Camal Kamal: Dünya 60-cılarının görkəmli özbək nümayəndəsi

Özbəkistanın Xalq şairi, filologiya elmləri namizədi Camal Kamal 1938-ci ilin bir yaz səhərində - bənövşə qoxulu aprel ayında Özbəkistan Respublikasının Buxara Vilayətinin Şafirkan rayonunun Çikaron kəndində anadan olub.

İbtidai məktəbi doğma kəndlərində, sonra isə Çandırda Əbu Əli ibn Sina adına orta məktəbi bitirib və nəhayət Buxara Dövlət Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsində ali təhsil alıb (1959).

Gənc Camal Kamal birinci kursda oxuyarkən şairə Zülfiyyə ilə Buxarada, xüsusən həmin institutda görüş təşkil edilmişdi. Tələbələrlə görüş zamanı Camal Kamal "Cəmilə" adlı kiçik həcmli poema-şeirini oxudu. Bu, Zülfiyyənin xoşuna gəldi. Şeir aləminə yeni qədəmlərini basan bir şair üçün bu, böyük yaradıcılıq uğuru idi. Aradan bir az ötmüş həmin poema-şeir "Gənc leninçi" qəzetində dərc edildi. Sonralar gənc şair "Şərq ulduzu"nun səhifələrində göründü. Beləliklə, ədəbi aləmə bir ana xeyir-duası ilə ayaq basdı.

Özbəkistanın xalq şairi Şukrullanın qeydlərindəndir: "Zənnimcə, 60-cı illərin əvvəlləri idi. Buxaralı şair Camal Kamalın bir silsilə şeirləri "Şərq ulduzu"nda dərc edilmişdi. Tanımadığım gənc şairin şeirləri məni o dərəcədə sehrlədi ki, uzun müdddət o müəllif haqqında düşündüm. Bu şeirlər özbək poeziyasına yeni bir istedadın gəlişindən xəbər verirdi".

Camal Kamal nənə qucağında, nənə layla-bayatısında, nənə məhəbbətində böyüyüb. Əslində, Məhtabbibi nənənin dərdli zümzümələri onun körpə ürəyinə sığal olub, üç aylıq olanda atasını "xalq düşməni" damğası ilə, daha sonra 6 yaşında anasını itirən Camal Kamal üçün bu, acı nəğmələrin dadı məlhəm idi. Çünki ürəyinin gizli yerində aradığı valideyn mehrini məhz bu bayatıların ruhunda, nəfəsində tapırdı.

Kimsə atasıyla görüşən zaman,

Baxıb məyus-məyus boyun bükərdim.

Ağrılar, acılar keçdi qəlbimdən,

Min dərdə qatlaşdım hər səhər-axşam.

"Salam, ata!" deyib, bircə dəfə mən,

Atılıb boynuna sarılmamışam,

Böyüdüm, düşmədi dilimdən adı,

Gözümdə yurd saldı möhnət, dərd-haray.

Eh, mənə bir yol da qismət olmadı,

Qoyam qabağına bir piyalə çay.

İlk şeirlər - "Aləm girər ürəyimə" adlı əl boyda kitabı (1968) ilə gənc Camal Kamal qəlbinə cahan sevgisini bənd etdi. Nikbin ruhlu şeirləri ilə acı uşaqlıq illərinin poetik rəsmini çəkib.

Gərək açmayasan dünya sirrini,

Açsan son qoyular neçə sehrinə.

Bəli, pünhan dünyanın sirr-sehri onun məsum, körpə könlündə beləcə yuva saldı.

Camal Kamalın bu gün 80 yaşından dönüb arxaya baxıb ömürlüyünü vərəqləyəndə zəhmət dolu, söz dürləri ilə zəngin xəzinə, çox şərəfli, şöhrətli səhifələrin şahidi olacağıq.

Özbəkistanın xalq şairi (1992), Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin üzvü, 1970-1972-ci ildə Özbəkistan Respublikasının Buxara Vilayəti üzrə Yazıçılar Birliyinin məsul katibi, 1972-1986-cı illərdə Özbəkistan Milli Elmlər Akademiyasının aspirantı və elmi əməkdaşı, dünya söz incilərinin özbək dilinə tərcüməçisi olub.

Lirik şeirlər üzərindən elmi araşdırmalar apararaq, 1971-ci ildə "Lirik poeziyada kompozisiya" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib.

