Ortaq yazılı ədəbiyyat mərhələsi
İsa HƏBİBBƏYLİ
Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının vitse-prezidenti, Milli Məclisin Elm və Təhsil
Komitəsinin sədri, akademik
Çoxəsrlik inkişaf yoluna malik olan Azərbaycan
yazılı ədəbiyyatının qədim tarixi, görkəmli
yaradıcı simaları və böyük ənənələri
vardır.
Bununla belə, ədəbiyyatşünaslıq elmində
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının konkret
olaraq hansı vaxtdan başlaması haqqında yekdil fikir
olmamışdır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının
tarixini müəyyən etmək məsələsində
müxtəlif meyarlara istinad olunmuşdur. Həmin
prinsiplər sırasında üç əsas prinsip: ortaq
türk yazılı mətnlərinə istinad olunması, ana
dilli milli ədəbiyyat faktoru və harada yaşamasından,
hansı dildə yaranmasından asılı olmayaraq, milliyyət
etibarilə azərbaycanlı olan qələm sahiblərinin əsərlərinin
meydana çıxması əsas yer tutur.
XX əsrin əvvəllərində yaranan ədəbiyyat
tarixçiliyində Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının
mənşəyinin ortaq türk yazılı mətnləri
olan Orxon-Yenisey abidələri ilə əlaqəli təqdim
edilməsi meyilləri olmuşdur. Əmin Abidin “Azərbaycan
türklərinin ədəbiyyatı tarixi” kitabında “Orxon
abidələrindəki kitabələr mövzu etibarilə
oğuzlardan bəhs edən” bədii mətnlər kimi nəzərə
çarpdırılır. Onun fikrincə,
“oğuz-türkmən ləhcəsində on iki əsr əvvəlki
şəklində bizə qalan Orxon kitabələrindəki
üslub və ifadə olduqca işlənmiş bir yazı ədəbiyyatının
təkamül etməyə başlayan dövrün ədəbiyyatındadır”.
Sovet hakimiyyəti illərində siyasi-ideoloji
baxışlara görə Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının
mənşəyi, başlanğıcı kimi Orxon-Yenisey kitabələri
versiyası arxa plana keçirilmiş və tədricən
unutdurulmuşdur. Azərbaycan yazılı
ədəbiyyatı tarixinin ortaq türk abidələrindən
başlaması fikrinə XX əsrin yetmiş-səksəninci
illərində yenidən qayıdılsa da, bu ideya yalnız
ölkəmiz dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən
sonra ədəbiyyat tarixçiliyində elmi prinsip kimi nəzərə
alınmışdır.
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının
tarixinin başlanğıc dövrünün müəyyən
edilməsində ana dilində yazılan ədəbiyyatın
meydana çıxması faktoruna istinad edilməsi uzun dövr
ərzində üstünlük qazanmışdır. Ədəbiyyatşünaslıq
elmində ilk ədəbiyyat tarixi kimi qəbul edilən Firidun
bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi materialları” əsərində ana dilində yaranan ədəbiyyat
faktoru əsas götürülməklə ədəbiyyatımızın
Məhəmməd Füzulidən başlaması fikri irəli
sürülmüşdür: “Füzuli özü türk
oğlu olmağa binaən, öz ana dilini artıcıq sevib də
ona rövnəq verməyi baş vəzifələrindən
biri hesab edirmiş. Və insafən demək olur
ki, türk ədəbiyyatının banisi Molla Məhəmməd
Bağdadi olubdur. Əgərçi ondan
müqəddəm türklərin də bəzi mötəbər
şairləri olubdur, vəli onun kimi müqtədir və cəm
lisana malik və camli-fünuni-nəzm və nəsr
olmayıbdır”.
Anadilli ədəbiyyat
prinsipini əsas kimi qəbul etməklə, Yusif Vəzir
Çəmənzəminli Azərbaycan ədəbiyyatını
İmadəddin Nəsimidən, İsmayıl Hikmət İzzəddin
Həsənoğludan, Mehmet Fuad Köprülüzadə isə
Qazi Bürhanəddindən başlamağı məqsədəuyğun
saymışdır.
