Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Şirməmməd HÜSEYNOV

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da, şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, bu günümüz üçün fəxr edək!

İKİ TARİXİ GÜN

28 may və 27 nisan Milli Azərbaycanın qurtuluş tarixində iki mühüm tarixi günlərdir. Qurtuluş və əsarət, bu zahirən öylə görükürsə də, fəqət bu iki tarixi hadisəni incə və dərin tədqiq edərkən biz görürük ki, 27 nisan tarixi intibahi-milliyyənin və qəti istiqlal mücadiləsinin toəmən (qarışıq) başlanğıcını təşkil ediyor.

Azərbaycan hərəkati-milliyyəsi Rusiya inqilabı zamanında Rusiyadan xilas olmaq üçün kəndi məcrai-təbiisini bulmuş idi. Fəqət xüsusi şərait vəzinin tamamən tovzihinə mane oldu. Yalnız təvali edən siyasi hadisat Rusiyanın vəziyyətini təyin etdi. Azərbaycan ciddi bir mübarizə yapmadan, kəndi istiqlaliyyətinə nail oldu. Rusiya kəndi çəkildi və 28 may 1918-də yalnız elani-istiqlal misaqının ehzari zəh-mətinə qatlandı. Qan tökülməksizin bir inqilab və qansız bir istiqlaliyyətin ən sonu Azərbaycanın tarixində görüldüyü vəchlə pək qanlı oldu.

28 May tarixindən sonra Azərbaycanda hökumət təsis etdi. Fəqət unutmamalı idi ki, Azərbaycanın istiqlalını təhdid edən təhlükə zail olmamışdı. Doğrudur Rusiya çəkilmişdi. Fəqət təkrar gəlmək istəyəcəkdi. İştə 27 nisan tarixində o təkrar gəldi. Parlamanın son cəlsəsində ki, müxalif və yarım müxalif qrupların bəyannamələrini xatırlayalım: onlar heç bir gun? təhlükə təsəvvür etmir, bütün bu hadisatı sadə bir hökumət təbdili şəklində tələqqi ediyorlardı. Qolaylıqla əldə edilən şey ələlüsul təqdir ediləməz. Nə zaman ki qızıl rus nəfərləri Azərbaycanın üç boyalı milli bayrağını endirərək, yerin? qızıl bayraq çəkdilər və kəndilərinə məxsus vəhşətlə məmləkət həyatına əl atdılar, o zaman vəziyyət bütün fəcaəti ilə anlaşıldı. Bolşevizm Azərbaycanın guşə bucaqlarına nüfuz etdikcə istiqlalın qaib oluşu daha fəzlə hiss olundu. Təxribat, yəğma, tövqifat, ən iyi vətən övladının qurşuna düzülməsi milli Azərbaycan məfkurəsini yenidən canlandırdı. Və şu andan etibarən Azərbaycanda milli mübarizə bütün şiddətilə başladı. Bu mücadilə şimdi xilas olmuş digər millətlərə imtisalən tarixi qurtuluş məcrasını təqib edir və bu yeni dövr millətin taəmaqi-qəlbində (qəlbinin dərinliklərində) yer tutmuş, onu yekparə bir kütlə halında istiqlal mücadiləsində birləşdirmişdir. Gəncə, Zaqatala, Qarabağ, Lənkəran, Quba və sair üsyanların əmsalsız mütəvaze qəhrəmanlarını xatırlayalım. Onlar Azərbaycanın hər guşəsini kəndi qanları ilə sulamışlardır. Bakı “Çeka”sında, “Salovki”də istiqlal uğrunda fədaye-nəfs edən arkadaşlarımızı xatırlayalım. Münəvvər zümrənin, məktəblilərin içində həmalud bir surətdə tovse edən mili məfkurə Bakı komissarlarını vəhşətə düşürmüş. İştə bütün bunlar 27 nisan gününün bir nəticəsidir.

Bu yeni həyata girən millətin kəndi istiqlalını iadə edəcəyinə biz iman ediyor və mücahidlərin qanları ilə sulanmış bu torpaqda kəndi hürriyyət və hakimiyyətini müdafiəyə müqtədir yeni bir qüvvətin meydana gəldiyinə qüvvətlə inanıyoruz!

