Sonun əvvəli və ya ruhun qürub çağında

Sadıq ELCANLI

Ədəbiyyat, butövlükdə sənət yarandığı vaxtdan insanı, onun təmsil etdiyi dünyanı dərk etməyə çalışıb, yaradılışın əvvəli və sonunu, səbəb və nəticəsini, məqsəd və mahiyyətini, işıq və qaranlığını, aşkar və gizlinlərini görməyə və göstərməyə can atıb; bu, istər SƏMA, istər YER kitablarının əsas hədəfi olub; o da məlumdur ki, ƏSAS HƏDƏFƏ tamam-kamal nə ilk Şumer dastanı “Bilqamıs”, nə sonrakı silsilə eposlar, əsatirlər, əfsanələr, nağıllar, nə bəşəri bədii təfəkkürün Homer, Füzuli, Şekspir, Tolstoy, Folkner, Kamyu, Markes zirvələri, nə sənət, sənətkarlıq axtarışlarının min bir “izm”i - realizm, romantizm, modernizm, postmodernizm... çatıb; ədəbiyyat, bütövlükdə sənət insanın ən böyük sirri, dünyəvi missiyası, necə deyərlər, haradan gəlib haraya getməsinin ƏSL HƏQİQƏTİ haqqında sanki heç nə deməyib, deyə bilməyib; adətən, o HƏQİQƏTƏ yaxınlaşanların - ədəbi qəhrəmanların hansısa gizli, sirli qüvvənin təlqini, təhriki ilə intihar etməsi də bir müəmma...

Texniki-intellektual inkişafın ən yüksək səviyyəsinə çatmış, hətta ölüləri diriltməyi, qoca bədənləri yenisi ilə əvəz etməyi bacaran, eyni cism və can vəhdətinin varlıq formalarını asanlıqla dəyişdirə bilən Atlantida sivilizasiyasının “GÖY HÖKMDARLARI” ilə münaqişə və müharibə nəticəsində məhvi də Yerdə elmi-texnogen tərəqqinin müəyyən miqyaslar hüdudunda, qapalı çərçivələr daxilində mümkünlüyünə işarə edir...

Xalq yazıçısı Elçinin “525-ci qəzet”də təzəcə oxuyub başa çatdığım “İntihar” hekayəsi (Müəllif onu “Gözəl kor qız haqqında hekayə” kimi təqdim edir - S.E.) duyğu və düşüncələrimdə az qala bütöv bəşəri tarix və mədəniyyəti əhatə edən möhtəşəm və sarsıdıcı bir təəssürat yaratmışdı. Bu, “Baş” romanından sonra mətbuatda çap etdirdiyi “Çingiz xanın daşları”, “Missiya” və başqa hekayələrinin yaratdığı təəssüratı yada salan söz sehri, hökmlü ədəbi cazibə idi, üfüqlərdə yeni qapılar açır, oxucunu o qapılardan keçib yeni yollara çıxmağa çağırırdı.

Altı yaşlı uşağın yuxuda əlli beş yaşındakı dəhşətli ölümünü görməsi, o ölümün qanlı, naturalist mənzərəsini çılpaqlığıyla, az qala film epizodu kimi seyr etməsiylə başlayan hekayə haradan düşdüyü bilinməyən tilsimli işıq kəməndiylə oxucunu çəkib aparır və taybatay açıq qapılardan keçə-keçə qırxıncı qapının astanasında dəniz kimi qabaran düşüncələrə qərq edir. Hekayənin bütün təhkiyəsinə, həyati faktlarla, yaxın tarixi detallarla zəngin mətn mənzərəsinə hakim kəsilən realizm və ruhun işıq-qaranlıq öçəşinin böhranlı məqamlarında üzə çıxan, sanki yoxdan var olan postmodernist ovqat qəribə vəhdət yaradır, oxucunu böyük sirrə hazırlayır. Dünyanı heyrətləndirən, haqqında ABŞ mütəxəssislərinin “Ənənəvi elmi heç edən dahi”, Moskva televiziyasının “Bəlkə o, yadplanetlidir, heç özü də bilmir bunu” adlı filmlər çəkdiyi (realist təqdimat oxucunu tam inandırır: ikinci film İzraildə “İlin filmi”, Venesiya telefilm festivalında ən yüksək mükafata layiq görülüb) baş qəhrəmanın - AĞANIN hələ doğulmayan nəvəsinin yeddi yaşında faciəli ölümünü görməsiylə ədəbi-bədii fikir axını kulminasiya nöqtəsinə çatır; artıq geriyə yol yoxdur, qarşıda isə İNTİHAR UÇURUMU var. Və beş qızdan sonra doğulan əlli beş yaşlı Ağa altı yaşında gördüyü ölümünə doğru atılır...