Ədəbiyyat tarixçiliyində yazılı ədəbiyyatın
başlanması mənasında yalnız ana dilində yaranan ədəbiyyat
faktorunun əsas kimi qəbul edilməsi dünya elmi fikrində
öz isbatını tapmış obyektiv məntiqə
uyğun gəlmir. Belə ki, Avropa xalqlarının bir çoxunun qədim
elmi və ədəbi irsinin latın dilində,
əksər Asiya xalqlarının ədəbiyyatının
isə ərəb və fars dillərində yaranıb
inkişaf etməsi heç də həmin ölkələrin
milli ədəbiyyatının olmaması kimi başa
düşülmür. Avstriya, İsveç və
Holland ədəbiyyatlarının alman dilində yaranması
bu xalqların ədəbiyyatının “qədim
dövrünün” olmaması demək deyildir. Bir çox xalqların qədim dövrdə əlifbasının
olmaması həmin ölkələrdə ana dilində yaranan
ədəbiyyatın gecikməsinə öz təsirini
göstərmişdir. İctimai-siyasi və
dini-hərbi amillər də ayrı-ayrı xalqlarda milli dildə
deyil, hakim dildə ədəbiyyatların
formalaşmasını şərtləndirmişdir.
Ədəbiyyatşünaslıq elmində Azərbaycan
yazılı ədəbiyyatı tarixinin azərbaycanlı
müəlliflərin VII əsrdə ərəb dilində
yazılmış əsərləri ilə
başlandığını bildirən elmi mülahizələr
müəyyən yer tutur. Bu məqamda ərəbdilli
ədəbiyyatın xilafətin tərkibinə daxil olan
bütün xalqlar tərəfindən yaradılması məntiqinə
üstünlük verilir ki, həmin ortaq mədəniyyəti
ərsəyə gətirənlərin arasında Azərbaycanın
da özünəməxsus payı və rolu olmuşdur.
Bütün bunlara görə ortaq dildə yaranan
yazılı ədəbiyyatda hər xalqın öz yeri və
xidmətləri mütləq nəzərə
alınmalıdır. Müasir dövrdə Azərbaycan
yazılı ədəbiyyatı tarixinin başlanğıc
dövrünün, ilkin yazılı mərhələsinin
müəyyən olunmasında ortaq ədəbiyyata istinad etmək
və bu ümumi mədəniyyətdə xalqın
özünəməxsus payını ayırd edərək dəyərləndirmək
məqbul elmi prinsip hesab olunur. Xüsusən
dilçi alimlərin Orxon-Yenisey abidələrinə həsr
edilmiş tədqiqatlarında ortaq türk dili və mədəniyyəti
haqqındakı elmi mülahizələr məntiqi mənada həmin
yazılı mətnlərin ortaq ümumtürk ədəbiyyatı
nümunəsi olduğunu düşünməyə əsas
verir. Bundan başqa, XX əsrin
doxsanıncı illərində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elmində də ədəbiyyat tarixinin ortaq ümumtürk
abidələrindən başlamağa dair konseptual təkliflər
irəli sürülmüşdür. Bu
baxımdan yanaşdıqda qədim dövrün siyasi-hərbi
və dini-ideoloji şəraiti nəzərə alınmaqla,
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı tarixinin
Başlanğıc dövrünün ortaq mədəniyyətlər
və başqa dillər vasitəsilə yaranıb inkişaf
etdiyi qənaətinə gəlmək və bunu məqbul hesab
etmək olar.
Qədim
dövr Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı
aşağıdakı ortaq mədəniyyətlərlə
birgə yaranıb inkişaf etmişdir:
1. Ortaq
ümumtürk yazılı mətnləri
2. Ərəbdilli
Azərbaycan ədəbiyyatı
3. Alban
şeir nümunəsi
Qeyd olunduğu kimi, Başlanğıc mərhələdə
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı ümumtürk ədəbiyyatının
tərkib hissəsi olaraq meydana çıxmışdır. Xalqımızın
şifahi ədəbiyyatıda, yazılı bədii təfəkkürü
də ortaq ümumtürk ədəbiyyatı və mədəniyyəti
ilə sıx əlaqədə, birgə
formalaşmışdır. Qədim
dövrlərdə yaranmış folklor nümunələrinin
əksəriyyətinin ayrı-ayrı türk
xalqlarının ədəbiyyatında oxşar
variantlarının olması bu ədəbiyyatın vahid bədii
təfəkkür sistemi əsasında
yaradıldığını sübut edir.