Camal Kamalın yaradıcılıq səhifələrini izlədikcə, onun şairliyi, alimliyi və tərcüməçilik sənəti yanbayan - paralel xətlə inkişaf edib. Dünyaya poetik baxışı onu şairlik taxtında qərarlaşdırıb, o taxtda seyr etdiyi lirik incəliklərin sirrini, fəlsəfəsini, dərinliklərini, eşqini, rəngini, ahəngini elmi-nəzəri tədqiqlər üzərindən arayıb və bunları daha dərindən anmaq, incələmək üçün dünya ədəbiyyatı meydanına daxil olmaq zərurətini dərk edib. Özünü bu ağır, məsuliyyətli yolun yolçusu edərək böyük hərflərlə yazılacaq, ədəbiyyat tarix səhifələrinə həkk olunacaq, həm şair, həm alim, həm də tərcüməçi ustad kimi fəxr ediləsi bir ziyalı ömrü qazandı - ŞƏXSİYYƏT kimi yetişdi.

Bacarsan, ismətin təsvirini ver,

Sonra nəzakətin surətini çək.

Bunu bacarmasaq, yurdun, ulusun

Qəlbini kağıza nə cür köçürək?

Gör hara yüksəlib qızıl kəhkəşan...

Görə bilərsənmi, təkcə göz ilə?

Sən əlində fırça, baxırsan heyran,

Mən də verəmmədim onu söz ilə.

Bu sətirlər də məhz dünya sirrinə aşiq olan lirik mənin etirafıdır.

Camal Kamalın biri-birinin ardınca "Zirvələrə nur düşür" (1971), "Həsən və ay" (1974), "Günəşin çeşməsi" (1975), "Qədəh" (1980), "Dastanlar" (1978), "Təfəkkür" (1979), "Ümidli dünya" (1988), "Süvayda" (1983) və bir çox kitabları nəşr edildi. O, ana vətənini sevən bir ziyalı kimi böyüyüb. Özbək ədəbiyyatı və tarixinə dərin bir sevgiylə bağlanır, şeirlərinin lirik qəhrəmanları tarixi şəxsiyyətlərdir: Əmir Teymur, Mirzə Uluğbəy, Zəhirəddin Babur, Əlişir Nəvai və başqaları. Onların həyatlarını, elm və əsərlərini öyrənərək həyatı, dünyanı öyrənir, zəhmətin, şöhrətin, namus-şərəfin yolunu bələdləyir.

Böyük Nəvainin baş lüğətində

Nə qədər mətləb var - gizli və aşikar

Sözlərin kəhkəşan səltənətində

Süveyda söylənən bir anlam da var.

Səmərqənddə Mirzə Uluğbəyin tarixi məkanını ziyarət edərkən yazdığı -

Külək Qurğanını dövrələmişdir,

Saçları pərişan məcnun söyüdlər.

Səmaya uzanmış əllərdi bu yer,

Saçları pərişan sənəmə bənzər.

Bu mənzil yer deyil, səma tacıdır,

Bu elmin ocağı,bilik xəzinəsi,

Göylərin ən böyük yer dayağıdır,

Mirzə Uluğbəyin Rəsədxanası

- kimi sətirlərdə lirik duyğular dənizinə dalaraq elm qapısını bir ibrət, öyüd, nəsihət məktəbi deyə oxucuna tövsiyə edir.

Camal Kamalın yaradıclığında klassik poeziya ilə müasir şeirin vəhdətini, uzlaşdığını, bir-birinin davamını, idrak dərinliyini sezirik. Şeirin müxtəlif şəkil və janrlarında qələm işlədən sənətkarlardandır. Onun qəzəlnəfislikdəki təcrübəsi əlahiddə diqqətə malikdir. Ululardan oxuyub öyrəndiyi sadəliyi, nəfsi toxluğu, səmimiliyi, insanlığa məhəbbəti lirik səpgidə təsvir edir.

Ayə, dostum, sənin mehrin

Mənim mülki-pənahım,

Güvənsəm -qəhqəhəm,

Həsrət - ciyərdə odlu ahımdır.