Bu məqamda Azər oğlu İbrahimin bütün səma kitablarında ön plana, diqqət mərkəzinə çəkilən məşhur hekayəti düşür yadıma: İbrahim peyğəmbər dönə-dönə yuxuda görür ki, uzun həsrətdən sonra qovuşduğu, sahib olduğu oğlu İsmayılın qurban kəsilməsini istəyir Allah... Və son məqamda peyğəmbər oğlu xilas edilir, əvəzinə qurbanlıq qoç göndərilir...

SSRİ-nin baş qəzetində “Yeni peyda olmuş peyğəmbər” adlandırılan Ağa isə hələ doğulmamış nəvəsinin yeddi yaşındakı dəhşətli ölümünü görüb sarsılır:

“Ağa soyunub yerinə girmək istəyəndə, elə bil, ayaq üstə qəflətən qurudu və elə ayaq üstdə də hələ anadan olmamış o çağa - Ağanın bu günlərdə dünyaya gələcək nəvəsi - oğlan - onun iri, yaşıl gözlərinin qabağına gəldi: o sağlam, yaraşıqlı, hamını sevindirən və sevən oğlan sürətlə böyüyüb yeddi yaşına çatdı, dayandı və qəflətən avtomobil qəzasına düşüb dəhşətli əzablarla həlak oldu.

Ömrü boyu minlərlə insan taleyi görmüş Ağa heç vaxt bu cür sarsılmamışdı, ona görə yox ki, belə dəhşətli əzablar içində həlak olan o yeddi yaşlı oğlan onun nəvəsi idi, ona görə ki, belə bir aqibəti olacaq bu çağa nə üçün dünyaya gəlirdi? Əgər yeddi il ərzində bu çağanın ömrü (günahları) o cür ölümə layiq olacaqdısa, onda nə üçün onun taleyinə bu cür günahkar bir ömür yazılmışdı?

...Və Ağa iqamətgahından çıxanda bütün qəsəbə yatmışdı.

Ağanın bütün varlığını qatı qara duman kimi qatı bir nifrət hissi bürümüşdü.

...Ağa bu yalana, bu görünən və görünməyən kainat qədər böyük hiyləyə, bu qurulmuş nəhəng riyakar oyuna nifrət edirdi və Ağanın içinə dolmuş o nifrət o qədər güclü idi ki, o, özü qalxmadı, onu “Kor qız qayası”ndan içindəki həmin nifrət qaldırdı və həmin nifrət də Ağanı altı yaşlı Əbinin o gecə görüntüsünə doğru apardı.

Və dairə qapanır; qapalı dairədən çıxmaq mümkün deyil - Yerin öz orbital dairəsindən çıxmasının mümkünsüzlüyü kimi...

Oxucu nəhayətsiz suallar girdabında çırpınır, qapalı dairədən çıxmağa, əsl HƏQİQƏTƏ çatmağa, hələ bilmədiklərini bilməyə, hələ indiyə qədər duymadıqlarını duymağa can atır. İlahi vergisi, fövqəlinsani güc-qüdrətlə mükafatlandırılan Ağadan nəyin qisası alınır? Bu, hansısa bir Yerdənkənar sivilizasiyanın eksperimentidirmi? İblisin, Şeytanın, Demonun, Mefistofelin... “ruh alverinə” ənənəvi yanaşma düzdürmü? Doğrudanmı insan Cənnətdən ilahi hökmüylə qovulub, Yer adlı sınaq meydanına sürgün edilib? Bəlkə Yer planeti hansısa ali sivilizasiya üçün yetişdirilən vacib astral məhsul - ruhlar parnikidir? Bəlkə ruhun ilahi gizlini bununla bağlıdır? ƏSL HƏQİQƏTƏ yaxınlaşanlar niyə məhvə məhkum, intihara məcburdur? Niyə bəşəri missiyanın mahiyyəti, böyük sirrin qırxıncı qapısı heç vaxt açılmır?..