Ümumtürk yazı mədəniyyətinin və ortaq
yazılı mətnlərin ən klassik nümunəsi
Orxon-Yeniseykitabələridir. Monqolustandakı Orxon və Sibirdəki
Yenisey çayları hövzələrində
tapılmış daş üzərindəki yazılı mətnlərdə
ifadə olunan müəyyən dəbdəbəli üslub,
obrazlı təsvirlər, ritmik ifadə tərzi və sabit
leksik tərkib qədim
türkdili və ədəbiyyatı ənənələri
ilə səsləşir. Türkiyə mənbələrində
hələ XX əsrin ortalarında etiraf olunmuşdu ki, “Orxon
kitabələrində gördüyümüz kəlmələr
bugünkü oğuz türkcəsində işlədilən
sözlərin köklərini təşkil etdiyi kimi,
üsluba hakim olan qrammatika qaydaları da türkcənin əsas
qramer qaydalarını etiva etməkdədir” (H.T.Gönensay,
N.S.Banarlı). Azərbaycan dilçi alimləri
də bu fikirdədirlər ki, “qədim türk yazılı
abidələrinin dili V-VIII əsr xalq danışıq dilini əks
etdirən ədəbi dildir”. Qədim
Orxon-Yenisey yazılarının lüğət tərkibində
olan sözlərin bir qismi müasir türk dilləri
üçün arxaikləşmiş olsa da, digər qismi bəzən
fonetik dəyişmələrlə, bəzən isə
olduğu kimi işlənməkdədir (N.Xudiyev).
Ədəbiyyat baxımdan da Orxon-Yenisey abidələri
ümumtürk xarakteri daşıyır. Türkiyə ədəbiyyat
tarixlərində Orxon-Yenisey abidələri ümumiyyətlə,
türklərin qədim dövlətçilik və
azadlıq ruhunun bədii ifadəsinin əsəri kimi qiymətləndirilir:
“Bu yazılarda türk millətinin hürriyyət və
istiqlal eşqi, milli həyəcanı, savaşmaq və
dövlət qurmaq qabiliyyəti çox qüvvətli bir ifadə
tərzi ilə anladılmışdır” (H.T.Gönensay,
N.S.Banarlı). Təsadüfi deyildir ki,
tanınmış türkoloq F.E.Korş Orxon-Yenisey
yazılı mətnlərində ümumiyyətlə,
türk xalq şeiri ritminin olduğunu müşahidə
etmişdir. İ.V.Stebleva
bu abidələrdən ortaq türk tarixi qəhrəmanlıq
poemaları kimi söz açmışdır. Hətta
tanınmış Türkiyə tədqiqatçısı Vəsfi
Mahir Qocatürk “kiçik bir ədəbi əsər” kimi dəyərləndirdiyi
Orxon-Yenisey abidələrindəki “Tonyukuk kitabəsi”nin müəllifi Yolluq Tigini əski türk
abidəsinin müəllifi hesab etmişdir.
Orxon-Yenisey kitabələrinin janrı haqqında alimlərin
maraqlı fikirləri vardır. Tanınmış rus
türkoloqu S.E.Malov (1880-1957) Yenisey məzarüstü
yazılı abidələrini “epitafiya” və ya “məzar ədəbiyyatı”
adlandırmışdır. V.Jirmunski
(1891-1971) Orxon abidələrinin “ayrıca janr” olduğunu qeyd
etmişdir. Əhməd Kabakçı
“Oğuz Kağan dastanı”nı “əfsanələşdirilmiş
tarix” kimi dəyərləndirmişdir. Ortaq
türk mətnlərinin janrı haqqında yazılanlardan hər
birində bu yazılara bədii forma baxımından fərqli
yanaşmaların təzahürü olan baxış ifadə
olunmuşdur. Və Orxon-Yenisey mətnlərində
qeyd olunan bədii formaların müəyyən əlamətləri
vardır. Burada diqqəti çəkən
əsas cəhət ondan ibarətdir ki, tədqiqatçılar
Orxon-Yenisey abidələrindən ədəbiyyat faktı kimi
bəhs etmişlər. Orxon-Yenisey
yazılı ədəbiyyat mətnlərinin xarakterinə gəlincə,
elmi fikrin ortaq qənaəti bundan ibarətdir ki, bu mətnlərdə
mənzum poetik ünsürlər mövcuddur. Hətta F.Korş Orxon-Yenisey abidələrinin mətnində
“vəznli mənzumələrin” olması qənaətinə
gəlmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünası
Əmin Abid də Orxon-Yenisey mətnlərində “vəznli nəsr”
üslubunu müşahidə etmişdir. Onun
“Gültegin” abidəsindən sitat gətirdiyi
aşağıdakı parçada vəznli sərbəst
şeirin xüsusiyyətləri aydın surətdə diqqəti
cəlb edir:
Buncə
bitik bitincə
Gün Təkinin
atısı
Yollıq Təkin bitidim.
Yigirmi
gün olunub
Bu
başqa bu tamğa qop
Yolluq Təkin bitidim.
Şeir parçasından Gültegin qardaşı
Yolluqteginin “Gültegin” abidəsinin müəllifi olduğu
görünür. Eyni zamanda, “Bilgə Kağan” kitabəsinin
də Yolluqtegin tərəfindən bir ay dörd gün ərzində
yazıldığını bildirən mənbələr
mövcuddur.