Şəfi bəy Rüstəmbəyli

“Yeni Qafqasiya” məcmuəsi, 27 nisan 1927, №10

ZƏNCİRBƏND ELM

Amerikadan qalxıb 49 saata, heç yerdə durmadan doğruca İstanbula gəlmiş olan 2 qəhrəman təyyarəçi yapdıqları böyük işdən dolayı təbrik edilirkən:

- “Bunda təbrik ediləcək nə var? Bizim yapdığımız bu işi hər kəs yapa bilir. Bunda heç bir fövqəladəlik yoxdur” - demişlərdir.

Hürr bir məmləkətin hür mədəniyyəti içində tənəffüs etmiş, böyümüş olan bu iki qəhrəman məharət, bacarıq və cəsarət kibi mənəvi qüvvətlərin hər kəsdə, hər insan oğlunda buluna biləcəginə iman etdiklərindəndir ki, bu cəhətləri hesaba belə qatmamışlardır.

Əgər bu böyük müvəffəqiyyət Amerika kibi bir cəmiyyət çocuqları tərəfindən degil, iki rus təyyarəçisi tərəfindən yapılmış olsaydı məsələ tam başqa bir şəkil alacaq, bu müvəffəqiyyət “yüksək, müstaid və mümtaz bir irqə məxsus” zəfər kibi tələqqi ediləcəkdi.

Mənəvi mədəniyyətdən məhrum cəmiyyətlərdə bu “xudkamlıq” hələ də hakimdir. Hətta bütün millətləri bir cəmiyyət halına gətirəcəklərini, bütün irqlərdən bir millət yaratmağa çalışdıqlarını iddia edən bolşeviklər belə bu “mümtaz və yüksək irq” səfsəfəsinin ələmdarıdırlar.

Onlar qurduqları rejim içərisində yalnız insanları, millətləri, fikirləri və vicdanları degil elmi, fənni, bəşəriyyətin müştərək bir məhsulu sayı, içərisində hər millətin bir hissəsi bulunan mədəniyyəti, elmi belə əsir etmiş, kəndi məqsədləri uğrunda istismar eyləmək üçün “Zəncirbənd elm” yaratmışlar.

Onlar bu “əsir elmi” istədikləri kibi qonuşduruyor, istədikləri kibi düşünməgə icbar ediyor, istədikləri kibi görməgə vadar ediyorlar.

Əgər elm zəncirini qırmaq, qoparmaq, hürriyyətə çıxmaq, həqiqətə qovuşmaq, doğruyu söyləmək təşəbbüsündə bulunursa, zavallı elm də alimlərə olduğu kibi, “burjua” damğasını vurur, onu da “sürgün” ediyorlar.

Rus professorlarından Bartold, Radlov və digərləri türk millətinin mazisini, elm və mədəniyyət naminə, ehya yolunda hizmətləri, Türk xalqlarının milli imanlarını qüvvətləndirən materyallar meydana çıxarmış olduqları üçün bolşeviklər nəzərində “ixtilal əleyhdarlığı” kibi təvvəqqe edilməkdədir. Çünki Rusiyayı parçalayacaq bir hərəkat vücuda gətiriyor.

Rus alimlərindən Diyakov Azərbaycanda kollektivizmin iyi nəticə vermiyəcəgini və kollektivizə üçün Azərbaycanın qeyri-müsaid olduğunu nəzərə alaraq kollektivlər içərisində olan hüquqdan vərasətin təmin edilməsini təklif etmiş, prof. Potomkin kollektivize üsulu ilə heyvan bəsləməgin bir nəticə vermiyəcəgini, bu sahədə inkişafın yalnız mülkiyyəti fərdiyyə üsulu ilə ola biləcəgini isbata çalışmış, prof. Mixeyyev və Yabloçkov Azərbaycanda buğda ziraətindən pambıq ziraətinə keçmənin doğru olmadığını iddia etmişlərdir. (“Zarya Vostoka”, №139, sənə 1931)

Bolşeviklərcə bunlar ixtilal düşməni və “Azərbaycanda sosyalizmin müvəffəqiyyətini çəkəmiyən rus şoven milliyyətçisidirlər”.