Suallar girdabı həssas, istedadlı oxucunu sirli çağırış, cazibəli ilğım kimi çəkib aparır; oxucu ruhən çalxanan təlatüm kimi bulanır və getdikcə durulur, təzələnir, təmizlənir, anlarda illərin ömrünü yaşayır, qaranlıqdan qaçmağa, işığın qədrini bilməyə tələsir; insan həyatın adi qayğılar qınından qılınc kimi sıyrılıb çıxır, duyğular ruhi təzəliyin və təmizliyin gün işığında bərq vurur; və ədəbiyyat QALİB GƏLİR...

Ən böyük qələbə sevinci, qalibiyyət eşqi SÖZün alnına yazılıb. “Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə!”, “Sındır qəfəsi tazə gülüstan tələb eylə!” çağırışları... sözün qələbəsindən başlayır, ruhun xilas yollarına üz tutur. Allah məqamlı ruh iylənmiş torpaqdan yaradılan bədəndə - əzəli yurd yerində darıxır, “duracaq yer” olmayan qəfəsdən azadlığa can atır...

Və Elçinin bir sıra əsərlərində, xüsusilə, son vaxtların məhsulu olan “Baş” romanında, “Kaşeyin taleyi” povestində, “Çingiz xanın daşları”, “Missiya”, “İntihar” hekayələrində darıxan ruhun qürub kədərini, anlaşılmaz üşüntülərini hiss edirsən. Əzəli yurd yerində - bədənində darıxan, təzə yollar axtaran, üşüyən, göynəyən ruh texniki-maddi təfərrüatların bir parçasına, hətta liftə çevrilə-çevrilə tragik əzablar içində qovrulur (“Çingiz xanın daşları”), illər boyu axtardığı bəşəri missiyanın gizli kodunu, düsturunu tapdığı andan sirli ölümə, intihara doğru sürüklənir (“Missiya”), hələ doğulmayan nəvəsinin neçə il sonra öləcəyini görüb sarsılır, qiyam qaldırır (“İntihar”). Ən heyrətamiz olanı isə odur ki, bütün bu gərgin, önəmli, tragik situasiyalarda işıq ruhun tərəfindədir; doğrudan da, artıq dediyim kimi, ədəbiyyat QALİB GƏLİR, işığın yolu davam edir...

Yadıma Belinskinin Qoqola məşhur məktubu düşür. Böyük tənqidçi “Müfəttiş” və “Ölü canlar” kimi dahiyanə əsərlərdən sonra mistikaya üz tutan məşhur yazıçıya üz tutur, Qoqolla QOQOL uğrunda mübarizə aparırdı: “...Siz həm Allaha, həm də Şeytana şam yandırırsınız”. Və Qoqol Belinskinin haqlı tənqidlərinə, ittihamlarına dözə bilmədi, əlyazmalarını yandırdı, özü də dəli oldu... Yəqin bu ibrətli və kədərli epizodu yazıçı Elçinin dəyişməz ədəbi mövqeyi, sənətkar missiyası yadıma saldı; o, həmişə həqiqətə şam yandırıb, insanın xilasına xidmət edib, müxtəlif “izm”lərin qəliblərinə, qayda-qadağalarına baxmadan, məhəl qoymadan öz yolunu, özünəməxsus poetikasını yaradıb. Və buna görədir ki, onun böyüklü-kiçikli heç bir əsərində SÖZ MƏĞLUÖ OLMUR.