Akademik
Tofiq Hacıyev Orxon-Yenisey abidələrini təşkil edən
“Gültegin”, “Bilgə Kağan” və “Tonyukuk” kitabələrini
bir-birini tamamlayan trilogiya biçimində yazılmış
“bədii-sənədli qəhrəmanlıq dastanları” hesab
edir. Vəli Osmanlı Orxon abidələrinin
“daş salnamə” olduğu qənaətinə gəlmişdir.
Bizim fikrimizcə, Orxon-Yenisey mətnləri sənədli
bədii təfəkkürün məhsuludur. Məzarların
üzərinə bu mətnləri yazanlar həm müəyyən
olmuş faktları, hadisələri və şəxsiyyətləri
tarixləşdirmiş, həm də baş verən proseslərə
özlərinin hiss və həyəcanlarından doğan
obrazlı baxışlarını ifadə etmişlər.
Orxon yazıları bir qədər böyük
həcmə malik mənsur memuar hekayələridir. Kiçikhəcmli Yenisey yazıları isə
miniatür mənsur şeir təəssüratı
yaradır. İdeya-məzmun və
dil-üslub etibarilə bir-birinə çox yaxın olan Orxon-Yenisey
yazılı abidələrini bir yerdə mənsur roman
adlandırmaq olar. Böyük rus şairi
Mixail Lermontovun (1814-1841) məşhur “Zəmanəmizin qəhrəmanları”
əsəri də mənsur roman janrında
yazılmışdır. Hətta bir-iki sətirdən
ibarət olan Yenisey mətnlərinin bəzilərini
“Orxon-Yenisey ədəbiyyatı”nın
epiqrafı kimi qəbul etmək olar.
Bundan
başqa, qədim türk dastan ənənəsində, o
cümlədən, Azərbaycan eposunda olduğu kimi, Orxon-Yenisey abidələrində
də nəzmlə nəsrin üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi
məqamları müşahidə
olunmaqdadır. Deməli, ümumtürk ədəbi təfəkkürünün
ifadəsi olan Orxon-Yenisey yazılı bədii mətnlərində
ortaq dastan poetikasının ümumi xüsusiyyətləri
mövcuddur. Azərbaycan alimlərindən Tofiq Hacıyev, Nizami Cəfərov,
Əbülfəz Quliyev, Nizami Xudiyev, Əbülfəz Rəcəbov,
Abbasqulu Məhərrəmov, Əlisa Şükürov, Yunis Məmmədov
və başqaları Orxon-Yenisey
kitabələrindəki mətnlərdə bədiilik
faktorunun olduğunu qeyd etmişlər. Tanınmış rus
türkoloqları kimi, Azərbaycan alimləri də Orxon-Yenisey abidələrində
oğuz türklərinin həyatı, məişəti və
mübarizəsindən bəhs olunduğu fikrini müdafiə
etmək mövqeyində dayanmışlar. Bu
kitabələrdə haqqında bəhs olunan qədim Göy
Türk dövləti Çin səddindən Qara dənizə
qədər uzanan böyük əraziləri özündə
birləşdirmişdir. Tonyukuk kitabəsindən
aydın görünür ki, Orxon-Yenisey abidələrində
“ittifaq-birlik” ideyası, yəni türk millətinin və
dövlətinin birliyi fikri təsvir və tərənnüm
edilmişdir. Həmin böyük Birlik
içərisində oğuz türklərinin qədim məskəni
Azərbaycan da özünəməxsus yer tutduğu
üçün ümumtürk Orxon-Yenisey abidəsində
xalqımızın da ortaq taleyi və ümidləri öz əksini
tapmışdır. Bundan başqa,
Orxon-Yenisey abidələrində ifadə olunmuş
ümumtürk bədii təfəkkürünün
formalaşmasında Azərbaycan oğuz-türk
düşüncəsi də iştirak edən əsas tərəflərdən
biridir. Hətta diqqətlə nəzər
salınarsa, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə
Orxon-Yenisey yazılı mətnləri arasında
yaxınlıq tapmaq, leksik-sintaktik paralellər aparmaq
mümkündür. Bütün bunlara
görə, Orxon-Yenisey abidələri həm də qədim
dövr Azərbaycan ortaq yazılı ədəbiyyatı
örnəkləri hesab oluna bilər.