Məsələ digər sahəyə gəlincə... Nəşriyyatımızı təqib edənlər, Azərbaycan milli hars və milli ürfanca pək fəci və əlim bir vəziyyətdə olduğunu bilərlər.

Azərbaycanın 12 yüksək məktəbindən yalnız birisində tədrisat türkcə imiş. Digərlərində türk tələbəsi belə yüzdə 21 nisbətində bir miqdar təşkil etməkdə imişlər.

Azərbaycan paytaxtı Bakı kibi bir şəhərdə bələdiyyə soveti həp ruslar əlində olduğu kibi müamilət dəxi rusca gediyor.

Azərbaycan maarif vəkalətində məmurlar həp rus, məqamlar ruslar əlində, seksiyonlarda oturan ruslar, müamilət rusca, türkcə bir ərzihal belə veriləməz.

Azərbaycan torpaq və ziraət vəkaləti, Azərbaycan əmək-məsai vəkaləti, Azərbaycan petrol komitəsi, kooperatif təşkilatları həp ruslar əlində bulunmaqdadır.

Bu vəziyyət bütün digər təşkilatlarda, vilayət, qəza və nahiyə müəssisələrində dəxi davam etməkdədir.

Halbuki, Azərbaycan “müstəqil” bir türk cümhuriyyəti ədd olunmaqdadır. Bütün idarələrin türkləşdirilməsi üçün daha 1923 sənəsində XII komunist firqəsi konqresində qərar alınmışdır.

Nədən idarələr türkləşdirilməmiş?

Nədən türk münəvvərləri min bir bəhanə ilə imha edilərək Azərbaycan sənədən-sənəyə daha ziyadə ruslaşmışdır.

Nədən türk münəvvərlərinə elm, siyasət, fənn, iqtisad və əskəri sahədə geniş fəaliyyət meydanı verilmiyor?

Buna bir çox səbəblər vardır. Onların bu səhifələrdə izahəna məcmuənin həcmi qeyri müsaitdir.

Ən qısaca səbəbi: Azərbaycanı ruslaşdırmaq, Azərbaycanı bir türk məmləkəti olaraq meydandan qaldırmaq, Azərbaycana milli varlığını və milli harsını yüksəltmək və göstərmək imkanı verməməkdir.

Çünkü Azərbaycan Rusiyaya çox lazımdır. Azərbaycan Rusiya əlində olmazsa Moskva qüvvətli bir rus sənayei yaradamıyacaqdır.

Fəqət bu imperyalist məqsəd bolşevik zəncirinə vurulmuş məhkum və əsir elmin dililə başqa türlü izah olunuyor. Və utanmadan bolşeviklər bu ruslaşdırma, bu istila və imha siyasətinin səbəbini “yüksək və alçaq irqlər” səfsətəsinə rəbt ediyorlar. Rus professorlarından Yevlaxova görə “yüksək və alçaq irqlər teorisi mucibincə türk dimağı elm qavramaq istedadından məhrum” imiş. Kəndisinə elm adamı və professor ismini verən digər bir rus Yelpatyevski də “Türk zəkasının lazımınca inkişaf etməmiş olduğunu, binaənileyh Azərbaycan elm və ürfan müəssisələrinin türklər əlinə verilməsinin mümkün olmayacağını” iləri sürməkdədir. (“Zarya Vostoka”, № 139, sənə 1931)

Bir qaç sənə əvvəl “Sovet Sosyalist Cümhuriyyətləri İttihadına” daxil cümhuriyyətlərin ədliyyə, daxiliyyə, ziraət v.s. vəkalətlərinin dəxi mərkəz faydasına olaraq ilğasına, Azərbaycan, Ukrayna, Gürcüstan, Özbəkistan, Türkmənistan kibi cümhuriyyətlərin hakimiyyət və istiqlallarını daha ziyadə təhdidə qərar veriliyordu.

Bu qərara Azərbaycan, Ukrayna və digər yerlərin komunistləri etiraz etmişlərdi.