Elçin o xoşbəxt sənətkarlardandır ki, özünün bənzərsiz, kamil ədəbi üslubu, böyük məzmun, miqyaslı bədii təxəyyül və təfəkkür ifadə etməyə qadir ədəbi dili var. Özünəməxsus poetikası, bədii-estetik mənzərəsi, hətta deyərdim ki, ədəbi-fəlsəfi niyyətin mənzil başına - oxucu qəlbinə çatdırılmasında çiyin-çiyinə çalışan RUH və DİLİN QAN QOHUMLUĞU, qəribə vəhdəti, sintezi Elçin nəsrinin ədəbi dil və üslubunu fərqləndirir; bu fərqi, özünəməxsusluğu təkcə Azərbaycan, digər Türk xalqları ədəbiyyatında yox, bütövlükdə dünya nəsr miqyasında izləmək mümkündür. İncə türkoloji duyumları, dilçi-ədəbiyyatşünas müşahidələri, leksik-semantik mətn analizləri ilə inanmaq olar ki, bu nəsr qədim türk epik təfəkkür qaynaqlarına, xüsusilə, Dədə Qorqud təhkiyəsinə, dil və dünyaduyum ənənələrinə və əlbəttə ki, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə poetikasına söykənir; həmin möhtəşəm dil-mənəviyyat dağına söykənən Elçin nəsri, bunu xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, dil-üslub xüsusiyyətləri ilə tam yeni, novator ədəbi hadisədir. Doğrudan da “Xalqın dili onun ruhu və xalqın ruhu onun dilidir; bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir” (Vilhelm Humboldt).

Elçin nəsrində ədəbi ruh və dil tam üst-üstə düşür; bu, biri digərini tamamlamaq vəziyyətindən daha üstün analitik, intertekstual sənət hadisəsidir; sanki mətnin ruhu və dili eyni vaxtda doğulur, siam əkizləri kimi birlikdə hərəkət edir, bütöv cümlə vəhdətində birləşir və bu səbəbdən onun əsərləri roman-cümlə, povest-cümlə, hekayə-cümlə kimi oxunur, orijinal dil-üslub zirvəsinə yüksəlir. Həqiqətən, “...Elçinin, demək olar ki, hər cümləsi bir əsər, hər bir əsəri bütöv bir cümlədir” (Nizami Cəfərov, “Elçinin cümləsi” məqaləsindən).

Elçin nəsrinin ədəbi dil-üslub xüsusiyyətləri haqqında düşünə-düşünə, bu cümlələri yaza-yaza paralel olaraq daha tutarlı bir ifadə axtarmaqdan da özümü saxlaya bilmirəm. Düşünürəm ki, bu, bir qədər qəribə, absurd səslənsə də, nəsrin struktural texnologiyasına uyğun olaraq ÜSLUBSUZLUQ ÜSLUBU adlandırıla bilər. Bu məqamda kiçik bir elmi-nəzəri ekskursa ehtiyac duyuram.

Alman filosofu Pudolf Panvitsanın 1914-cü ildə “Avropa mədəniyyətinin böhranı” əsərində ilk dəfə işlətdiyi postmodernizm termini (Almancadan tərcüməsi modernizmdən sonra gələn deməkdir - S.E.) sonrakı onillərdə ciddi bir tendensiyaya çevrilərək modernizmin azı yüz illik sənət normalarını, sənət və sənətkarlıq məziyyətlərini, bütöv ideya və baxışlarını inkar etdi, öz mübahisəli, eksperimental dəyər və prinsiplərini inadla ortaya qoydu. Ərəb əsilli Amerika nəzəriyyəçisi İ.H.Hassanın müqayisələrinə inansaq, modernizmdə mühüm olan janrı, formanı, qaydaları postmodernizmdə mətn, formasızlıq, qaydasızlıq, bədii məqsədi oyunçuluq, ciddiliyi ironiya, müəyyənliyi qeyri-müəyyənlik və s. əvəz edir. Arnold Toynbinin “Tarixin dərki” kitabında, Liotarın “Postmodernist vəziyyət” əsərində, F.De Onusun, Yuri Kristevoyun, Linda Xatçeonun, Jak Derridanın, Mişel Fukonun, Umberto Ekonun yazılarında... Modernizm -Postmo-dernizm qarşıdurmasının, necə deyərlər, bu inkarı inkarın estetikası, fəlsəfəsi ilə tanışlıqdan sonra Azərbaycan nəsr təsərrüfatına nəzər yetirdikdə ilk görünən və fundamental söz deyən ELÇİN POETİKASI olur.