Məlum olduğu kimi, Orxon-Yenisey kitabələri bizim
eranın 634-732-ci illərində məzar daşları üzərində
yazılmışdır. Beləliklə,
Orxon-Yenisey kitabələri VII-VIII əsrlər ortaq türk
dilində yaranan ümumtürk ədəbiyyatını, o
cümlədən də Azərbaycan ədəbiyyatının
qiymətli ortaq abidəsidir. Bunu nəzərə
alaraq, Azərbaycan ortaq yazılı ədəbiyyatının
başlanğıcını VII əsrə aid etmək
mümkündür. Yenisey abidələrinin
V-VI əsrlərdə yaranmasına dair fikirlərin mübahisəli
olduğunu nəzərə alsaq, sabit ortaq yazılı ədəbiyyatın
VII əsrdən başlanması qənaətini məqbul hesab
etmək olar. Ən yaxşı halda V-VI əsrləri
Azərbaycan ortaq yazılı ədəbiyyatının
hazırlıq dövrü, VII əsri isə rəsmi
başlanğıcı adlandıra bilərik.
X əsrdə
meydana gəlmiş Yusif Balasaqunlunun (1020-1075) “Qutadqu-bilik”
poeması da ortaq ümumtürk ədəbiyyatı nümunəsi
kimi qəbul olunur. Bu əsərdə türk sivilizasiyası
ilə islam mədəniyyətinin
çarpazlaşması, sintezi öz əksini
tapmışdır. Bu, o deməkdir ki, artıq
X əsrdə türk-islam birliyinə doğru addımlar
atılmış, bu istiqamətdə inteqrasiya prosesləri dərin-ləşməyə
başlamışdır. Eyni proses həmin dövrdə
Azərbaycanda da getmişdir. XI əsrdə
Qaraxanlı dövründə Mahmud Kaşğarlı tərəfindən
yazılan “Divani lüğət-it türk” əsəri
ümumtürk mədəniyyətinin ən böyük abidələrindən
biridir. Kaşğarlının lüğətində
oğuzların tarixi, mədəniyyəti haqqında məlumatlar
öz əksini tapmışdır.
Bundan başqa, qədim köklərə malik olan manilər
də ortaq ümumtürk ədəbiyyatı nümunəsidir.
Ədəbiyyat
tarixindən məlumdur ki, ərəb dilində yazılmış Azərbaycan
ədəbiyyatı nümunələri də VII-X əsrlərdə
meydana çıxmışdır. Hələlik
ədəbiyyatşünaslıq elmində bundan əvvəlki
dövrdə Azərbaycanda yazılı ədəbiyyatın
mövcud olması haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Böyük ehtimal ki, bizim eranın VII əsrinə
qədər Azərbaycanda mövcud olmuş qədim və zəngin
mədəniyyət özünün yazılı ədəbiyyatını
və elmi əsərlərini də ərsəyə gətirmişdir.
Mənbələrdə VIII-X əsrlərdə
yaşayıb-yaratmış Azərbaycan alimlərinin
adları və elmi əsərləri haqqında məlumatlara
rast gəlinir. Məlum olur ki, bu dövrdə Əbusəid
Əhməd ibn Hüseyn Bərdəi, Əbu Məhəmməd
Ərdəbili, Əbubəkr Məhəmməd ibn Abdulla
Maliki, Əhməd ibn Harun Bərdəçi-Bərdəi, Cəfər
ibn Məhəmməd Marağai, Musa ibn İmran Səlmasi,
Əhməd ibn Süleyman Təbrizi, Yaqub ibn Musa Ərdəbili,
Həddad ibn Nəşəvi, Əhməd ibn Hacaf Nəşəvi
və başqaları kimi azərbaycanlı alimlər
yetişib formalaşmışdır. Lakin hələ ki, bu
vaxta qədər VII-X
əsrlərdə yaşayıb, ana dilində bədii
əsərlər yazan azərbaycanlı sənətkarların
əsərləri haqqında məlumat əldə etmək
mümkün olmamışdır.
Ərəbdilli
Azərbaycan ədəbiyyatının yaranıb inkişaf
etdiyi VII-IX əsrlər ərəb xilafətinin Azərbaycana
yürüşləri və ölkədə islam
dininin qəbul edilməsi ilə səciyyələnir. Doğrudur, islama qədər Azərbaycanda
tanrıçılıq-tenqriçilik dini
dünyagörüşü hakim olduğu üçün təkallahlıq
düşüncə sisteminə əsaslanan müsəlmanlıq
ölkədə demək olar ki, ciddi müqavimətə rast
gəlmədən qəbul edilmişdir. Regionda xilafətlə
mübarizə aparan qüvvələr - Xürrəmilər və
Məzdəkilər islam dininə qarşı
yox, ərazi bütövlüyü və yerli idarəetmə
uğrunda ayağa qalxmışdılar. Lakin son nəticədə
islam dininin sürətlə
yayılması və qəbul edilməsi ilə Azərbaycanda
yenitipli həyat tərzi öz axarını
tapmışdır. Ərəb dilinin rəsmi
dil kimi qəbul edilməsi və mədrəsələrdə
“Qurani-Kərim” müqəddəs kitabının tədris
olunması ölkədə həmin dildə ilk növbədə
dini mövzuda yazılmış bədii əsərlərin
yaranması zərurətini meydana çıxarmış,
sonra isə ideya-mövzu baxımından genişləndirmişdir.
