Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında
Şirməmməd HÜSEYNOV
Neçə
min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan”
adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini
yaratmış, qısa müddətdə olsa da, şərəflə
yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal
mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə
mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş,
bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq,
düşünək, bu günümüz üçün fəxr
edək!
AZƏRBAYCAN
HƏYAT VƏ MƏTBUATINDAN
Azərbaycanda
rus hakimiyyətinin bütün iç üzü, rus
asimilasyon siyasətinin bütün çirkinligi meydana
çıxıyor. Yüksək məktəblər
həp rusca və ruslar əlində. Vəkalətlərdə
və dövlət təşkilatlarında rus lisanı hakim və
türk məmur yoxdur. Bakı Soveti rus və
erməni müəssisəsi.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti nə kibi bir “cənnət”
yaratmışdır. “Şərqin qapısında,
bütün Şərq üçün nümunə təşkil
edən müstəqil (?) Azərbaycan Sovet
Cümhuriyyətində” türk milləti nə mövqedədir.
Bunlara cavab vermək üçün Azərbaycanın
milli, mədəni, siyasi və tarixi mərkəzi
Bakını almaq kafidir.
Bakının
toxuma fabrikalarından Milaserdov və Qolovniya, Bibi-Heybət
petrol ocaqlarında çalışan əmələlərdən
Trubeskoy və Dasayev, Bakıda intişar edən türkcə
“Komunist” qəzetəsindən Hüseynov, Himmət və
Əziz Nuri, Tiflisdə çıxan “Zarya Vostoka” qəzetəsindən
Ç.Yikten mürəkkəb bir komunist təhqiq heyət
Bakı Sovetinin, onun məmləkətin əsil əhalisilə
olan rabitəsini, müəssisələri “yerliləşdirmə”nin
nə dərəcə tətbiq olunduğunu təhqiq
etmiş və raporunu 11 həziran tarixli “Zarya Vostoka” qəzetəsində
nəşr etmişdir.
“Lenin milli siyasətinin tətbiqi rus böyük dövlətçilik
şovenizmilə məhəlli millətçiligin (?) aktib
müqaviməti kibi müşkülata məruz qalmaqdadır”
- deyə başlanan bu rapora görə:
- Yalnız Azərbaycan üçün degil,
bütün Qafqasya üçün bir mərkəz olan
Bakı Sovetinin şübhəsiz ki, bir çox müvəffəqiyyətləri
vardır. Lakin Bakı Sovetinin təşkilatlarını yerliləşdirmək,
milli siyasəti tətbiq eyləmək və türklərdən
kadrolar hazırlamaq işlərində aksamaqdadır.
Aparatların yuxarıdan aşağıya qədər
türkləşdirilməmiş olması, Bakı Sovetində
rus milliyyətçiliginin hakim bir vəziyyətdə
bulunduğunu göstərməkdədir. Bakı
Sovetində əzanın 100-də 42-si türkdür. Soveti idarə edın mövqelərdə isə məsul
məmurların 100-də 45-i rus, 100-də 22-si müxtəlif
millətlər, 100-də 17-si erməni, 100-də 16-sı
türkdür. Orta hesabla ruslar 100-də 47,
ermənilər 100-də 26 nisbətinə belə
çıxıyor. Bakı Sovetinə
daxil olan plan inşaat, daxili təşkilat, inzibat, türklərdən
kadro yetişdirmək kibi şöbələrdə isə
türk naminə kimsə yoxdur. Bakı
Sovetini idarə edənlərə və ayrı-ayrı məmurlara
türkcə verilən istidalara əsla
ba-xılmadığı, rus lisanına aşina olmayan tam
münəvvər bir türkün hizmətə
alınmadığı məlumdur. Bu
münəvvər türkü ən adi bir işə belə
almıyorlar. Çünki Bakı Sovetində
və bütün şöbələrində yeganə hakim
rəsmi lisan ruscadan ibarətdir. Bakı ilə
köylər və nahiyələr arasında müxabiratda
rusca icra olunuyor. Köylərdən və
nahiyələrdən həp türkcə olaraq gələn məzbətələr
bir tərəfə atılıb baxılmadığı
üçün Qala-Məştağa kibi əhalisinin
yüzdə 95-i türk olan böyük nahiyə sovetləri
işləri türkcədən ruscaya keçirməgə məcbur
(?) olmuşlardır. Bunun nəticəsində
sovetlərlə xalqın rabitəsi tamamilə kəsilmişdir.