Rus bolşevik hüquqçuları “daha ziyadə mərkəziyyətin, federasyona girmiş millətlərə daha ziyadə sərbəstlik və istiqlal vermək demək olduğunu, çünki hər iş mərkəzdə (Moskvada) toplandıqdan sonra “müstəqil cümhuriyyətlər bir çox kultetlərdən xilas olmuş olacaqlarını”... iləri sürdülər. Bu “fəlsəfəyə” görə əsirlər daha hür, kölələr daha sərbəstdir. Çünki heç bir haq, heç bir hakimiyyət, heç bir səlahiyyət sahibi olmadıqlarından bu haq və səlahiyyətlərdən mütəvəllid məsuliyyətlərdən dəxi məsundurlar. Binaənileyh “daha müstəqildirlər...”

Rus əsarətində “Zəncirbənd” edilmiş elm böylə söylüyor, böylə söylədiliyor.

“Türk dimağı (beyni) elmi qavramayaz”

“Türk zəkası inkişaf etməmişdir”

Çünki “yüksək, mümtaz və alçaq, aşağı mərhələdə duran irqlər varmış və türklər də bu ikinci kateqoriyaya mənsub imişlər. Bu türklər elm həyatına, siyasət həyatına, dövlət həyatına buraxılmazmış.

Rus, hankı olursa olsun, qızıl və qara, elmi bu şəklə soxacaq qədər “yüksək və mümtaz bir irq müməssili” olduğunu isbata müqtədirdir.

O, o qədər “yüksəkdir” ki, yalnız vicdanları, insanları və millətləri degil, elmi, məntiqi və mədəniyyəti də bir kölə kibi qullana bilir.

Rus, tarixi bəşəri yalnız kəndisindən bəhs etdirən, dünya ilə bir yaşa malik, qoca və cahanşümul bir mədəniyyət, qüvvət və həyatiyyət sahibi Türkün yaşamaq və yüksəlmək üçün ölümə xor baxan bir qoluna “alçaq bir irq” deyəcək qədər alçala bilir.

Mirzə Bala

”Odlu-Yurd”, temmuz-avqust 1931, sayi: 5-6 (30-31)

Xudkam - öz kefi ilə iş görən

28 MAYIS VƏ GƏNCLİK

28 Mayıs... İştə əsrlərdən bəri müxtəlif müstövli millətlərin boyunduruğu altında yaşamış Azəri cəmiyyətinin tarixini, ictimai həyatını, siyasi varlığını formula edərək Şərqdə ilk dəfə olaraq əsri bir dövlət təşkilatı ilə müstəqil bir həyata atıldığı zaman təsbit edən şanlı bir gün!..

Hər azərbaycanlı üçün ən müqəddəs bir bayram olması lazım gələn bu günün şərəfi heç şübhəsiz Azərbaycan istiqlal hərəkatını gərək nəzəri və gərək əməli sahədə ehzar edərək bilaxirə, yəni 11 sənə əvvəlisi bu özlənilən istiqlalı elan edən nəslə aiddir. Azərbaycan istiqlal tarixində şərəfli bir mövqe ehraz etmiş bu nəslin həyatını bu çətin, eyni zamanda şərəfli yola sövq etmiş ideal şəxsiyyətlərinin sövq və idarəsilə irəliləyən bir nəsil də vardır. Gənclik!.. Qızıl rus istilasına uğramış vətəninin istilası və istiqlalının iadəsi üçün yılmadan mücadilə edən bir nəsil!

Bilirmisiniz, vəhşi bolşevik rejimilə mücadilə edən bu gənc nəsil kimin yavrularıdır?..... 28 Mayısın. İstiqlalın elan edildigi günü təsit mərasimlərində omuzlarında taxta tüfənglərlə milli şərqilər söyliyərək rəsmi keçid yapan və milli məfkurəsi istiqlal məfhumu hənuz şüurlarının altında bulunan mini-mini yavrular bu gün Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin can damarını təşkil ediyorlar.

28 Mayısın bu qəhrəman övladları o zaman milli və vətəni hislərdən məhrum degildi. 1917-dən etibarən başlayan müxtəlif qarğaşalıqlar, milli məktəb, milli hars və ürfan ocaqları ona bu hissi aşılamış, istiqlal məfkurəsini zehnində yerləşdirmişdi. Fəqət söylədigimiz kibi bu milli məfkurə və istiqlal məfhumu daha şüurun altında bulunuyordu.