Beləliklə, ölkədə qədim tarixə və
böyük ənənələrə malik olan türk
sivilizasiyası və yeni bərqərar olmuş ərəb mədəniyyəti
bir müddət yanaşı yaşamalı olmuşdur. Orxon-Yenisey mətnlərindən
başqa, VII-X əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatını
əsasən ərəb dilində yazıb-yaratmış sənətkarlar
təmsil etmişlər. Bu mənada
görkəmli rus şərqşünası
İ.Y.Kraçkovskinin (1883-1951) yazdığı kimi, “ərəb
ədəbiyyatı” ...həm ərəblərin, həm də
ərəb olmayanların, həm ərəb ölkələrində,
həm də ki, qeyri-ərəb ölkələrində ərəb
dilində yaranmış əsərlərini əhatə
edir”. Ona görə də ərəb
dilində yazıb “ərəb olmayanların” sırasında
azərbaycanlıların da özünəməxsus yeri
vardır. Belə ki, VII-X əsrlərdə
ərəb dilində onlarla azərbaycanlı sənətkarlar
yazıb-yaratmış, həm ümumşərq ədəbiyyatının,
həm də mənsub olduğu xalqın bədii mədəniyyətinin
inkişafına şərəflə xidmət göstərmişlər.
Azərbaycanda ömür sürərək əsərlərini
xilafətin dilində qələmə alan
söz ustaları və ərəb ölkələrində
yaşayıb, həmin xalqın dilində əsərlər
yazan sənətkarları iki istiqamətə ayırmaq olar.
1. Mənbələrdə
Azərbaycanda yaşayıb, ərəb dilində şeirlər
yazmış Əbu Abdullah Mülğəçi Marağai,
Bərəkəveyh Zəncani, Cəfər ibn Məhəmməd
Marağai və Məkki ibn Əhməd Bərdəinin
haqqında məlumatlar vardır. X əsrdə
yaşayıb-yaratmış bu şairlər klassik Şərq
şeirinin forma və məzmun zənginliyini yaşatmış,
dövrünün qiymətli sənət nümunələrini
meydana qoymuşlar. Onların ərəb dilində
əruz vəznində qəzəl-qəsidə janrlarında
yazılmış zəngin lirikası bu dövrdə Azərbaycan
ədəbiyyatının yüksək mövqeyə malik
olduğunu göstərir. Bərəkəveyh
Zəncani yaradıcılığındakı aşiqanəlik
və yumor, Müğləçi Marağainin şeirlərində
ifadə olunan müdriklik və nəsihət, Məkkəli
ibn Əhməd Bərdəinin insanları heyrətə gətirmək
məharəti Azərbaycan ərəbdilli şeirinin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bərəkəveyhin
yaradıcılığındakı xalq həyatından
qidalanan gerçəkliyə meyil Azərbaycan ərəbdilli
poeziyasının xəlqi ruhunu ifadə edir. Deməli, ərəbdilli Azərbaycan şeiri xilafət
düşüncəsinin sədlərini aşaraq, xalq ruhunun
və milli-mənəvi reallığın gerçəkliklərini
ifadə etmişdir.