Vəziyyət bir rəddəyə gəlmiş ki,
Bakı Sovetində türkcə bilənlər, hətta
Seyidov kibi türklər belə köylərin türkcə
yazılmış məzbətə və istidalarını
oxumaqdan imtina ediyor və oxumağa cəsarət etmiyorlar.
Bir misal
daha:
Bakı Sovetinin Maarif şöbəsi bir qaç gün
əvvəl, yaz münasibətilə açacağı
kursların rusca olacağını təmimən əlaqədarlara
xəbər verməkdədir.
3-4 sənədir Bakı Soveti türk lisanında nəşriyat
yapmağa ehtiyac olub-olmadığını münaqişə
etməklə məşğuldur. Bakı Sovetinin rəsmi
nəşri-əfkarı olan məcmuədə türk
mühərrir və müdir yoxdur.
Heyət, təcrübə üçün türk
lisanında bir ərzi-hal yazmış, Bakı Sovetinə
vermişdir. Katiblər bu ərzi-halı rusca olmadığı
üçün qəbul etməmişlərdir.
Bakı Sovetinin türklərdən kadro yetişdirmək
şöbəsində türk naminə kimsə yoxdur. Əliyev
namində Azərbaycan Komunist firqəsi mərkəzindən
göndərilmiş bir türkü çıxarmaq
üçün Strotski, Əliyevin təyin olunduğu dairəyi
tamamilə ləğv etmiş, bu surətlə yeganə
türk məmur qapıdışarı edilmişdir.
Heyəti təhqiqiyə raporun sonunda diyor ki, Azəerbaycanda
bütün məmurların qanunən türkcə ögrənmələri
lazımkən Bakı Sovetində türk lisanı ögrənməgi
kimsə ağlından keçirmiyor. Bakı Soveti bu
xüsusda heç bir proğrama və projeyə malik
olmadığı kibi heç bir təşəbbüs və
iqdamatda bulunmaq fikrində də degildir.
Heyətin bu son tənqidi şayani diqqətdir. Bakı Sovetini, onunla bərabər
bütün Azərbaycanın müqəddəratını əllərinə
almış, türklərə nəfəs çəkməgə
imkan verməyən ruslardan türkcə ögrənməgi tələb
etmək təhqiqatın meydana çıxardığı həqiqətlərin
qiymətini öldürməkdədir. Strotskilərin, Soklov,
Barinov və Polonskilərin türkcə ögrənməsilə
degil Azərbaycan müqəddəratına, ümuru idarəsinə
türk münəvvərləri hakim olmasilədir ki, ancaq
idarələr türkləşə bilir. Ruslardan türkcə
ögrənməgi tələb eyləmək rusları daimi
surətdə iş başında bulundurmaq deməkdir ki, bu da
türklərə yaşamaq imkanı verməmək niyətindən
nəşət etməkdədir.
Rusların çəkilməsini degil, türkcə
ögrənmələri kibi gülünç bir
“çareyi-hal” təklif eyləmək türklərin
ruslaşıb getməsini istəməkdən başqa bir
şey degildir.
lll
Komunist əmələ
naminə Bakının Bibi-Heybət petrol məntəqəsindən
Dimitraş və Orlov, Suraxanandan Mehmet oğlu, Bakıda
intişar edən türkcə “Komunist” qəzetəsindən
Fərhad, Bakı toxuma fabrikalarından Miloserdov, Tiflisdə
intişar edən “Zarya Vostoka” qəzetəsindən
Çabunya, Qureviç və Çervoniydən ibarət bir
komunist təhqiq heyəti Azərbaycan maarif (vəkalətini)
komisarlığını təhqiq və təftiş
etmiş və tənzim etmiş olduğu raporunu “Zarya Vostoka”
qəzetəsinin 13 həziran 1931 tarixli nüsxəsində nəşr
etmişdir.
Sovet istilasının 12-ci ilində Azərbaycanda
türk harsının və türk maarifinin bolşevik rejimi
sayəsində nə hala gəlmişdir. Bu xüsusda
bir fikir edinmək üçün bu raporu oxuyalım.
Rapora görə:
- Azərbaycanda
olan 12 yüksək məktəbdən ancaq biri, yəni
pedaqoji fakültəsi türkcədir. Digər
11 yüksək məktəblərdə tədrisat həp rus
lisanında gediyor. O cümlədən musiki məktəbində
tədrisat rusca olduğu kibi tələbələr də həp
rusdur. Bədən tərbiyəsi məktəbində
tədrisat rusca, tələbənin də ancaq yüzdə
29-u türkdür. İctimaiyyat və
iqtisadiyyat fakültəsində dərslər rusca gediyor.
