Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Şirməmməd HÜSEYNOV

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da, şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, bu günümüz üçün fəxr edək!

MİLLİ HARS UĞRUNDA MÜCADİLƏ

Kommunist sisteminin Azərbaycan milliyyətpərvərliyi ilə məfkurəvi bir mücadilədə olduğunu biliyoruz. Bu xüsusda şair Hüseyn Cavid bəyin əsərlərinə qarşı açılan “mətbuat səfəri” ilə Qarayevlərlə Axundovların sovet kürsüsündən vüqu bulan “nitq bombardmanlarını” keçən nüsxələrimizdə xəbər vermiş, Bağırovun da maarif və məktəb cəbhəsində türk millətçiliyinin mütəcaviz bir vəziyyətdə olduğundan bahis sözlərini nəql etmişdik. Məfkurəvi vasitələrlə milli-demokrasi cərəyanına, istiqlal ruh və davasına qarşı mücadilədən aciz qaldıqlarını görən cəlladlar müəssir ədd etdikləri yeganə silahlarına müraciət etmiş, münəvvər gəncliyə qarşı zəcri tədbirlər almağa başlamışlardır. Yüzlərcə həbslər, hesabsız nəfylər, qaranlıq budrumlardakı şeytani işgəncələr - iştə qəlbini milliyət və istiqlalına rəbt edən Azərbaycan türk gəncliyinin qızıl rus hökumətindən gördüyü müqabilə!

Fəqət bu müqabilənin yol almış bulunan bu böyük cərəyanı kəndi məcrasından döndərmiyəcəyi bizcə mühəqqəqdir. Daima zikr etdiyimiz bu qənaəti qüvvətləndirən yeni vəsiqələr aldıq. Son günlərdə məmləkətdən aldığımız pək mühüm məktublarda Azərbaycan cəmiyyətinin səmimi dərinliklərində cərəyan edən şanlı mübarizənin çox mühəyyic vaqeələri zikr olunur. Biz bu vaqeələri bütün ənənə və xüsusiyyətləri ilə qeyd və təsbit etmək imkanından məlum səbəblərə görə məhrumuz. Vaqeənin vüsüqunu təyid edən şəxs və məkan zikrində çox kötüm davranmaq zəruriyyətində bulunmamız əlbəttə təqdir olunur. Məəmafiə söyləyə biləcəyim vaqeə belə mübarizənin qiymət və mahiyyəti haqqında mücməl də olsa bir fikir verə bilir.

lll

“Komsomol” və “pioner” təşkilatının bilxassə türk gəncləri arasında kafi dərəcədə rəğbət görmədiyini kommunist mətbuatı dəfələrlə qeyd etmişdir. Eyni zamanda, bu mətbuatdan gəncliyin müxalif cərəyan təsiri altında qaldığını təyid edər vəqayei də öyrəniyoruz. Məktəblilər arasında müxtəlif nam və ünvanlar altında gizli gənclik təşkilatı varmış: kommunist gənclər birliyinə qarşı türk gənclər birliyi, bu birliklərdə milli məfkurə tərvic olunuyor.

Keçənlərdə bu təşkilata mənsubiyyətləri kəşf olunan bir qaç tələbəyi məktəbdən tərd eləmişlərdir. Sovet hökuməti duyduğu bu “təhtülərz” cərəyana qarşı da həbs, tərd və “təmizləmə” ilə qarşı qoyuyor. Məktəbdən ixrac və “Çeka”ya cəlb olunan gənc bir tələbənin xilası üçün bir kommunistin vəsatəti ilə Ağamalı oğluna (icra heyəti rəisidir) müraciət edildiyi zaman o:

Bu adam qatil deyildir ki, əfv edəyim, xırsız deyildir ki, buraxdırayım. Bir kərə düşününüz bu adam müsavatçıdır. Müsavatçı nasıl əfv olunur! - deyə cavab vermişdir!

Öylə ya, bu “amansız düşmən”in təsiri müdhişdir. Çünki ona ətf olunan məfkurə həyatidir. Milliyət duyğusunun gənc ruhlara təlqin etdiyi ilham böyükdür!