2. Elmi ədəbiyyatdan
məlumdur ki, mənşəcə digər ölkələrdən
olub, lakin ərəb ölkələrində
yaşayıb-yaratmış şairləri “məvali şairlər”
adlandırmışlar. Ərəbdili Azərbaycan ədəbiyyatının
əsas tədqiqatçısı olan professor Malik Mahmudov “məvali
şair” anlayışının mənasını
aşağıdakı kimi izah edərək
yazmışdır: “Bu ad islamdan əvvəl və islamın
ilk dövrlərində əsir tutularaq müsəlmanlığı
qəbul etmiş, yaxud da ərəblərin içərisində
yaşayan və könüllü surətdə yeni dinin
bayrağı altına keçən qeyri-ərəblərə
verilirdi”. Azərbaycandan olub, ərəb dilində
yazıb-yaradan məvali şairlər də iki qismə
ayrılırdı. Bunlardan bir çoxu
islamdan əvvəl və sonra ərəblər tərəfindən
əsir alınaraq aparılmış şairlər
olmuşlar. Adları bəlli olmasa da,
onların “hətta ərəbləri belə heyrətə
salan kamil sənət nümunələri yaratdıqlarına”
(M.Mahmudov) dair məlumatlar vardır. Lakin ərəb
ölkələrində yaşayıb, oranı ikinci vətən
kimi qəbul etmiş bədii yaradıcılıqla məşğul
olan azərbaycanlı şairlərdən İsmayıl ibn Yəsar,
Musa Şəfahət, Əbul-Abbas əl-Əma kimi sənətkarlar
ərəb məvali ədəbiyyatının görkəmli
yaradıcıları kimi şöhrət
qazanmışdılar. İsmayıl ibn Yasar
Ərəbistanda yaşasa da, qeyri-ərəblərin elm, ədəbiyyat
və mədəniyyətlərinin varlığı
uğrunda mübarizə aparan Şüubilər cərəyanını
təmsil etmişdir. Buna görə də onun
yaradıcılığında vətəndaşlıq
mövqeyini ifadə edən siyasi şeirlər çoxluq təşkil
etmiş, mədhlərə çox az diqqət
yetirilmişdir. Şairlər ailəsinə mənsub olan,
babası, atası və oğlu Ubeydullah ibn Yasar da şair
olaraq tanınan digər Yasarlar kimi İsmayıl ibn Yasar da
Şüubilər olaraq ərəb hegemonluğunu müdafiə
edən Əməvilərin hakimiyyətinə qarşı
çıxmış, Əcəm təəssübkeşliyinə
sadiq qalmışdır. Siyasi
baxışlarına görə Hicaza sürgün
olunmuşdur. Dərin və incə
aşiqanə şeirləri geniş yayılıb müğənnilər
tərəfindən oxunduğu üçün sürgündən
azad edilmişdir. Qardaşı Məhəmmədin
ölümünə həsr olunmuş mərsiyəsi və
dostunun vəfasızlığına kəskin münasibəti
ifadə edən həcvi geniş yayılmışdır.
İsmayıl ibn Yəsar Mədinə şəhərində
doğulsa da, Azərbaycandan olduğunu heç vaxt
unutmamış, əsarət altına atılmış
xalqların milli oyanışına xidmət edən
böyük ədəbiyyatın əsas
yaradıcılarından biri olmuşdur.
Musa Bəşşar Şəhəvat Ərəbistanda
doğulub orada yaşasa da, vətəni Azərbaycana gedib-gəlmiş,
ticarət əlaqələri yaratmışdır. O, şiələrin tərəfdarı
olmuş, bu mənada Ərəbistanda yaşayan İran qrupu
şairləri ilə eyni mövqedən çıxış
etmişdir. Musa Şəhəvat VII-VIII əsrlərdə
mədhlər, həcvlər və mərsiyələr
yazmış ərəbdilli Azərbaycan şairidir. Mədhiyyə-həcv janrında yazdığı
şeirlər onu fərqli bir şair kimi tanıtmışdır.
Onun şeirləri həm xalq arasında, həm
də sarayda geniş yayılmış, rəğbətlə
qarşılanmışdır. Bununla belə,
o, siyasi mübarizəyə qoşulmayaraq, ümumiyyətlə
ədalətsizliyi tənqid etməklə kifayətlənmişdir.
Əbül-Abbas əl-Əma Mədinədə anadan
olsa da, Məkkə şairlərini təmsil etmişdir. O, həmvətənləri
olan digər şairlərdən fərqli olaraq, Əməvilər
hakimiyyətinin tərəfdarı olmuş, axıradək
onlara sadiq qalmışdır. Onun siyasi xarakter
daşıyan mədhləri və həcvlərində
dövrün ictimai-siyasi prosesləri əks etdirilmişdir.
Dövrünün tanınmış ərəb
şairi Ömər ibn Əbu Rəbiə ilə həcvləşməsi
Əbül əl-Abbasın yüksək poetik istedada malik
olduğunu göstərir.
Beləliklə, VII-X əsrlərin ərəbdilli Azərbaycan
şeiri ümumşərq miqyasında tanınmış,
başqa xalqların da ədəbiyyatının inkişafına
xidmət etmişdir. Malik Mahmudovun haqlı olaraq yazdığı kimi,
“onların yaradıcılığı sübut edir ki, Azərbaycan
xalqının həmin dövrdəki bədii təfəkkürü
digər müsəlman xalqlarının mədəni səviyyəsindən
heç də geri qalmamış, bir çox millətlərin
birgə səyi nəticəsində meydana gəlmiş ərəbdilli
poeziyanın yeni keyfiyyətlər kəsb etməsində,
forma və məzmunca dərinləşdirməsində,
ictimai və siyasi həyata dərindən nüfuz etməsində
öz faydasını əsirgəməmişdir.