Texnik və sənaye məslək məktəblərinə
gəlincə, bu məktəblər rusca olmaqdan başqa Azərbaycan
Maarif komisarlığına məlumat verməgi belə zaid
görüyor.
Yerli əhali texnik təhsildən qətiyyən istifadə
etmiyor. Bu kibi məslək məktəblərində
türklərin miqdarı yüzdə 21 kibi əhəmiyyətsiz
bir nisbət təşkil etməkdədir.
Maarif komisarlığı türklərin yüksək və
məslək məktəblərə alınmasına əhəmiyyət
vermiyor.
Texnik və məslək məktəblərə aid nəşriyat
işləri daha bərbaddır. Dövlət nəşriyatı
məktəblər üçün ancaq bu ildən etibarən
kitab nəşrinə şuru etmək istiyor. Beş illik planın sürətini göstərən
türkcə bir kitab belə yoxdur. Maarif
komisarlığında çalışan məmurların
çoxu türkcə bilmiyor.
104 məmurdan 50-si türkdür. Seksiyonları idarə edənlərin çoxu tərcümanlardan
istifadə ediyorlar. Hər seksiyon
müdürləri türkcə gələn evrak və məzlətələri
oxumadıqlarını etiraf etmişlərdir.
Azərbaycan Maarif komisarlığı Azərbaycanda
maarif və hars işlərini idarə edə biləcək
iqtidarda degildir. Türklərdən kadro yetişdirməgə
əhəmiyyət verilməmişdir. Maarif
komisarlığı seksiyonlarının müdir və rəhbərləri
həp qeyri türklərdir. Seksiyonların
ən mühümmü olan metod tərbiyə, plan iqtisad və
baş elmi şurası şöbələrində qətiyyən
türk yoxdur.
Kadro işlərini idarə edən seksiyonun müdür
müavini Varduni, türklərin ədəmi-mövcudiyyətinin
səbəbinin milli siyasətin yanlış olaraq tətbiq
edilməsində görüyor. Varduniyə nəzərən Azərbaycan
Maarif komisarlığından və maarif təşkilatlarında
türklərin miqdarı bu il keçən
sənəyə nisbətən bir qat daha
azalmışdır. Bunun da səbəbi Varduniyə
görə Azərbaycan maarif təşkilatını
türkləşdirmək lüzumunun kimsənin təqdir etməməsində
aramaq lazımdır.
Varduni əlavə
etmişdir ki:
- Azərbaycan Maarif komisarlığını türkləşdirmək
və bunun üçün türk məmurları kadrosu
bulmaq mümkündür. Bunun əleyhində olanlar çox
böyük siyasi xəta işliyorlar...”
Filhəqiqə, son sənələrdə komunist
akademisindən çox türk məzun olmuşdur. Onları nədən iş
başına gətirmək mümkün olmasın? Komunist firqə ictimalarında dəfaətlə
türklərdən namizədlər göstəriliyor. Fəqət nəticə yox. Türkləşdirmə
əleyhdarları yenə türklərdən məmur kadrosu
yoxdur, diyorlar.
Azərbaycan Maarif komisarlığının yeganə
müvəffəqiyyəti, plan seksiyonuna bir türk məmur
verə bilməsi olmuşdur.
Plan və
iqtisad seksiyonu rəisinin rəyincə Maarif
komisarlığı türkləşirsə bütün
aparat pozulacaq və alt-üst olacaqdır. Bu
fikrin nərdən meydana gəldigi məlum degil. Aşikar olan şudur ki, teoridə hakim olan zehniyyət
rus böyük dövlətçilik şovinizmidir.
Heyətlə
seksiyon müdürü arasında şu muhavirə vüqu
bulmuşdur, müdir demişdir ki:
-
Bilirmisiz, biz xüsusi, bəlkə spesifik şərait
içərisində çalışmaq məcburiyyətindəyiz.
Maarif idarələrinin türkləşdirilməsi
bu müəssisəyi sükut və inhilalə
götürür.
- Demək
türklər qabiliyyətsizdirlər.
- Xeyr,
qabiliyyətsiz olduqları üçün degil, ümumiyyətlə
türklər böyük siyasi şəxsiyyətlərdir
(?!). Bu etibarla onlar baş orqanlarca səfərbərligə
alınıyor. Bu üzdən maarif işləri də
pozuluyor...
Azərbaycan
komunistləri “daha böyük şəxsiyyət”
olduqları üçün türk hars və
ürfanını ruslara və ermənilərə təslim
etmişlər imiş... İyi məntiqdir.
Tam rus məntiqi, fəqət bu məntiq nə
qədər “qüvvətli olusra-olsun rusların Azərbaycandakı
təxribkarlığını və imha siyasətini gizliyəməz”.