İştə bir misal: Bakı məktəblərindən birində asılı bulunan divar qəzetəsinə tələbənin biri bir şeir yazmış. Mövzu gözəl bir qız təsviri: gözlər mavi, yanaqlar qırmızı, çarşaf yaşıl. Təsvirdəki rənglər müfəttişə şübhəli gəlmiş. Çocuğa:

- Bu nədir yazmışsan? - deyə sormuş.

- Duyğumu yazdım, - deyə cavab vermiş.

- Nədən oraq və çəkic haqqında bir şey yazmıyorsanə

- Oraq və çəkic mənə ilham vermiyor! - demiş.

“Oraq və çəkic”dən ilham alamayan bir tələbənin sovet hesabına TƏHSİL görməsi caiz görülməmiş, ilhamını milli rənglərdən alan kiçik şair məktəbdən tərd olunmuşdur.

lll

Milli hökumət dövründə türkləşmiş bulunan məktəblərdən çıxan tələbənin miqdarı getdikcə artıyor. Yeni yetişən bu münəvvər kadrosu darülfünunun türkləşməsi ilə idarələrin milliləşdirilməsini ciddiyyət və hərarətlə tələb ediyorlar. Təkrarla verdikləri vədələrə rəğmən bu iki cəhəti ehmal edən sovet hökuməti kəndisini gündən-günə köpürən nifrət və müxalifət qarşısında buluyor. Bu müxalifət ünsürlərini azaltmaq məqsədi ilə bolşevik hökuməti milliləşmiş məktəblərdən bir qismini qapamaq çarəsinə əl atmışdır. Məsələ Şəkidə bir qız və bir ərkək məktəbi qapadılmışdır. Gəncədə dəxi bir orta türk məktəbi bağlanmışdır. Bakıda təsərrüf məqsədilə birləşdirilən və qapadılan türk məktəblərindən mahda yalnız “işçi fakültəsi”ndən üç yüzdən ziyadə türk tələbə dışarı atılmışdır. Bu atılanlardan bir çoxunun “komsomol” təşkilatına mənsub olduqları şayani-diqqətdir. Bunların kommunist olsalar da, türkcə olaraq təhsil görmüş olduqları və qəzalardan gəldikləri üçün ruscadan zaif olaraq ruhən də rusçuluq əleyhində bulunduqları qovulmalarına ən böyük bir saiq olmuşdur. Məktəbdən qovulan bu tələbələr icra etdikləri böyük bir nümayiş əsnasında maarif komissarını təhqir eləmiş, komissar müavininin üzünə qarşı:

- Siz rusçuluq siyasətinin ajanlarısınız. Bizi ruslaşdırmaq istəyirsiniz - deyə hayqırmışlar, kəndisini təədid etmişlərdir.

lll

“Təmizləmə” yalnız tələbə arasında deyildir, “milli təhlükə”nin önünə keçmək üçün şimdi meydana yeni bir şüar atılmışdır:

- Kommunist olmayan müəllim olamaz!

Bu şüarı həyata tətbiq etmək üzrə müəllimləri “saf-çürük” ediyorlar. Azərbaycanın məşhur şairi Hüseyn Cavid bəy Mirzoyanın məruf bəyanatına rəğmən müəllimlik səlahiyyətindən tərd edilmişdir. Digər şair Ə.Cavad bəy də bir çox yerdə müəlllim ikən şimdi yalnız bir məktəbdə tədris ediyor.

Məsləklərində məruf qədəmli bir çox türk müəllimlərinin də hərbiyyə məktəbində dərs vermələri mən olunmuşdur.

Azərbaycan Maarif Komissarlığı macar professorlarından Masaruş ilə Köprülüzadə Fuad və s. professorlarla Azərbaycanda dərs vermələri üçün müqavilə bağlamışdı. Bu müqavilələr şimdi yırtılmışdır. “Zarya Vostoka” qəzetində görüldüyünə nəzərən bolşevik rəislərindən Orconikidze “Müsavat firqəsi yaşayırmı, Azərbaycanda milliyyətçiliklə nasıl mübarizə etməlidir?” mövzuları üzərinə söylədiyi nitqində əz cümlə bu məsələyə yanaşaraq “bütün müəllimləri milliyyətçi olan Azərbaycanda bu professorların verəcəyi dərs milli ruhu daha ziyadə təqviyə edər” - demişdir.

Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu sırf türkcə dərs verilir bir məktəb idi. Şimdi bu məktəbin istiqlalı ilğa olunaraq rus professorlarının təəd idarəsində olan darülfünuna bir şöbə olmuşdur. Biltəb' dərslərin qismi küllisi də rusca verilməyə başlanmışdır. Əzcümlə Türkiyədən dəvət olunaraq gətirilən müqtədir müəllimlərdən Xəlil Fikrət bəyin Berlinə əzimətindən bilistifadə bir daha geri gəlməsinə müsaidə edilməmişdir. Zatən Fikrətin Azərbaycandan “tərdi üçün Moskva nəzdində kaç dəfə təşəbbüs edilmişdi. Şoven rus professorlarının müraciətlərini nəzərə alan Moskva yalnız Xəlil Fikrət bəyi Azərbaycandan təbidlə qalmamış, onun türkcə olaraq təqrir etdiyi psixoloji və bədiiyyat dərslərini də rus professorlarına vermişdir.

lll

Kommunist məfkurəçilərinin Cavid-Cavad-Cabbar selayəsi üzərində duran bugünkü Azərbaycan ədəbiyyatının əleyhində olduqlarını bilirdik. Məgərsə “proletar ədəbiyyatının təsisinə bir dürlü müvəffəq olamayan bu züpbələr yalnız bir novünün deyil, ələlitlaq milli ədəbiyyatın əleyəindədirlər. Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda mövcud xüsusi “lisan və ədəbiyyat fakültəsinin” ilğası üzərinə kəndisinə müraciət edən tələbəyə maarif komissarı müavini və pedaqoji institutu müdiri Məhəmmədzadə Cəlil:

- Bizə ədəbiyyat lazım deyil, mövcudundan bezar ikən yeni milli ədəbiyyatımı yetişdirəçəyizə Yola gəlməsəniz institutu tamamilə qaparız - demişdir.

Bütün bu vaqeələr Ruhulla Axundovun maarif komissarlığına təyin olunduğu xəbərini əlavə edərsək türk hars (mədəniyyət) və ürəfasına, bolşevikləri çox əndişəyə düşürən milliyyət ruh və cərəyanının qüvvətlənməsinə qarşı Azərbaycanda ciddi bir mücadilə cəbhəsi açıldığına HÖKM etməliyiz.

Axundov “milli hars”ı inkar edən bir müfrət milliyyətçiliyə qarşı draqon qanunlarının tətbiqini tələb edən bir qəddar və rus istilasına təhəmmül göstərməyən mücahidlərə qarşı “amansız hücum” tələb edən bir xunxardır.

Mustafa Quliyevin böylə bir zatilə təbdili şübhəsiz türk hars və ürfanına qarşı bir reaksioni, milli ruh və cərəyan əleyhində tətbiqi düşünülmüş yeni bir planı göstərir.

Azərbaycan istiqlalının müstövlülərin kinli çizmələri altına düşdüyü bu məşum gündə intiqam HİSSİ İLƏ TƏCDİD, ƏHD edərkən, türk harsının düçar olduğu təcavüz və türk ruhunun məruz qaldığı təərrüzi dəf üçün enerjilərimizi birə on artıralım, atəşin və müqəddəs bir HƏMLƏ İLƏ mücəhhəz azəri türk gəncliyinin bu kimi tədbirlərlə doğru yoldan şaşmayacağını göstərəlim, düşmənləri məyus, dostları şad edəlim.

Yaşasın Azərbaycanın atəşli gəncliyi! Yaşasın istiqlal!

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya” məcmuəsi

27 nisan (aprel) 1927, N10(84)

MÜHÜM BİR KONFRANS

Xəbər aldığımıza görə, bir müddət əvvəl Parisdə milliyyətçi Qafqasiya, Ukrayna və Türkistan və Şimali Qafqasiyalıların iştirakilə vüqu bulmuş böyük bir ictimada Rəsulzadə Məhəmməd Emin bəy tərəfindən “Panturanizm və Qafqasiya” mövzuunda bir konfrans verilmişdir.

