərlərini özü ilə birgə yaşadır. Eyzən qəhrəmanlarının taleyini düşünən sənətkar yazırdı: "Sənətdə qeyri-təbiilik, fikrimcə, ata - ananın suçu ucbatından ömrünü şikəst başa vuran övlada bənzəyir. İstəmirəm, istəmirəm ki, əsərlərimin qəhrəmanları doğma övladlarım kimi adımı daşıdıqlarına görə utansınlar".

İlyas Əfəndiyev öz əsərlərini həmişə ürəyinin hökmü, istəyi ilə qələmə alıb. Sifarişlə heç bir əsər yazmayıb və Kommunist Partiyasının üzvü olmayıb. "İlyas Əfəndiyev öz yaradıcılığı ilə ideologiyaya yox, ədəbiyyata xidmət edib. Ədəbiyyata xidmət etmək isə - xalqa xidmət etmək deməkdir" (Elçin). "Hər bir əsərim ömrümün bir parçasıdır" - deyən qüdrətli sənətkar bütün ömrü boyu gənclik həvəsi və şövqü ilə yazıb - yaratdı. Dünya ədəbiyyatına və mədəniyyətinə dərindən vaqif olan dramaturq yazırdı: "Mən sözə, qələmə xəyanət etməmişəm. Ömrüm boyu oxumaqdan yorulmamışam, yazmaqdan bəzən usanmışam, amma mütaliədən yox". Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə mütəfəkkir sənətkarın şəxsiyyəti və bənzərsiz yaradıcılığı haqqında yazmışdır: "İlyas Əfəndiyev öz yoluna sadiq olan, həmişə öz qəlbinin səsini dinləyən sənətkardır. İlyas müəllim bir insan kimi də mənim yaddaşımda dərin izlər buraxmışdır. Əvvəla, o, hər adamla ünsiyyət bağlamaz, onun öz ətrafı, öz həmsöhbətləri olardı. O, istedadsız, sırtıq, mütaliəsiz, dayaz adamlardan qaçardı. Amma istedadlı, mütaliəli və ziyalı adamları özü axtarıb tapar, onlarla söhbətdən ləzzət alardı. Çünki özü daxilən ziyalı adam idi. Dərin mütaliəsi vardı. Mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, yazıçılar içərisində Qərb və rus ədəbiyyatını onun qədər dərindən bilən qələm sahiblərini barmaqla saymaq olar".

Ədəbiyyat tariximizdə parlaq iz qoymuş dünya şöhrətli sənətkarın bəşəri siqlətli əsərləri ingilis, fransız, alman, ərəb, rus, fars, türk, çex, polyak, slovak, bolqar, macar, ispan, Litva, eston, gürcü və b. xalqların dillərinə tərcümə olunub. Xalq yazıçısının 2002-ci ildə nəşr olunmuş 7 cildliyi və rus dilində çapdan çıxmış seçilmiş əsərləri Almaniyanın Halle şəhərindəki Martin Lüter Universiteti kitabxanasının kataloquna daxil edilmişdir. Xalqın yaddaşında və qəlbində əbədi yer salmış unudulmaz sənətkarın əsərləri bu gün də könülləri fəth edir, insanları daxilən zənginləşdirir. Dramaturqun pyesləri Moskva, Sankt-Peterburq Almatı, Səmərqənd, Aşqabad, Tiflis, Vilnüs, Mahaçqala, İrkutsk və s. şəhərlərdə tamaşaya qoyulmuş və böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. 90-cı illərdə dramaturqun pyesləri Türkiyənin Ankara, Ərzurum, İstanbul, Sivas və Kayseri şəhərlərində nümayiş etdirildi və qardaş ölkədə hərarətlə qarşılandı. Müasir türk mətbuatı dramaturqu Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki adlandırmışdı. Türkiyənin məşhur rejissoru Kənan İşıq müsahibələrinin birində demişdi: "Siz bu iki tamaşa ilə (söhbət dramaturqun "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" və "Bizim qəribə taleyimiz" tamaşalarından gedir) bütün Avropa ölkələrini gəzə bilərsiniz. Çünki bu əsərlərdə qaldırılan problemlər millətindən asılı olmayaraq, bütün insanlara aiddir". "İlyas Əfəndiyev teatrı"nın uğurları Azərbaycanla Türkiyə arasında mədəni əlaqələrin və ikitərəfli əməkdaşlığın daha da genişlənməsində mühüm rol oynayır.

İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı boyu milli mədəniyyətimizin təəssübkeşi olub. Xalqın dərin məhəbbətini qazanmış ustad sənətkarın mədəniyyətimizə, dramaturgiyaya, teatra, kinoya, muğam sənətinə, mənəviyyatımıza, milli adət-ənənələrimizə və təsviri sənətimizə həsr etdiyi məqalələri öz aktuallığı və məna tutumu ilə bu gün də müasirdir. Yazıçının teatra həsr etdiyi məqalələri fəlsəfi-estetik siqləti ilə yadda qalır. Sənətkarın fikrincə, teatr həmişə mənəvi yüksəliş aynası olub. Teatr yalnız ədəbiyyat və incəsənət deyil, eyni zamanda, tamaşaçı mədəniyyətinin də meyarıdır. İlyas Əfəndiyevin ən böyük arzusu Azərbaycanın müstəqilliyi idi. O, öz yaradıcılığında azadlığımızı, milli suverenliyimizi və istiqlalımızı həmişə tərənnüm edirdi. Müdrik sənətkar sağlığında bu arzusuna çatdı. Ancaq Qarabağın və doğulduğu Füzuli şəhərinin erməni faşistləri tərəfindən işğalı ona böyük dərd oldu. Və özüylə birlikdə Qarabağ nisgili apardı. Müsahibələrinin birində dramaturq yazırdı: "Füzuli şəhəri, Füzuli rayonu bir tərəfdən sovet imperiyasının zülmünə, repressiyasına məruz qaldı, digər tərəfdən də erməni işğalçılarının. Deməli , Füzuli şəhəri iki dəfə qarət edildi. Bunun necə böyük dərd olduğunu demək çətindir".

Azərbaycan ədəbiyyatını həmişəyaşar əsərləri ilə zənginləşdirən unudulmaz sənətkarımız 82 illik şərəfli ömrünün altmış ilini bədii yaradıcılığa həsr etdi və ədəbiyyatımızda İlyas Əfəndiyev zirvəsini yaratdı. Ölməz sənətkarımız zaman məhdudluğu bilməyən əsərlərilə milyonlarla insanın qəlbində əbədi yaşamaq hüququ qazanıb. Onun ədəbi irsi yaşarıdır. "Öz xalqının ruhunu ifadə etməyən əsər başqa xalqlara da təsir edə bilməz" - deyən müdrik sənətkarın əsərləri coğrafi sərhədləri adlayaraq bu gün də yeni oxucu auditoriyalarının sevgisini qazanır.

525-ci qəzet.-2017.-26 may.-S.7.