“Zarya Vostoka” qəzetəsinin (¹ 139) yazdığına
görə Azərbaycan Ziraət və Topraq
komisarlığı da eyni vəziyyətdədir. Komisarlıqda
çalışan 96 məmurdan yalnız 38 türk imiş.
Qəzetə
bu xüsusda diyor ki:
- “Azərbaycan Sovet Cümhuriyyətinin Ziraət
komisarlığı Komunist firqəsinin siyasətini Azərbaycan
köylərində tətbiq eyləməklə mükəlləf
bulunması həsəbilə, türkləşməkdə
ilk səfi işğal etməli idi. Halbuki, Ziraət
komisarlığı bu xüsusda çox geridədir. 96 məmurdan yalnız 38 türkdür.
Ümumi
işlərin türk olmayanlar tərəfindən idarə
olunması böyük yanlışlıqdır...”
Qəzetə, böyük bir idarənin Azərbaycan
köylərində kollektivizə işlərinə fəna təsir
etdiginə işarət etməkdədir.
Azərbaycan köylərindəki mülkiyyəti
qaldırıb yerinə rus komunizmini iqamə etmək və Azərbaycan
xalqını “bir sinif olaraq meydandan qaldırmaq” işlərilə
kimlərin məşğul olduğu şimdi bir daha sərahətlə
anlaşılmaqdadır. Matveyin və Podosun yerinə Ruhullah və
ya Əliheydərin gətirilməsilə ruslar imha (məhv
etmə) siyasətlərində daha çox müvəffəq
olacaqlarını zənn etməkdədirlər. Fəqət mülkiyyətinə, hürriyyət və
milliyyətinə mərbut olan Azəri xalqının
bunları da eyni surətlə istiqbal edəcəklərinə
şübhə yoxdur.
lll
“Zarya
Vostoka” qəzetəsi (¹ 142) yazıyor:
- “Bakının fabrika emalatxanə məntəqəsi
(Qara Şəhər) petrol təsfiyə edən emalatxanalarda
türkləri məktəblərə qəbul etmiyorlar.
“Türkləri oxutmaq faydasızdır, onlardan bir şey
çıxmaz” deyə məktəbləri qapısı
türklərin üzünə qapatılıyor. Məzkur məntəqənin
Komunist firqə təşkilatı bu böyük dövlətçi
rus şovinizminə müqavimət etmiyor”.
Yenə
eyni qəzetədə oxuyuruz:
- “Azərbaycan
Sovet Cümhuriyyətinin Məsai komisarlığı Bakı
Mərkəzi Əmələ və məmur kooperativilə sənayei
məslək və ixtisas məktəblərini “rus təşkilatı”
ədd edərək oraya yalnız yetim rus
çocuqlarını göndərməkdədir”.
Bununla əlavə etmək lazımdır ki, “kimsəsiz
və sahibsiz rus çocuqları” on minlərlə Bakıya
dolmuş olduqlarını yenə Sovet qəzetələri xəbər
verməkdədirlər.
Peydərpey Bakıya dolmaqda olan “Kimsəsizlər” Azərbaycan
hesabına iaşə və tərbiyə olunuyorlar.
Bakı Mərkəzi Əmələ və Məmur
kooperativi, Azərbaycan Petrol komitəsi kooperativindən sonra
şəhərdə ən böyük müəssisədir. Burada 13.370 əmələ
və məmur çalışıyor. Fəqət
bu əmələ və məmurların yalnız 2,616-sı
türkdür. Baş məqamlarda 5
türk var.
Kooperativni
kurslarında 1025 kişi oxumaqdadır.
Bunlardan 195 kişi türkdür. Mühasibə və kontrol kurslarında isə
türk naminə bir kişi bulunmiyor”.
lll
“Zarya
Vostoka”nın 13 həziran 1931 tarixli
nüsxəsində dərc olunmuş raporu böylə
bitiyor:
- Bu nəzəriyyəyi
tapan və Azərbaycan Maarif komisarlığında yerləşmiş
olan bu adamlar maarif təşkilatının türkləşdirilməsinə
qətiyyən müsaidə etmiyorlar. Halbuki,
bilxassə bu zamanda (?!) müəssisələrin türkləşdirilməsinə
dərin ehtiyac vardır. Şərqin
qapısında duran Azərbaycan kibi “milli” bir Sovet Cümhuriyyətinin
Maarif komisarlığında türkcə bir kağızı
ələ alıb koridorda qoşmaq və çox zaman
yabancı və kənar adamlardan tərcümə etmələrini
rica eyhləmək qeyri təbii degilmi? Tərbiyə və
metod seksiyonu ilə plan və iqtisad-maliyə şöbələrinin
türkcə bilməyən və bulunduqları cümhuriyyətin
şərait və xüsusiyyətinə aşina bulunmiyan
adamlar əlində bulunması doğru degildir.