Bir müddət əvvəl Zarevand tərəfindən pək də sağlam olmayan faktlara müstənidən və subyektiv mülahizələrlə yazılmış və Parisdə intişar etmiş “Türkiyə və Panturanizm” nam kitabın ehtiva etdigi fikirlərin rəddü-cəhr və tənviri, eyni zamanda, bu gün kəndi istiqlalları üçün Rusiya imperyalizmilə mücadilə halında bulunan Qafqasiya millətlərinin bu məsələlər müvacehəsində nə kibi bir vəziyyət alacaqlarını təsrih məqsədilə verilmiş olan bu konferansında Emin bəy Moskva mətbuatının ötədənbəri Qafqasiya, Ukrayna və Türküstanlıların Rusiya imperyalizminə qarşı alacaqları müttəhid cəbhədən əndişə edərək bilxassə Qafqasiyalıları Panturanizm heyulasilə və başda Türkiyə olmaq üzrə imperyalist türkçülüklə təhdid etdigini qeyd etmiş və məsələyi səthi görərək bir çox sui-təfsirlərə yer verən rus əfkarı-ümumiyyəsinin panturanizmi Moğolların tarixi fütuhatına bənzər bir təhlükə kibi tələqqi etdiklərinə işarət etmişdir.

Türkçülük nəzəriyyatçılarından Ziya Gök Alpın əsərlərindən misallar gətirmək surətilə panturanizm və türkçülük məfkurəsinin mahiyyətini şərh və təhlil edən Emin bəy Ziya bəyin türkçülük haqqındakı fikirlərinin ruslar tərəfindən nasıl təhrif və nə şəkildə anlaşıldığını izah etmiş və bu gün müxtəlif yerlərdə mövcud türk xalqlarının panturanizm ideyası arxasınca qoşmaq degil, kəndi istiqlalları uğrunda cidala atıldıqlarını qeyd etmişdir.

Emin bəyə görə realist siyasiyunlar bu gün panturanizm fikirlərindən tamamilə uzaq bulunuyorlar. Romantik panturanizm fikri, vaxtilə kəndini göstərən panslavizm kibi bir fikir olaraq mövcud olmuşdur.

Fəqət panturanizm ideyası nasıl nəticə etibarilə Çexlər kibi ayrı-ayrı təşəkküllərin istiqlal fikrinə müncər olaraq həqiqi bir şəniyyət oldusa, tıpkı onun kibi müxtəlif şərait təhtində yaşayan və mənafe etibarı ilə müxtəlif olan türk xalqları da panturanizm üçün degil, müstəqil bir mövcudiyyət olmaya çalışıyorlar.

Bu surətlə sözü kəndi istiqlalı üçün Rusiya imperyalizmi ilə mücadilə edən Azərbaycana keçirirkən Emin bəy, Azərbaycan xalqının daha çox zaman əvvəl Qafqasiya birligi məsələsinə sədaqətlə baxdığını və istiqbalda belə bu fikrindən vaz keçmiyəcəgini qeyd etmişdir.

Emin bəy konferansını “Gərək Qafqasiya, gərəksə Ukrayna və Türkistanlılar uydurma panturanizm təhlükəsinə qətiyyən inanmamalı, hala gözümüzün önünə mənhus bir kabus kibi tikilən Moskva (rus) istilasını görməli və bunun əbədi olaraq izaləsi üçün müştərək qüvvətlə və müttəhid bir cəbhə ilə çalışmalıyız” sözlərilə bitirmiş və gurultulu alqışlarla qarşılanmışdır.

Məzkur Konferans Parisdə müntəşir “Promete” məcmuəsində dərc edildigi kibi Ukrayna milliyyətçilərinin naşiri-əfkarı olan “Trizub” məcmuəsində dəxi intişar etmişdir.