Mənhus qızıl rus istilasına mütəaqib bu nəsil istiqlal fikrini tərvic edən imanlı bir qüvvət və mənbəin verdigi ilham və hadisatın şövqilə artıq məşur bir milliyyət və istiqlal məfkurəsilə mücəhhəz, vaxtilə omuzunda daşıdığı taxta tüfəngləri həqiqi silaha çevirmək surətilə çalınmış istiqlalının iadəsi yolunda mücadilə həyatına atıldı. Həyatiyyət və qüvvətini məmləkətdə təhəddus etmiş mütəvali hadisə və vəziyyətlərlə bir qat daha təəyyüd etdirən bir firqəyə mənsub və ondan aldığı fikri qida və mücadilə qüvvətilə məfkurəsinə qovuşmaq ehtirası ilə irəliləyən iştə bu gənclikdir. İctimai, siyasi, iqtisadi və bilcümlə milli ümdələrini xalqın həyati ehtiyacı üzərinə təmim və şəniyətə müvafiq bir tərzdə müdafiədən bir an fariğ olmıyaraq bütün prinsiplərini yaşadığı mühid daxilində ictimai və siyasi bir sistem halına gətirən bolşeviklərin zəbanzəd təbirilə “Müsavatizm” cərəyanına qədər irəlilədən iştə 28 Mayısın bu fədakar övladlarıdır.

Bu mücadilə və əldə etdigi müvəffəqiyyətlər qolay bir şərait daxilində cərəyan etməmişdir. Bunun üçün o kəndi sırasından ən dəgərli arkadaşlarını qurban vermiş, bolşevik məzaliminin ən ağır şəkillərinə məruz qalmış və qafilələrlə məchul diyarlara sürülmüş ana yurduna həsrət qalmışdır.

Şəxsi həyatından təcərrud etdigi üçün bütün bu məhrumiyyət və işgəncələrə qatlanmış və heç bir fədakarlıqdan çəkinməmişdir. İştə bu nəsil kəndi mücadilə və fəaliyyəti sayəsindədir ki, təqib etdigi məslək və müdafiə etdigi davayı, bolşeviklərin müxtəlif şəkillərdə təcəlli edən təqibatlarına rəğmən, köylü və əmələsindən başlayaraq məktəblilərə qədər, hətta komunist gənclərə belə aşılamış və bu surətlə kəndisindən sonra bu mücadiləyi idamə edə biləcək sağlam milliyyətpərvər bir nəsil hazırlamışdır. 28 Mayısın şərəfli istiqlala təqəddüm edən ehzari dövrü hazırlayan və bilaxirə bu istiqlalı elan edən nəslə aid olduğu kibi, istilayi mütəaqib istiqlal mücadiləsi şərəfi də bu günki gəncligə, mübariz gəncligə aiddir.

İstiqlal mücadiləsinin gərək nəzəriyyat və gərək əməliyyat vadisində vüquf və mətanətini göstərmiş gəncligin vəzifəsi bununla bitmiş olmuyor. Bu mücadilə ilə müvazi olaraq bir tərəfdən mücadiləyə daha məşur və daha məqul bir çöhrə verməgə, digər tərəfdən idealı təqviyyəyə hizmət edə biləcək bir çox məsələlərə əhəmiyyət vermək və hadisələrə intibaq etmək zərurəti vardır. Bu məsələlərdən biri, bəlkə də birincisi, mənsub olduğu cəmiyyəti ögrənmək, yəni obyektiv bir gözlə tarixini, coğrafiyasını, sosiolojisini, ədəbiyyatını, istiladan əvvəlki və istiladan sonrakı həyatını tədqiq etməkdir. Bu xüsusun tədqiqi bilxassə bu gün Azərbaycan hüdudu xaricində yaşayan gənclik üçün qayət zəruridir. Şübhəsiz ki, bu vasitə ilə hüdud xaricində bulunan gənclik kəndisini bulunduğu mühitin təsirindən vəqaye edə bilir. Və məmləkətinə olan mərtubiyyət və əlaqə hissinin təqviyəsinə yarayacaq imkanı bulmuş olur. Bundan maəda məmləkətdə başqa bir rejim təhdində yaşayan xalqa bilaxirə yabançı qalmamaq və əmri vaqelərlə qarşılaşmamaq, eyni zamanda istiqamət təyinində mütərəddid qalmamaq üçün bolşevik istilası altında bulunan məmləkətin hər günki həyatını təqib edərək ona görə hazırlanmaq, yəni idealist olduğumuz nisbətdə də realist olmalıyız.