Biz eyni sözlərin 11 sənə, 10 sənə, 9 sənə
bundan əvvəl dəxi söyləndigini daha məsul
komunistlərin ağzından eşitmişdik. Hətta 8 sənə
bundan əvvəl, cərəyan edən və qüvvətini
məxsus dərəcədə göstərməyə
başlayan hadisələrin təsiri altında bu “Sözlər”
“Komunist firqəsinin milli siyasəti” namı altında konqrelərdə
bir qanun şəklinə qəbul edilmişdi.
Fəqət nəticə nə oldu? Yenə eyni
“arabada” eyni “rəhbərlərlə” eyni yolda getmək, eyni
“mənzilə” götürəcəkdir.
“Odlu-Yurd”,
temmuz-avqust 1931, sayı: 5-6 (30-31)
Məzbətə
- protokol, qərarnamə, kağızlar
İstida
- ərizə, ərzi-hal
Zaid -
lazımsız
Evrak - vərəqlər
İnhilal
- bir-birindən ayrılma, açılma
Ürfan
- ölkənin adəti, dəbi
İstiqbal
- qarşılaşma
AZƏRBAYCAN
PROLETAR YAZIÇILARI
1931, həziranın (iyunun) 28-də Azərbaycan Proletar
Yazıçılar Cəmiyyətinin 5-ci ildönümü
idi.
Bu
münasibətlə Azərbaycan Proletar Yazıçılar
Cəmiyyəti Bakıda bir yubiley tərtib etmiş, yubileydə
Azərbaycan komisarları, komunistlər, komunist mühərrirləri,
rus və erməni “rəhbərlər” iştirak eyləmişdir.
Cəmiyyətin rəisi Əlixanov və Azərbaycan
Komisarlar Heyəti rəisi Dadaş Bünyadzadə
mühüm nitqlər irad eyləmiş, Azərbaycan
qızıl “sənətkarların müvəffəqiyyət”
və xətalarını izah etmişlərdir.
Komunistlərin bu xüsusda bitərəf və doğru
məlumat vermiyəcəkləri, hər şeyi propağan məqsədilə
söylədikləri bəllidir. Bununla bərabər milliyyətçi
və xalqçı ədəbiyyat cərəyanlarına
qarşı qoyulan və mövcudiyyətlərilə Sovet
hökumətinin iftixar etdigi bu qızıl çocuqların
5 sənəlik fəaliyyət və “müvəffəqiyyətləri”
haqqında, kəndi ağızlarından da olsa, bir məlumat
öyrənmək faydasız degildir.
Cəmiyyət
rəisi Əlixanov nitqində, proletar
yazıçıların “müvəffəqiyyətlərini”
qeyd etdikdən sonra onları “firqə baş xətti, petrol,
pambıq, kollektivizə uğrunda hər növ opportunizm, millətçilik,
panturanizm və başqa düşmənlərlə
amansızca çar-pışmaya
çağırıyor....” (“Komunist”, 1931, həziran 30, ¹ 147)
Əlixanov
nitqində əzcümlə demişdir ki:
- “Azərbaycan
Proletar Yazıçılar Cəmiyyəti 5 illik fəaliyyəti
zərfində ədəbiyyatda Musaxanlı, Çobanzadə
kibilərə qarşı amansız mübarizə
yürütmüş onların gizli simasını meydana
çıxarmaqla bərabər marksizm pərdəsinə
bürünmüş, fəqət marksizmlə heç bir əlaqəsi
olmayan Əli Nazim kibi bəzi tənqidçilərlə də
mübarizədə sarsılmamışdır...”
Musaxanlı
və prof. Çobanzadə türk lisanını müştərək
ədəbi türkcə əsası üzərinə
qurmayı müdafiə ediyor, bununla da miqdarı artan və
Moskva tərəfindən hər gün bir danə yenisi uydurulan
“türk milli lisanlarına” qarşı gəlmişlərdir.
Filhəqiqə
ruslar müxtəlif ləhcə, hətta lisanlarda qonuşan
Sibiriya, Qafqasya və Türkistana dağılmış ruslar
üçün ayrı-ayrı lisan yaratmağı heç
ağlına gətirmədigi halda Azərbaycan, Şimali
Qafqasiya, Krım, Ədil-Ural, Türkistan və Sibiryalarda az
qala hər türk köylü üçün bir lisan, bir
ğramer, bir lüğət və müstəqil əlifba
yaradıyor.