“Odlu-Yurd”, 28 Mayıs 1930, № 16

Rəddü-cəhr - rədd səsini ucaltma

Təsrih - aydınlaşdırmaq

Şəniyyət - biabırçı, pis

RƏSULZADƏ M.EMİN BƏYİN BİR ƏSƏRİ MÜNASİBƏTİLƏ

Bir qisim rus mühacir qrupu nəşriyyatı və bunlara yardımda bulunan bəzi erməni mühərrirlərinin bir müddət əvvəl rus xalqının milli hissini bir parça qıcıqlamaq və Azərbaycan istiqlal hərəkatını bir panturanizm hərəkatı kibi göstərmək və bu surətlə istiqlalları üçün çalışan digər Qafqasiya millətlərini bir parça qorxutmaq məqsədilə bir panturanizm məsələsindən bəhs etdikləri məlumdur. İlk əvvəl Hondkaryan, Kerenski məqalələri və bilxassə Zarevandın “Panturanizm və Türkiyə” ünvanlı kitabında ortaya atılan bu demağojik fikirlərə vaxtilə bu məcmua səyifələrində M.E.Rəsulzadə tərəfindən sərih və müsbət cavablar verildigi və yalnız bununla iktifa edilməyərək yenə Rəsulzadə M.Emin bəy tərəfindən 1930-un martında Parisdə Ukrayna, Türkistan və Qafqasiya istiqlalçıları müməssillərinin iştirakilə vüqu bulmuş müəzzəm bir toplantıda “Panturanizm və Qafqasiya məsələsi” mövzuunda bir konfrans verildigi xatirlərdə olsa gərəkdir. Məzkur Konferansın ümumi əsərləri haqqında məcmuəmizin Mayıs nüsxəsində (sayı 16) məlumat verilmişdir.

Qafqasiya İstiqlal Komitəsi M.Emin bəyin cavab məqalələrini və Konferansının Ümumqafqasiya işləri üçün haiz olduğu əhəmiyyətindən dolayı və bitərəf zəvatın vəz edilmiş məsələlər haqqında heç bir təsirə qapılmadan sağlam və müstəqil bir fikir edinmələri məqsədilə rusca olaraq ayrıca bir kitab halında “Pantu-ranizm haqqında” ünvanı altında nəşr etmişdir.

Kitaba ayrıca olaraq sabiq Gürcüstan Cümhuriyyəti rəisi-cümhuru və gürcü Menşevik firqəsi lideri N.Jordaniya tərəfindən qiymətli bir müqəddimə yazılmışdır.

Kitaba alınmış məqalələr vaxtilə məcmuəmizdə dərc edildigi və Konferans haqqında yenə məcmuədə məlumat verildigi üçün şimdilik yalnız kitaba N.Jordaniya tərəfindən yazılmış müqəddiməyi əhəmiyyətindən dolayı eynən veriyoruz:

Azərbaycanın məruf mühərrirlərindən və Azərbaycanın böyük demokratik firqəsi olan “Müsavat”ın lideri M.E.Rəsulzadənin panturanizm haqqında qələmə almış olduğu kitabı heç şübhəsiz, müsəlman dünyasının inqilabilə əlaqədar olan hər şəxs üçün şayani-diqqət və qiymətli bir əsərdir. Bu kitabla biz ilk dəfə və ilk əldən türk xalqları arasında mövcud fikri cərəyanlar və bunlardan kəndi harsı və hürriyəti üçün mücadiləyə atılan və bu işdə ön ayaq olan mübarizlərin siyasi proqramları ilə aşina oluyoruz. Müəllif fövqəladə vüzuh və böyük bir istedad və məsələdəki dərin vüqufilə bu cərəyanları şərh ediyor və bu cərəyanları xiristian aləmində görükən müməsil cərəyanlarla münasibətə gətirmək surətilə karii cahan harsının vəhdəti kibi qiymətli bir nəticəyə isal ediyor. Şimdi anlaşılıyor ki, Qərbin bu vaxta qədər anlayamadığı Şərq tıpkı Qərbin yürütdügü inkişaf yolları üzərindən yürüyor və gec də olsa heç bir tərəfə sapmadan Qərbin Avropa ictimai və siyasi şəkillərinə gəlmədən əvvəl milli və siyasi fikir sahəsindəki təkamülünü adım-adım təqib ediyor. Türkiyə dövlətinin Avropa mədəniyyəti təməlləri üzərində yenidən təşəkkül etməsi heç də bir-iki şəxsin keyfi nəticəsində hüsula gəlmiş əsasdan məhrum bir təşəkkül degil, bəlkə Türk millətinin bu yeni dövrə təqəddüm edən tarixi dövrünün tamamən qanuni və tarixi bir zərurətin nəticəsidir.