Elçin nəsrində sanki ədəbiyyatşünaslığın bütün əlifba həqiqətlərindən, bütün qayda-qanunlarından imtina edilir; burada heç bir ənənəvi qaydaya, normativ janr strukturuna əməl etməyən, öz bədii-estetik norma və prinsiplərini diqtə edən tam sərbəst bir MƏTN REALLIĞI hökm-fərmadır.

Bu mətndə postmodernizm estetikasında əsas yer tutan intertekstuallıq, pastiş elementlərini də, janr və üslub sinkretikliyini də, hətta bəzi məqamlarda metanəsr ünsürlərini də izləmək mümkündür. Lakin bu, “Hannibal” (Con Xoks), “Etiraf” (Uilyam Qeddis), “Lüt səhər yeməyi” (Uilyam Berrouz), “Qaranlıq ana” (Kurt Vonnequt), “Sönmüş alov” (Vladimir Nabokov), “Hündür qəsrin adamı” (Filip Dik), “Amerikalı psixopat” (Bert Ellis) və başqa məşhur postmodernist əsərlərdəki mətn mühiti deyil; bu, məhz Azərbaycan milli ədəbi təxəyyül və təfəkkür köklərindən, bulaqlarından su içən, postmodern estetikaya təbii təkamül yoluyla gəlib çatan orijinal MƏTNdir.

Onun əsərləri, mətnləri, adətən, “sonra”dan başlayır və “əvvəl”də tamamlanır. Bir neçə misala diqqət yetirək:

“...sonra dan yerinin şəfəqləri sökülməyə başladı və bu dəfə də hələ səhərin gözü açılmamış -- ...”

(“Kaşeyin taleyi” povestinin əvvəli)

“...sonra Şah Tutun kölgəsini xatırladı və yenə də - son günlərdə neçənci dəfə? - xatirə onu əlçatmaz, ünyetməz bir keçmişdə - ...”

(“Kölgə” hekayəsinin əvvəli)

“...Sonra yenə gülümsədi: bu səhər də həmişəki səhərlər kimi olacaqdı - ...”

(“Missiya” hekayəsinin əvvəli)

“...sonra gördü ki, ağır bir daş sürəti ilə başı aşağı sıldırım qayaların arasından dibi görünməyən yarğan boyu aşağı uçur - uçdu, uçdu, nəhayət...”

(“İntihar” hekayəsinin əvvəli)

Bu və digər misallardan da göründüyü kimi, mətn “sonra”dan, hətta üç nöqtə və balaca hərflə başlayır, bədii təsvir, təhkiyə mühitinin bir parçası təqdim olunur; məhz ənənəvi formanı, janrı bütöv intertekstual mətn mənzərəsi əvəz edir; bu, postmodernist yanaşmanın, bu yanaşmanı reallaşdıran uyğun estetik prinsiplərin parlaq təzahürüdür. Lakin onu da orijinal bir xətt kimi vurğulamaq istəyirəm ki, Elçin nəsrinin struktural bütövlüyündə, bütöv mətn mənzərəsində, qəribə də səslənsə, ciddi bir realizmlə axtarıcı, eksperimental postmodernizmin birgəyaşayışına, sintezinə şahid oluruq. “İntihar” hekayəsinin baş qəhrəmanı Əbinin - Əbdülün - Ağanın tam realist boyalarla, hətta çox halda sənədli (mətbuat səhifələrində, telefilmlərdə əbədiləşən olmuş həyat parçalarına) detallarla, məhz realizm formatlı təqdiminə kim etiraz edə bilər?! Və qəfildən postmodernist küləklər əsir, mətnin ruhunda, etnopsixologiyasında intertekstual keçidlərlə at oynadır...