Y.Əli

”Odlu-Yurd”, 28 Mayıs 1929, № 4

Müstövli - işğalçı

Ehraz - hüzura gətirmə

Təhəddüs - üzə çıxan

Təəyyüd - sağlamlaşma

Təmim - intişar etmə, ümumiləşdirmə, yayma

Şəniə - eyibli iş

Zəbanzəd - tələffüz

Təcərrüd - əl çəkmə

İntibaq - müvafiq olma

Vəqa - qoruma

AZƏRBAYCAN HƏYAT VƏ MƏTBUATINDAN

Azərbaycanda sinif mücadiləsi “Teatro ətrafında bir münaqişə”, “Proletar ədəbiyyatı” məhsulları

Bir müddət əvvəl Bakıda Azərbaycan Mərkəzi Komunist firqəsinin sənəlik ictimai vüqu bulmuşdu. Məzkur ictimada ələlxüsus Azərbaycan Komunist firqəsi məsul katibi Çikalo Azərbaycanın iqtisadi, ictimai və siyasi vəziyyəti haqqında məruzədə bulunmuş və Komunist firqəsinin Azərbaycandakı “müvəffəqiyyətləri”ni sayıb tökmüşdür. Məruzəsində ən mühüm yeri sinif siyasətinə verən Çikalo böyük bir təlaşla Azərbaycanda sinif düşmənliginin və bu düşmənlik nəticəsində hüsula gələn şiddətli mücadilələrin kəskin bir şəkil aldığından bəhs etmişdir. Çikaloya görə bütün Sovetlər İttihadında olduğu kibi Azərbaycanda dəxi son zamanlarda sinif mücadiləsi gərgin bir şəkil almışdır. Sinif mücadiləsinin şiddət kəsb etməsinə səbəb bir tərəfdən ötədənbəri Qarabağ, Şirvan, Gəncə kibi bir çox Azərbaycan qəzalarında təhəssün etmiş çetələrin fəaliyyətə keçmələri, digər tərəfdən köy qolçomaq zümrəsinin şiddətli müqavimət və aktiv mücadilə etməsidir. Qolçomaqların şiddətli müqavimətindən bəhs edən Çikalo diyor ki: “Qolçomaqların fəaliyyəti köy həyatının bütün sahəsini istila etmişdir. Onlar gərək ərzaq (taxıl) hazırlığı və gərəksə əkin işləri, vergi və istiqraz məsələlərində hökumətin tədbirlərinə qarşı çıxıyor və şiddətlə müqavimət ediyorlar. Qolçomaqlar yalnız bununla qalmamış, Azərbaycanın bütün köylərində Sovet müəssisələrinə soxularaq idarəyi kəndi əllərinə almışlardı”.

Köylü müqavimətini bu surətlə təsvir edən Çikalo sözü köylərdə komunistlərə qarşı yapılan terror hərəkətlərinə keçiyor və əlavə ediyor ki, “Qolçomaq, inqilab əleyhdarı və sair bu kibi ünsürlər tərəfindən komunistlərə qarşı icra edilən terrorlar gündən-günə artmaqdadır, bir ay zərfində yalnız bir qəzada 20-dən fəzlə komunist öldürülmüşdür”.

Çikalo köylərdə bulunan bu kibi “yabançı ünsürlər”in əmələlər içərisində dəxi qüvvətlə kök saldığını və tıpqı qolçomaqlar kibi əmələlərin də hökumətin köy siyasəti əleyhində çıxışda bulunaraq hökumət əleyhinə şiddətli propağandalar yapdığını qeyd ediyor.