Xiristiyan təfəkkürü Türkiyə dövlətinin dini əsaslar və panislamizm təməli üzərində müəssis olmaq surətilə bir mövcudiyyət göstərməsi fikrini bir türlü qəbul və həzim etmiyordu. Fəqət unutuyorlar ki, papalara tabe bulunan Avropa dəxi bir zamanlar eyni dini əsaslar üzərinə müəssisdi. Şərq və Qərb kəndi yeni tarixlərini eyni surətlə dini soltanın hakimiyyəti əsası ilə başlamışdır, yalnız şu fərqlə ki, Qərb bu dini hakimiyyət dövrəsini Şərqdən daha əvvəl yaşamışdır. Pankatolisizm daxildən reformasyon və ixtilallarla təxrib edi-lirkən panislamizmdə hüsula gələn təxribat xaricdən hərb və qiyamlar və tədricən bir çox millətlərin xilafət mərkəzi olan Türkiyədən ayrılması surətilə oldu ki, nəticədə Türkiyənin milli bir dövlət şəklində ortaya çıxmasına səbəb oldu.

Bu tarixi vaqeələr heç şübhəsiz fikri cərəyanlar, qənaətlərin çarpışması milli inkişaf yollarının məfkurəli bir tərzdə aranması keyfiyyəti təqəddüm etmişdir.

Məzkur kitabın müəllifi bütün bu fikri cərəyanların səfahəti ilə aşina etməklə bərabər bizə tarixin nasıl təkərrür etdigini müsəlmanlarla xiristian fikri cərəyanları arasında mövcud münasibəti göstəriyor. Pangermanizm, panislavizm, nasyonalizm nə isə panislamizm, pantürkizm dəxi bunların müsəlman zəmini üzərində təşəkkülündən başqa bir şey degildir. Müəllif bütün bu cərəyanları sıxı bir təhlilə tabe tutaraq bütün bu “pom”ları ataraq yalnız real və sağlam bir fikri cərəyan olan türkizmi qəbul ediyor. Bu türkizm kəndi beynlərində yalnız harsı bir rabitə mühafizə edən bir çox türk döv-lətlərinin əsasını təşkil edər.

Bu tərzdə çıxarılmış bir nəticə xiristiyan millətlərin tarixi vetirəsi və milli inkişafının rəvişinə tamamilə təvafuq ediyor.

Müsəlman dünyasının bu müəzzəm intibah dövrü və onun bəşəri mədəniyyət aləminə iştirakı kəndinə sol namını verən rus mühacir mətbuatının bir qismini yerindən oynatmışdır.

M.E.Rəsulzadənin bu kitabı da böyük harsı bir məsələyi “əski vəziyyətin mühafizləri” nöqteyi-nəzərində təfsir edən bu mühafilin təərrüzlərinə verilmiş bir cavabdır.

Hər hankı bir şəkil və ruhda olursa olsun imperyalizm hər zaman bir illətlə məlul olmuşdur ki, o illət də tarixi korluqdur. Tarix onların əleyhinə olaraq kəndi yolunu qət etməkdədir. Olacaq olan şey mühəqqəq olacaqdır. Əsil və həqiqi demokrasinin vəzifəsi tarixin seyrini səmimi və doğru olaraq qəbul etmək və onun seyrini normal ictimai münasibətlər məcrasına sövq etmək surətilə ona tabe olmaqdır. Bilcümlə millətlər hüquqda müsavat prinsipi üzərində və sülh müsalimət içərisində yaşamalıdırlar.

Son tarixin amir bulunduğu şey mütəqabil mücadilə, imha, təzyiq, tabe qılmaq degil, mütəqabil hörmət, yek digərini tanımaq, sərbəst və gönüllü münasibət, harsı rəqabətdir. Sovetlər İttihadının əsirlər sürən uyqudan sonra nəhayət oyanan müsəlman xalqı bəşəri hərəkətə sarı addımlarla qatılmağa çalışıyor və mədəni millətlər ailəsinə daxil oluyor. Beynəlmiləl demokrasi qonşuları olan digər xiristiyan xalqlar ilə eyni dərəcədə onları yalnız səmimi bir tərzdə qarşılar və onlara xoş gəldiniz deyə bilir.