Hansı “izm”ə uyğun, aid olub-olmaması əsas deyil, məncə əsası odur ki, Elçin nəsri (mətni) bədii niyyətin tələb və təklifləri ilə hərəkət edir, sözə bər-bəzəkli ədəbiyyat paltarı geyindirmir, bütün çılpaqlığı, təbii harmoniyası, ruhi parıltıları, qeyri-adi plastikası ilə SÖZün özünü təqdim edir; bu, AXTARAN və TAPAN nəsrdir, həyatın maddi daş-kəsəyinin, fiziki olmuş və olacaqlarının yox, ruhi, mənəvi mənzərələrinin MƏTNİDİR.

Elçinin “İntihar”, eləcə də “Missiya”, “Çingiz xanın daşları” kimi digər son hekayələrində haqqında danışılan dil-üslub hadisəsinin yeni çalarlar, uğurlu bədii-estetik ruh-dil vəhdəti ilə daha da zənginləşdiyini, necə deyərlər, sənət və sənətkarlıq yolunun təbii təkamüllə davam və inkişaf etdirildiyini məmnuniyyətlə müşahidə etdim və bu qısa, fraqmental qeydləri yazmağı özümə borc bildim. Bu, həm də əlaqədar dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq alimlərinin, istedadlı elmi təfəkkür sahiblərinin diqqətini Elçin nəsrinin bənzərsiz, unikal ədəbi dil-üslub hadisəsinə, bütövlükdə novator Elçin poetikasının (həm dramaturgiya, həm də nəsr əsərlərində) ciddi elmi-analitik tədqiqatına, məhz dil-üslub istiqamətində TƏHLİL və DƏRK probleminə yönəltmək cəhdidir.

lll

Gərək ki, Umberto Ekonun sözüdür, yazır ki, hər dövrün, epoxanın öz postmodernizmi var, bu, böhran, tənəzzül çağlarının ovqatıdır. Və artıq ən yüksək səviyyələrdə təsdiq, etiraf olunur ki, çağdaş dövrümüz dünyanın bəlkə ən qlobal böhran, tənəzzül çağıdır. Bir vaxtlar inqilabların, cahan müharibələrinin dağıtdığı, sonra rəngli sosial-siyasi təlatümlərin, ərəb baharları adında maskalı səlib yürüşlərinin sarsıtdığı dünyada bu gün həm də ünsiyyət bağları qırılan İNSANIN tragik tənhalığı meydan sulayır, internetin boz burulğanlarında, virtual girdablarında şəxsiyyət diz çökür, şəxsiyyətsizlik əcaib normaya, əslində,normasızlığa çevrilir. İnsan sanki bilərəkdən, hansısa gizli, sirli qüvvələrin təhriki, təlqini ilə reallıqdan virtuallığa, virtual yaşam tərzinə doğru sürüklənir. İnsanlar (paralel olaraq toplumlar, xalqlar, millətlər) ali milli-mənəvi dəyərlərini, bəşəri keyfiyyətlərini itirərək, postmodernizmin inadla diqtə və təlqin etdiyi qaydasızlıq, normasızlıq, şəxsiyyətsizlik, qeyri-ciddilik, paranoya, ironik münasibətlər seylabında biorobotlaşır, texniki-sosial təfərrüatlar yığnağına çevrilir. İnsanda Allah əmanəti olan RUH tragik qürub çağını yaşayır...

Postinsan insanı sıxışdırır. Və postmodernizm qlobal inkarçı, dağıdıcı düşüncə, təlqin axınlarıyla az qala 100 ildir ki, insanı POSTİNSANA hazırlayır. Sənətin neçə min illik qaydalarına köklənən İNSAN-RUH böyük böhranın, tragik tənəzzülün səhərisi gününə - sonun əvvəlinə qaydasız MƏTN, postmodernist düşüncə, sanki paralel dünyaya çevrilən əcaib virtual gerçəkliklə üz tutur...

Və Elçin həmin tragik səhərisi gününün- sonun əvvəlinin analitik-psixoloji yaşantılarını, Adəm övladının müasir tragediyasını, əzablı bəşəri ovqatını, insanın QÜRUB ÇAĞININ kədərini təqdim edir: “Sonra gördü ki, ağır bir daş sürəti ilə başı aşağı sıldırım qayaların arasından dibi görünməyən yarğan boyu aşağı uçur - uçdu, uçdu...”

525-ci qəzet.-2017.-27 may.-S.16.