Hətta Azərbaycanda belə Türkistan və Şimal
Türklərinə Azəricə oxumaq yasaq edilmiş, ləzgilərə,
tatlara, talış və kürdlərə ayrı-ayrı əlifba
və “lisan” yaradılmışdır.
Musaxanlı
və Çobanzadənin müştərək ədəbiyyat
və mətbuat lisanı hüdudunun genişligi etibarilə
qeyri mümkün və xəyali ola bilir. Fəqət parçalanmaya qarşı olması və
türk ellərinin daha çox uzaqlaşmalarına mane olmaq
istəməsi etibarilə şübhəsiz faydadan xali
degildir.
Bolşeviklər buna, tam buradakı diləncüməni
əleyhdarlarından bəzilərinin dedikləri kibi “Tatar və
Moğol istilası” damğasını vurdular.
Bu ola bilir, bolşeviklərdən bəklənilən
bir şeydir. Fəqət Əli Nazim ki Azərbaycan proletar
harsı mütəxəssisi və bayraqdarı idi...
Bunu da söyləmək lazımdır ki, Əli Nazim ilə
olan ixtilaf keçən sənə başladı. Səbəbi
də Əli Nazimin Azərbaycan proletar ədəbiyyatını
Moskva Proletar Cəmiyyətinə tabe etmək əleyhində
olması, rus proletar ədəbiyyatı konqresində,
gürcülərlə bərabər iştirakdan imtina eyləməsi
olmuşdur.
lll
Sovetlərin
böyük müvəffəqiyyətlərindən, 5 sənə
nihayətində Amerika ilə Avropayı geridə
buraxacaqlarından uzun-uzadiyə məlumat verən Dadaş
Bünyadzadə ədəbiyyat sahəsinə nəqli kəlam
edərək əzcümlə şuları söyləmişdir:
- “Ölkəmizin bu qədər böyük qalibiyyətləri
sinif düşməninə rahat vermiyor. Can çəkişməkdə
olan sinif düşməni bütün cəbhələrdə
baş qaldırdığı kibi, ədəbiyyatda dəxi
baş qaldırıyor.
Bən
keçən il proletar yazıçılarilə
görüşdüm. Onlar bəndən nə kibi yollar
göstərəcəgimi bəkliyorlardı...”
“...
Bununla bərabər bən
açıq-açığına göstərdim ki,
onların fəaliyyətindən razı degiləm...”
“... Son zamanlarda proletar yazıçıların fəaliyyəti
canlanmağa başlamışdır. Bəziləri
teatro əsərləri yazıyorlar. Təəssüf
ki, bən daha onların əsərlərini görüb qiymət
verəmədim.
Bən yazıçıları 3 qismə
ayırıyoram. Proletar yazıçıları,
cığırdaşlar (xalqçılar) və bizə zid
düşüncə təmsil edən yazıçılar
(milliyyətçilər)
Proletar yazıçıları firqənin baş xətti
uğrunda mübariz ikən cığırdaşların da
bir qismi bizə doğru gəlməkdədir. Biz onların
təzyiq edilməsinə yol vermiyəcəgimiz kibi prinsip məsələlərində
onlara güzəştə etmiyəcəgiz.
Proletar yazıçıları bəzi məsələlər
ətrafında bütün qüvvətləri səfərbərligə
almamışlardır. Misal üçün hakim rus milliyyətçiligilə
olan mücadiləyi alalım. Yevlaxov kibi axmaq
professorların “Türklər mənsub olduqları irqə
görə, avropalılara nisbətlə əqlən zəifdirlər”
kibi fikirlərinə qarşı Azərbaycan proletar
yazıçıları az iş
görmüşdür...
“1928-də Əli Nəzminin “Sijimqulunamə” adlı bir əsəri
nəşr olunmuşdur. Azərnəşr tərəfindən təb
olunan bu əsərdə pantürkizm məfkurəçilərindən
birinin ölümü üçün matəm tutulur.
Saniliyi
alalım: vaxtilə Müsavat parlamentosunda menşeviklər
fraksiyonunda olan Sanili “Namus davası” adlı əsərində
qolçomaq (burjua) simasını meydana qoyuyor. Gənc
yazıçılardan M.Rəfili isə bunun əksini yaparaq
köylülərin geridə qalmalarının səbəbini
genə köylülərin kəndilərində
görüyor.