Məruzəsində ərzaq böhranı məsələsinə təmas edən Çikalo əmələlərin dərin bir böhran içərisində imrari-həyat etdiklərinə işarət edərək, bu iştə ərzaq təchizatilə əlaqədar Sovet müəssisələrini qəbahətli buluyor və diyor ki, “Köy və şəhərlərdə bulunan ərzaq müəssisələrimizin şimdiyə qədər heç bir hazırlıqda bulunmaması və əmələ sinfini ərzaqla təchiz etməməsi bir rəzalət və tam mənasilə cinayətdir”. Fəqət qəbahəti ərzaq müəssisələrində görməklə əmələ zümrəsinin gönlünü almaq istəyən Çikalo böhranın əsil səbəbini bilməz degildir. Zənn edərsək mütəəddid çıxışlarında göstərdikləri kibi əmələlər ümumi böhranın əsil səbəbini Sovet hökumətinin yanlış köy siyasətində görmüş və böhrandan qurtulmaq üçün, köylünün hökumət tərəfindən təzyiqi əleyhində bulunmuş və mümkün mərtəbə köylüyü müdafiədən çəkinməmişlərdi.

Məruzəsinin sonunda Mavərayi Qafqasiya Komunist firqəsinin qərarlarından bəhs edən Çikalo bu qərar mövcibincə bir çox sənaye sahələrinin Mavərayi Qafqasiya Federasyonu idarəsinə veriləcəyini, yəni mərkəzləşəcəgini qeyd etmişdir. Çikaloya görə iqtisadiyyatın təqviyəsi (?) üçün yapılacaq olan bu təmərküz siyasəti heç şübhəsiz bəzi milliyyətçi ünsürlərin müqavimətinə məruz qalacaqdır. Bunun üçün də “bilcümlə firqə təşkilatları gərək hakim rus milliyyətçiligi (rusçuluq) və gərəksə məhəlli milliyyətçiliklə qəti bir mücadilə yapmalıdır”.

lll

Bakıda intişar edən “Komunist” qəzetəsində son zamanlarda şayani-diqqət bir qələm münaqişəsi yürüdülməkdədir. Münaqişənin mövzusunu işçi teatrosu təşkil ediyor. Məsələ şudur: işçi teatrosunun xalq tərəfindən rəğbət görməməsinin əsil səbəbini araşdırmaq. Bu məqsədlə toplanan əlaqədar zəvat bütün səbəbini səhnəyə vəz edilən piyeslərin bədii, orjinal əsərlər olmayıb, tərcümə və sırf propağanda piyesləri olduğu keyfiyyətində görmüş və xalqı teatroya cəlb etmək üçün mütləq orjinal və bədii qiymətə haiz əsərlər oynamalıdır demişlərdir. Son zamanlarda Əbdülhaq Hamidin “Duxtəru Hindu”sunu oynamaq surətilə böyük bir rəğbət gördüklərinə istinadən tezlərini müdafiə edən bu zümrə əleyhinə komunist keçinən bəzi dolqoviklər şiddətlə hücum etmiş və bu tədbir və fikri “proletar məfkurəsi” üçün vahim bir yol bulmuşlardır. Bu cümlədən olaraq “Komunist” qəzetəsində “Tənqidçi” imzası ilə “Qorxunc bir təmayül” ünvanlı bir məqalə dərc edilmişdir.

Orjinal əsərlərin oynanılmasını müdafiə edən zümrəyə qarşı yazılan bu məqalədə dəxi əsas etibarı ilə bu fikir rədd edilməyərək yalnız bu yolun “proletar məfkurəsi”ni istiqamətindən çevirəcəgi üçün vahim olduğuna işarə ediyor və diyor ki, “Bu fikir bütün əfkarı ümumiyyəyi istila edərək təəmmüm etmiş olursa işçi teatrosu çox şeylər qeyb etmiş olacaqdır. Çünki bu gün məzkur teatroya gələn az isə səbəbi xalq kütləsinin inqilabi əsərləri sevməməsidir. Digər teatrolarımızda dəxi müşahidə edilən bu həqiqəti etiraf etmək lazımdır. Xalq inqilabi əsərlərdən xoşlanmadığı üçündür ki, teatroya gəlmiyor. Təsəvvür edilsin, inqilabın 10-cu sənəsində xalq inqilabdan və inqilabi əsərlədrən xoşlanmıyor və bu kibi əsərləri sevmiyor. Bunu bir komunist ağzından eşidiyoruz. Vəziyyət böylə ikən xalq kütləsinin inqilab tərəfdarı, komunizm mühibbi olduğundan, proletar ədəbiyyatının mövcudiyyətindən bəhs edilə bilirmi? İnqilaba nifrət edən bir kütlənin “proletar” ruhlu olduğuna nasıl, hanki məntiqlə hökm edliə bilir? Fəqət bolşevik məntiqi bunu aramaz, çünki o hər şeyin silah gücü ilə, terrorla yapılacağına qanedir. Məqalə sahibi xalqın bu nifrətinə rəğmən teatronun heç bir zaman kəndi “proletar” xəttini dəgişdirmək təşəbbüsündə bulunmamasını təklif ediyor və “inqilabi repertuar əsasından sapmak demək, xalq kütləsinin tələb və arzusuna ittiba və onun arxasınca getmək deməkdir”. Diyor ki bu da teatroyu bir propağanda ocağı yapmaq surətilə xalqın qafasını komunizm həzəyanları ilə doldurmaq, xalqı zorla “proletar ruhlu” yapmaqdan başqa bir şey degildir. Fəqət nə olursa-olsun xalq zövqünün önünə keçiləmiyəcəgindən bu tədbirin müvəffəqiyyətli nəticələr vermiyəcəgi təbiidir.