"Hər halda qabiliyyət insanın təbiətində doğulur. Ədəbiyyata məhəbbət mənim qanımdadır. Məktəb və kitab isə ona od verib atəşləndirdi. Ə.Nəvai hikmətləri, rübailəri, qəzəllərini ilk dəfə elə o illərimdə ürəyimə kilidlədim. Onlar vasitəsilə əruzun ahəngi ruhuma endi. Muqimi, Furqət qəzəllərini sevərək oxudum. Məktəb illərimdə Qoqolun "Mirqorod", Puşkinin "Kapitan qızı", Mark Tvenin "Tom Soyerin macəraları", Jül Vernin "On beş yaşlı kapitan" kitablarını, daha sonra Şekspirin "Hamlet" əsərinin oxudum".

Camal Kamala görə, hər kəsdən ucada bir parlaq məşəl - Nəvai var. O, digər şairlərin ustadı olsa da, Nəvaini pir deyə yaradıcılığına çıraq tutdu. Camal Kamal bu inamlara, ümidlərə söykənib ədəbiyyat yolunda qorxusuz-ülküsüz, amma məsuliyyətlə, ehtiyatla, səbrlə irəlilədi.

Şairin "Günəş çeşməsi" poeması, aşiqanə, ictimai və fəlsəfi qəzəlləri aktual məzmunu ilə həmişə oxucularının məhəbbətini qazanıb.

Şeiriyyət qəlbimdə saf duyğu ikən,

Duyğum bu dünyaya bir güzgü ikən.

Üfüqlər ardından doğanda səhər,

Bolqar diyarına eylədik səfər.

Neçə dost-aşnayla yoldaş idim mən,

Sanki hamı ilə sirdaş idim mən...

Könlümdə var idi bir özgə həvəs,

Torpaq ətri ona eyləmirdi bəs.

Gül-çiçək, əlvandı, üfüq saf idi,

Yer üzü yamyaşıl, göy şəffaf idi.

Camal Kamal və Azərbaycan. Görkəmli sənətkarın yaradıcılığının Azəərbaycan səhifəsi qədim köklərə bağlı zəmin üzərindən rəng alaraq zəngin, əhatəli və tarixidir.

İlk olaraq deyim ki, Camal Kamal şeirləri Azərbaycan oxucularına çoxdan məlumdur. Vaxtilə özbək şeirlərini Azərbaycan dilinə daha çox tərcümə edən Əhəd Muxtar və Xəlil Rza idi. Camal Kamalın da bir xeyli şeirləri bu iki söz sərrafının tərcüməsində dilimizə çevrilmişdir. Ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarında "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində Bəxtiyar Vahabzadənin tərcüməsində şairin "Bir danə, bir danə" rədifli qəzəli və "Uluğbəy" şeiri dərc olunmuşdu. Eyni zamanda, xalq şairi B.Vahabzadənin qeydlərini nəzərinizə yetirmək istərəm "qələm dostum, Azərbaycan ədəbiyyatından da bir neçə nümunəsini, o cümlədən bu sətirlərin müəllifinin (B.Vahabzadə nəzərdə tutulur - A.Ü.) bir sıra əsərini eyni məsuliyyətlə özbəkcəyə çevirmişdir.

Bu çalışmalar sonralar kitab oldu. Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə C.Kamalın Azərbaycanda nəşr edilən "Günəş çeşməsi" (Bakı, "Yazıçı" 1989,119 səh.) adlı kitabına yazdığı ön sözündən bəzi qeydləri nəzərinizə yetirmək istərdim: "...Mən Camal Kamalın əsərlərini imkan olduqca dilimizə çevirmək və bu əsərlərdən ibarət kitab buraxmaq fikrinə düşdüm. Bu arzumu özbək dilini yaxşı bilən qələm yoldaşlarımdan Xəlil Rza ilə Əhəd Muxtara bildirdim və biz bu çətin, lakin şərəfli işə başladıq. Bu gün Azərbaycan oxucularına təqdim etdiyimiz bu toplu həmin arzunun nəticəsidir. Qardaş özbək ədəbiyyatının fərhadlarından biri Camal Kamalın kitabını bu gün Azərbaycan oxucularına təqdim etməyi özümə şərəf sayıram".

Kitaba daxil edilmiş şeirlərdə vətənpərvərlik, mənəvi saflıq, haqqa-ədalətə çağırış və incə lirizm onun şeirlərinin qayəsidir. Poemalarında isə qardaşlıq, dostluq, insana qayğı və ehtiram motivləri xüsusi yer tutur. Kitabda 53 şeir (6 şeir B.Vahabzadənin, 16 şeir Xəlil Rzanın və 31 şeir Əhəd Muxtarın tərcümələrində), "Günəş çeşməsi" və “Mənə ağır gəlir" adlı iki poema (hər ikisi Əhəd Muxtarın tərcüməsində) təqdim olunub.