Keçmiş maarif komissarı Mustafa Quliyev, Mustafa Kamal
islahatı yürüdərək “rədd olsun papaq” dedigi
zaman proletar yazıçıları içində buna
qarşı çıxan olmadı. Gənc
yazıçılarımızdan Rahim və Fövzinin “Bir
Mayıs” şeirlərinə baxacaq olursanız Mayısı
gözəl bir qıza bənzətdigini və bu günün
beynəlmiləl siyasi əhəmiyyətindən bəhs edilmədigini
görəcəksiniz.
Son dərəcə
qüvvətli yazıçılarımızdan Süleyman
Rüstəmi alsanız onun da xətaları olduğunu
görürsünüz...
“... O,
hekayələrinin birində gənc bir köylünün
Bakıya gəlməsini təsvi edir. Bu
köylü Bakıda tələbə bir qıza vurulur və
ən nihayət intihar ediyor.
Süleyman Rüstəmi hekayəsindən böylə
anlaşılıyor ki, bütün çürüklük
şəhərdə (Bakıda) saflıq və təmizlik isə
köylərdədir”.
Dadaş Bünyadzadə nitqini “Yaşasın proletar
yazıçıların işçi və kolxozçularla
qırılmaz rabitəsi!” arzusu ilə bitiriyor.
Dadaş Bünyadzadə qızıl
yazıçıları kolxozlara dəvət edən nitqində
ədəbiyyat sahəsində 3-cü yer
ayırdığı milliyyətçi qrupla
cığırdaş olmiyan xalqçılardan bəhs
etmiyor. Bunun
müqabilində proletarlarla çalışan Sanili kibi
cığırdaşların və proletar lideri olan digərlərinin
əlim müqəddəratilə bizi tanış
ediyor. Onlar ruslaşmış olan şəhərin
igrənc əxlaqiyatına qarşı
saflığını mühafizə etməkdə olan
türk köyünü qoymaqdadır.
Bir çoxları Moskvaya gedincə Vətən həsrətilə
yanıyor, Vətənin dağlarını, dərələrini,
çayırlarını idealizə ediyorlar. Və buna
mükafat olaraq “komunistcəsinə” ağır töhmət
alıyorlar.
Onlar məmləkətdən uzaqlaşınca “Vətən
həsrətilə” yanıyor, köyə yaqlaşınca,
Türk köylüsünün bütün yüksəkligini
hiss ediyor, düşünüb təcrübə hasil etdikcə
Əli Nəzmi kibi Moskvadan müstəqil bir varlıq
olduqlarını anlıyorlar.
Dadaş,
Yevlaxovlara qarşı gənc komunist
yazıçıları dəvət edəcəginə
başında bulunduğu komisarlar heyətini və “Komunist” qəzetəsini
hərəkətə gətirsə və onun kibi “axmaq rəhbərləri”
idarələrin başından atarsa daha praktik
olmazdımı?
Dadaş bunu yapmıyor. Çünki “axmaqlar”
müsaidə etmiyorlar.
“Odlu-Yurd”,
temmuz-avqust 1931, ¹ 5-6 (30-31)
AZƏRBAYCANDA
NƏŞRİYYAT İŞLƏRİ
Azərbaycanı,
türkləşdirmək məsələsi!
İştə bu günün, daha doğrusu ilin, bəlkə
illərin ən çox moda olmuş mövzuu.
12 sənədən bəri bu məsələ təkrarlanıyor
və yenə 12 sənədir ildən-ilə əksi nəticə
verməkdə, Azərbaycan ruslaşmaqda davam ediyor.
Nədən bu böylə oluyor? Rus
professorlarının rəyincə “Yüksək və
alçaq irq nəzəriyyəsi mövcibincə Türk
dimağı elmi qavramaqdan məhrum imiş”. Ona görə
məktəblər və dövlət müəssisələri
türkləşməzmiş!?
Fəqət görünüyor ki, bu teoriyə inanan
yalnız velikorus alimləri degil, Azərbaycan idarələrinin
başında oturan türk komunistləri də
“dimağlarının heç bir şey
qavramadığına qane”dirlər. Əgər böylə
olmasaydı Azərbaycan nəşriyat idarəsi yüksək
məktəblərin türkləşməsi
üçün türkcə kitab hazırlamaq məsələsinin,
kadro məsələsilə bərabər ön səf
işğal etdigini təqdir edərlərdi.