lll

Son zamanlarda milli ədəbiyyata qarşı gərək qəzetə və gərək konqralar vasitəsilə mücadilə səhnəsinə atılan qızıl “şair” və “ədiblər” bolşevik ağalarının ağzına bir şey atmaq və bu surətlə “proletar ədəbiyyat”ı yaratmaq üçün bir taqım əsərlər nəşr etmişlərdir.

Mustafa Quliyev “Yüksəliş” ünvanilə “Komunist” qəzetəsinə yazdığı bir məqaləsində bu vadidə yazılmış əsərlərdən dərin bir vəcd və həyəcanla bəhs etməkdədir. Quliyevin keyfi hökmunə görə Azərbaycan ədəbiyyatı artıq milli, inqilab əleyhdarlığı kibi təmayüllərdən sıyrılmaqda və həqiqi “proletar” çöhrəsini bulmaqda imiş. Quliyev misal olmaq üzrə şair yamağı Süleymanın “Müsavatçılara cavab” namı altında nəşr etmiş olduğu şeirləri zikr ediyor və mahiyyətini hənuz bilmədigimiz bu şeirlər haqqında diyor ki: “Bu şeirlərlə Süleyman düşmanlarımızı qırbaçlıyor. Onların qardaş qırğını, zülm, təhəkküm ilə dolu hakimiyyətlərini xatırlayaraq acizliklərinə gülüyor. Məzkur şeirləri “Müsavat” fəaliyyətinə bir cavab tələqqi edən Mustafa əlavə ediyor ki: “Müsavatçılar bəzi yazıçı və şairlərə adsız qitəat və şeirlər göndərərək 3 rəngli bayrağı, turançılığı mədh ediyorlar. Müsavat əfsunçusu gəncləri vətən, millət və istiqlal fikirlərilə əfsunlamağa çalışıyorlar. Süleymanın şeirləri bunlara iyi bir cavabdır”.

Qulyev bundan başqa daha bir qaç “proletar” şairinin əsərlərindən bəhs edərək artıq Azərbaycanda proletar ədəbiyyatının vücudə gəldiginə qani bulunuyor. Fəqət bircə bu kibi ismarlama yazılar fərdi bir qənaət məhsulu olduğu üçün Azəri xalqının məşəri vicdanının bir əksi olan milli ruh əsərlər yanında pək sönük qalır. Çünki xalqın istədigi, xalqın zövqü tamamilə başqa, buna müqabil bilməcburiyyə təlqin edilmək istənilən fikir də başqadır. Binaənileyh xalqın əsil yaradıcılığı olmadan ismarlama surətilə vücuda gətirilmək istənən “proletar ədəbiyyat”ı hər zaman olduğu kibi yenə də qüvvətli və hakim bir milli ədəbiyyat yanında inkişafdan məhrum qalacaqdır.

Y.Əli

”Odlu-Yurd”, Mart 1930, № 13

İttiba - boyun əymə, itaət etmə

Həzəyan - mənasız, havayı, hədyan

Vadid - yeni baxış

Vəcd - cuşa gəlmə

Məşər - duyma, dərk etmə

Təhəssün etmək - qəzaların içərisinə soxulmaq

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2017.-11 noyabr.-S.20-21.