Başlanğıc dövrü ortaq Azərbaycan ədəbiyyatının
inkişafında alban faktoru da iştirak etmişdir. Ölkənin
şimal hissəsini təşkil edən Albaniyada yaranan ədəbiyyat
da Azərbaycan ortaq bədii təfəkkürünün
poetik ifadəsi olub, burada yaşanan həyatın və
ictimai-siyasi mühitin reallıqlarına işıq salan bədii
əsərlərdən ibarətdir. Bu mənada
alban şairi Dəvdəkin yaradıcılığı Azərbaycan
ədəbiyyatının ölkənin multikultural
mühitinin alban məkanındakı inkişafına nümunədir.
Təxminən VII əsrdə Azərbaycanın
qədim şəhərlərindən olan Bərdədə
yaşayıb-yaratmış alban şairi Dəvdək
dövrünün elmi fikrinə bələd olmuş, yüksək
poetik istedadı və natiqlik qabiliyyəti ilə
seçilmişdir. Alban hökmdarı
böyük sərkərdə Cavanşir Mehraninin qətlinə
həsr olunmuş mərsiyyə şair Dəvdəkin sədaqətinin
və vətənpərvərliyinin, vətəndaşlıq
mövqeyinin orijinal bədii ifadəsidir. Bu, ölkəsini
və torpağını sevən, böyük ideallarına
sadiq olan vətənpərvər bir şairin dərin məzmunlu
və həyəcanlı, yüksək ideya-bədii səviyyədə
yazılmış təsirli bir elegiyasıdır:
Mənim
ağlım nə qu quşu, nə də pəri nəğməsidir,
Qatarından ayrı düşmüş bir durnanın
naləsidir.
Yetim
qaldı böyük şəhər, başsız qaldı
polad qala,
Ömür
boyu görməmişdik bu cür matəm, bu cür bəla!
...Sən
ki, qızıl günəş kimi nur saçırdın sərin-sərin,
Qürub etdin... qərq olmuşuq zülmətinə gecələrin.
Aramıza
bulud girdi, ayrı düşdük günəşdən biz,
Sənin çinar qamətinə həsrət qaldı gözlərimiz.
...Xoşdur mənə bu sözləri deyib yatmaq, susub yanmaq,
Ancaq daha xoş olardı səninlə bir dəfn olunmaq.
“Böyük sərkərdə Cavanşirin ölümünə ağı” adlı matəm qəsidəsi onun müəllifi Dəvdəkin “dövrünün ustad şairlərindən” olduğunu bir daha təsdiq edir. Xalq şairi Xəlil Rza Ulutürkün böyük istedadla Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi bu matəm qəsidəsi poetik forma və məzmun baxımından qiymətli sənət nümunəsidir.
Qədim dövrlərin dini baxışlarını əks etdirən “Avesta” da Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrünə aid mətnlərdəndir.
Göründüyü kimi, VII-X əsrlərdə Azərbaycan xalqı çətin ictimai-siyasi şəraitdə sənətkarların harada yaşamasından asılı olmayaraq, geniş dairədə böyük ortaq yazılı ədəbiyyat yaratmaq qüdrətinə malik olduğunu nümayiş etdirir. Bu mənada başlanğıc dövrü Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı geniş coğrafi ərazidə və müxtəlif dillərdə yaranmış ortaq ümumtürk və ərəb-müsəlman ədəbi təfəkkürünün sintezindən yaranmış ədəbiyyatdır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrü ədəbiyyatımızın sonrakı tarixi mərhələlərinin möhkəm təməllərini təşkil edir. Ümumtürk və ərəb-müsəlman ədəbi-ictimai fikrinin, ölkədaxili proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi və sintezi yaradıcı mühitdə geniş dünyagörüşün formalaşmasına, bu zəmində böyük ədəbiyyatın yaranmasına yol açmışdır.
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəşr etdiyi 7 cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”ndə yazılı ədəbiyyatın ortaq ümumtürk Orxon-Yenisey abidələrindən və ərəb-müsəlman ədəbiyyatını yaratmış azərbaycanlı şairlərin əsərlərindən başlaması müştərək olsa da, VII-X əsrlər ədəbiyyatının xüsusi bir mərhələ olduğunu bir daha elmi şəkildə təsdiq edir.
Yazılı ədəbiyyatın orta başlanğıc dövrü özündən sonra meydana çıxmış Azərbaycan intibah ədəbiyyatının start nöqtəsidir. Bu, qədim dövr ədəbiyyatı ilə XI-XII əsrlərin intibah dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı arasında möhkəm mənəvi körpüdür.
525-ci qəzet 2017.- 11 noyabr.- S.14-15.