Hadi,
türkdən kadro, elim və fənn kadrosu hazırlamaq
işi, “Türk qafasının elim qavramaqdan aciz olduğu” qənaətində
olan “mədəni rus rəhbərlər” əlində
olduğunu nəzərə alaraq, bundan təbiətilə bir
fayda hasil olmayacağını qəbul edəlim. Ya bu “Azərnəşr” denilən Azərbaycan nəşriyat
idarəsinə nə dersiniz? Bu ki, hər
türkün əlindədir. Həm də
milliyətçi, sağ-sol müxalif və apportunist komunist
türklərin degil, Stalinin həqiqi uşaqları və
kölələri olan komunistlərin əlindədir.
12 sənədən bəri bu təşkilat nə
yapmışdır? Bakıda türkcə “Komunist” qəzetəsindən
Ş.Abasov, S.Fərhadov, əmələdən
Z.Bağırzadə, “Trud” qəzetəsindən Abramovdan
mütəşəkkil bir komunist təhqiq heyəti kəndi
təftişinin nəticələrini nəşr etməkdədir.
(“Komunist”, 1931, ¹ 106)
Bu rapordan
anlaşılıyor ki:
- “Texnika qalasına hücum bütün şiddətilə
davam ediyor. Lakin bu hücumda qalib çıxmaq
üçün ən əsas amillərdən birisi olan
texnikaya dair nəşriyat yoxdur. Dövlət
nəşriyatı olan Azərnəşr 1931 sənəsinə
qədər texnikaya dair əsərlərə əhəmiyyət
verməmişdir.
10 sənə zərfində fənnə aid nəşr
olunan əsərlər 14 listedən ibarət olmuşdur.
1931 sənəsində Azərnəşr bu sahədə
çox çalışmış 250 liste texnikaya dair əsər
nəşr etmişdir”.
Bunları yazdıqdan sonra heyət bu texnikaya dair əsərlərin
mahiyyətini şərh etməkdədir.
- “Azərnəşrin
nəşr etdigi türfkcə fənnə aid əsərlər
maranqozluğa, fotoqrafçılığa,
suvamaçılığa dairdir... “Halbuki, biz
Azərnəşr proğramında qazmaburıq (petar
ocaqlarına aid), petrol təsfiyyəsinə, geoloji və
petrol istehsalı ilə əlaqədar elmlərə dair kitab
nəşr edilib edilməyəcəginə təsadüf etmədik.
“... Halbuki, biz Azərnəşrin proqramında qazma buruq
(petrol ocaqlarına aid), petrol təsviyəsinə, geoloji və
petrol istehsalı ilə əlaqədar elmlərə aid kitab nəşr
edilib edilməyəcəyinə təsadüf etmədik”.
Halbuki, petrol sənayenin inkişafı üçün
bu kibi elmi kitablar bizə su və əkmək kibi
lazımdır. Azərnəşr isə bu mövzularda kitab
yazılması və buraxılması üçün
heç bir təşəbbüs etməmişdir...”
Məmləkətin iqtisadi vəziyyəti türkdən sənaye sahəsində türk lisanında mütəxəssis yetişdirməyi tələb etməkdədir. Yüksək məktəblər rus lisanında olduğu üçün türk çocuqları oxumaqdan məhrumdurlar. Azərbaycan dövlət nəşriyatı bu sahədə bir hazırlıq yapacağına, yüksək məktəblər üçün kitablar hazırlayacağına 10 sənə tətildən sonra “maranqozluğa, suvaqçılığa ...” aid “fənni” kitablar nəşr etməklə iktifa ediyor.
Fənn və texnika bu halda, şimdi baxalım 12 sənədən bəri 12-dən yalnız birinin türkcə olduğu anlaşılan yüksək məktəblər üçün nə yapılmışdır.
Bu xüsusda da sözü təhqiq heyətinə verəlim. Heyət raporunda diyor ki:
- “Azərnəşr” 10 il zərfində yüksək məktəblər üçün türkcə olaraq 49 mətbəə listəsindən ibarət 3 kitab nəşr etmişdir...”
Proğramında yüksək məktəblər üçün 900 səhifəlik 80 kitab ismi varmış... Fəqət bunlardan daha xəbər yox.
Bu işlərin başında durmaqda olan türk (?) komunistlərini görən rus professorları nasıl “Türkün dimağı işləmiyor” deyəməz?
Yalnız şu var ki, rus professorları və “Rus mədəni rəhbərləri” həm İstanbul, həm Azəri ləhcəsində “uşaq” olan Türk (?) komunistlərinin qətiyyən türkü təmsil etmədiklərini bildikləri halda bu teorilərini yenə vəz ediyorlar.
“Odlu-Yurd”, temmuz-avqust 1931, ¹ 5-6
Hadi - doğru yol göstərən, düz yola çağıran
(Ardı var)
525-ci qəzet.-2017.-4 noyabr.-S.20-21.