Həmin kitabdan nümunə olaraq bir şeiri diqqətinizə yetirmək istədim:

Yaslanıb qalmışdı aləm bir ölü ümman kimi,

Zalımın,zülmün əlində çöhrəsi pozğun, xarab.

Nagahan qopdun bu aləm içrə bir tufan kimi,

Inqilab, ey inqilab!

Yer üzündə neçə xalq, millət qalıb, halı yaman,

Taleyilə oynamaqda bir sürü mənfur cənab,

Sən davam et, sən davam et, sən davat et,

hər zaman,

İnqilab, ey inqilab!

Qalmasın ta ki, əsarətdən,səfalətdən əsər,

Doldur bu dünyanı nurla, ey münəvvər afitab.

Sənə təşnə, sənə möhtac, sənə vurğundur bəşər,

Inqilab, ey inqilab,

Ey inqilab!

Hələ sovet cəmiyyətində yaşadığımız bir zamanda belə bir mövzuda şeir yazmaq hünər tələb edirdi. İçində yaşadığı ağrı-acıya, onu törədən cəmiyyətə nifrət, bu nifrətdən doğan qığılcım mübarizlik hissi, ölümün gözünə dik baxış, intiqam alovu idi. Şeirlərində də göründüyü kimi, ömrü boyu ata-ana həsrətindən qovrulan cavan bir şairin inqilab harayı, üsyanı səbəbsiz deyildi. Şeiri Azərbaycan dilinə 80-ci illərin axırlarında Əhəd Muxtar tərcümə edib.

Özbək ədəbiyyatını, şeirini tədqiq və tərcümə edən xalq şairi Xəlil Rza Ulutürk "Turan çələngi" kitabına şair Camal Kamalın 10 şeirini tərcümədə daxil edib. Xəlil Rza ruhuna yatan bu şeirlərin də tərcümə tarixi 80 - ci illərin ikinci yarısına təsadüf edir. Həmin kitabda Camal Kamal belə təqdim edilir: "Alim və şairdir.

Özbəkistan Elmlər Akademiyası Puşkin adına (hazırda Nəvai adına) Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun baş elmi işçisidir. Tənqidçi və tərcüməçidir. Azərbaycanca, tatarca, türkməncə, qırğızca, başqırdca, türkcə gözəl bilmiş, onların ədəbi nümunələrini özbəkcəyə çevirmişdir. 1985-ci ildə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında 60 illiyi qeyd olunmuşdur. Əsərləri yapon, ingilis, fransız, alman dillərinə tərcümə edilmişdir".

Bəxtiyar Vahabzadənin Camal Kamal yaradıcılığına olan məhəbbətinin qarşılıqlı cavabını da diqqətinizə çatdıra bilərik: ötən il Daşkənddə şairin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş "Azərbaycan poeziyasının klassiki - Bəxtiyar Vahabzadə" adlı məclisdə Camal Kamal şairin şeirlərini özbək dilində səsləndirib. Bəxtiyar Vahabzadənin türk dünyası üçün böyük şəxsiyyət olduğunu bildirən Camal Kamal onun əsərlərini özbək dilinə tərcümə etdiyini və bundan qürur duyduğunu deyib.

Eyni zamanda, Azərbaycan ünvanlı şeirlər Camal Kamalın tərcüməsində özbək oxucularının ixtiyarına verilib: Bəxtiyar Vahabzadənin Məhəmməd Füzuliyə həsr etdiyi "Şəbü hicran", Xəlil Rza Ulutürkün Nəsimiyə ithaf etdiyi "Fəryad" poeması və bir sıra şeirlərini özbək dilinə tərcümə edib.

Azərbaycan mədəniyyətini çağdaş günümüzdə Özbəkistanda ləyaqətlə təbliğ edən Samir Abbasovun yazdığına görə, "Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşəbbüsü ilə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin "Xəmsə" əsərinə daxil olan bütün poemaların özbək dilinə tərcümə edilməsi haqqında Camal Kamalla razılıq əldə olunub. Artıq Şeyx Nizami Gəncəvinin poemaları "Sirlər xəzinəsi" və "Leyli və Məcnun" özbək dilində işıq üzü görmüşdür. Hazırda "İsgəndərnamə" əsərinin özbək dilinə tərcüməsi üzərində iş gedir. Əldə olunmuş razılaşmaya əsasən 2018-ci ildə bütövlükdə "Xəmsə"nin tərcüməsi başa çatdırılacaqdır. Camal Kamalın tərcümələri özbək dilində forma ilə tam uyğunluq və məzmun orijinallığı ilə fərqlənir, eyni zamanda, gözəl dil, cəlbedici üslub və cazibədar ahəngdarlıq əsərlərə, sanki orijinallıq təsiri bağışlayır".

Bundan başqa, Camal Kamal qırxdan çox rus, fars, ingilis dillərindən əsərlər tərcümə edib. Onlardan çoxu - dünya klassiklərin şah əsərləridir.

Təbii ki, belə yaradıcılıq əlaqələrinin və dünya ədəbiyyatı nümunələrini mütaliə etməsi təsiri Camal Kamalın bioqrafiyasında tərcüməçilik səhifəsi açdı. Həmin səhifəni izlədikcə orada dünya ədəbiyyatı şedevrlərinin adları ilə rastlaşırıq: Nizami Gəncəvi (1141-1209), Şeyx Fəridəddin Əttar (1145-1221), Mövlana Cəlaləddin Rumi (1207-1273), Uilyam Şekspir (1564-1616), Stendal (1783-1842), Con Bayron (1788-1824), Onore de Balzak (1799-1850), Viktor Hüqo (1802-1883), Lev Tolstoy (1828-1910), Mixayıl Şoloxov (1905-1984). Görkəmli şair bu dahilərin əsərlərini mütaliə etməklə kifayətlənməyib, oxucularına da, elm-sənət sahiblərinə də töhfə edir - onların dünyaca məşhur əsərlərini özbək dilinə çevirir.

Iki il əvvəl dahi ingilis şairi, dramaturqu Şekspirin vəfatının 400 illiyi münasibətilə 78 yaşlı özbək xalq şairi Camal Kamal onun əsərlərini ingilis dilindən özbəkcəyə çevirərək üçcilddə nəşr etdirdi. Camal Kamal yazır ki, "mən Uilyam Şekspirin Oksfordda çıxan əsərlərini tərcümə etmək üçün dörd ilə ingilis dilini mükəmməl öyrəndim. Nəticədə klassik mütəfəkkirin on iki dramını və sonetlərinin orijinaldan tərcüməsinə nail oldum".

Cəlaləddin Ruminin altı cildlik "Mənəvi məsnəvi" əsərinin tərcüməsinə görə, Türkiyə Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən şair Rumi adına qızıl medalla və İran İslam Respublikasının dövlət mükafatı ilə təltif olunub.

Mavlono Rumiyninq dil sўzlaridan,

Ajab sarxuş bўlib keçdi tunlarim.

"Masnaviy"ninq Xikmat ölduzlaridan

Erişdi, çarobon bўldi tunlarim...

Fəridəddin Əttarın "Kўnqil xun bўldi, kўnqilqa ne derman, Kўnqilni bilmaqan glqa ne derman?.." fəlsəfəsi işığında sufi mütəfəkkirin "Məntiq ut-tayr" və "İlahinamə" əsərlərini, Şair, hökmdar, islam dininin məşhur təbliğatçılarından olan Həzrət Əlinin şeirlərini özbək dilinə çevirib.

Belə fəlsəfi hikmətlər dəryasına qərq olan insan özü məhz yüksək mənəvi-əxlaqi və iradəli olmaq keyfiyyətlərinə malik olmalıdır. Camal Kamal bu haqqa çoxdan, lap çoxdan sahibdir.

60 yaşında olduğu kimi, 80 illiyində də şair Azərbaycana dəvət edilmişdir. Ömrünə ömür qatan dostları ilə bayram ovqatına rəng qatmaq üçün.

İnanıram ki, Camal Kamal bu gün dodaqaltı illər əvvəl yazdığı bir şeirini yenə zümzümə edir:

Bəh-bəh, nə səadətdi -

Camal eşqinə sadiq,

Daşkənddə haray çəkdi,

Buxaraya yetişdi.

Bu sətirlərə bir əlavə edərək deyə bilərik: Daşkənddə çəkilən haray təkcə Buxaraya yox, Bakıya, bütün Şərqə yetişdi, böyük ustad.

Almaz ÜLVİ

Filologiya elmləri doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri" şöbəsinin müdiri

525-ci qəzet.-2017.-31 may.-S.8.