“Odlu-Yurd”, təşrini sani (noyabr) 1930, № 22

Vüzuh - aydınlıq

Mümasil - oxşar

Kari - dəyərli

İsal - çatdırma, çatma

Təqəddüm - irəli keçmə, ötmə

Vetirə - üslub, qayda, yol

Rəviş - gediş, cərəyan, hərəkət

QİYMƏTLİ BİR ƏSƏR

Azərbaycanda bir qaç sənəlik müdərrisligi əsnasında Azərbaycan ürfan həyatına ciddən məşkur hizmətləri toxunmuş möhtərəm İsmail Hikmət bəyin Bakıda Azərnəşr tərəfindən basılmış “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” namilə iki cildlik yeni bir əsəri intişar etmişdir. Hikmət bəy bu qiymətli əsərilə həqiqətən Azərbaycan ədəbiyyatında ötədənbəri hiss edilən mühüm bir boşluğu doldurmuş oldu. Vaqiə bundan əvvəl Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə aid əsərlər vücuda gətirilməmiş degildi. Fəqət bütün bu vadidəki əsərlərin bir qismi təzkirəçilik çərçivəsindən xaricə çıxmamış, digər qismi də əxilləri tərəfindən tədvin edilmədigi üçün təlifində elmi bir metod, elmi bir təsnifə tabe tutulmamış və sistematik bir əsər olmaqdan ziyadə birər materyal olaraq qalmışdır. İştə Hikmət bəyin kitabı bu vadidə ilk dəfə olaraq elmi metod və təsnifə tabe tutularaqdan vücuda gətirilmiş yeganə toplu bir əsərdir (əsasən 3 cild olacaq bu əsərin şimdilik yalnız 2 cildi intişar etmişdir). Bu xüsusiyyətindən dolayı qiyməti bir qat daha artan bu mühüm əsəri təqdirlə qarşılamaq hər azərbaycanlı üçün bir vəzifədir.

“Azərnəşr” tərəfindən Azəri şivəsinə çevrilmək kibi yapılan ufaq bir tədilatdan sonra basılan əsərə müəllif kiçik bir müqəddimə ilə başlıyor. Bu kiçik müqəddimədə islamiyyətdən əvvəl və sonra türklərin iranilərlə tarixi, ictimai münasibətlərindən, mütəqabil təsirlərindən bəhs edilərək bu iqtisadi, ictimai, harsı amillərin tövlid etdigi mümasilət və münasibətləri daha iyi tədqiq etmək məqsədilə tarixi bir görüşə ehtiyac olduğu söyləniyor. Ələlümum türk ədəbiyyatını qövmi, dini və elmi cərəyan kibi 3 böyük qismə təfriq etmək surətilə müəyyən bir təsnif qəbul edən Hikmət bəy bu əsərində eyni təsnifə tabe qılmışdır. Nitəkim əsərdə də müqəddiməyi mütəaqib Oğuzların İran, Azərbaycan və Anadoluya yayılmaları və buralarda hökumət təşkil etdikləri tarixdən etibarən bu dövr tədqiq edilərək bu dövrdən başlayan Oğuz ədəbiyyatı qövmi, dini və elmi olmaq üzrə 3 böyük qismə təfriq ediliyor. Müəllif ayrı-ayrı bu cərəyanlar haqqında ufaq bir məlumat verdikdən sonra əvvəla qövmi cərəyanın tədqiqinə keçiyor. Bütün türk qəbilələrinin ən təbii və ən əsil ədəbiyyatlarını təşkil edən bir cərəyan olmaq üzrə göstərilən bu qövmi cərəyanın xarakteristik nöqtələri bilxassə xalqiyat əsasları gözəl surətdə tədqiq edilmişdir. Bu vücuda gəlmiş ədəbi məhsullar növ etibarilə təsnif edilərək doğum şərqiləri, çocuq məniləri, eşq şərqiləri, şikəstələr, bayatı, qoşmalar, izdivac şərqiləri, şərqilər, ölüm şərqiləri, mövsüm şərqiləri, qəhrəmanlıq hekayə və şərqiləri, tarixi hekayə, oyun rəqs və sairə kibi növlər göstərilmiş və bütün bu növlərə aid zəngin misallar zikr edilmişdir. Bu misallar miyanında bilxassə müəllifin müxtəlif kütubxanələrdə bulduğu orjinal parçalar şayani diqqətdir. Bu surətlə qövmi cərəyan ədəbiyyat məhsulları və bu məhsulları vücuda gətirən ictimai, iqtisadi, tarixi amillər tarixi bir görüş şəklində tədqiq edildikdən sonra dini cərəyana keçiliyor.

Dini cərəyan ədəbiyyatı məhsullarını yenə eyni şəkildə tarixi bir görüşdən sonra tədqiq edən müəllif artıq bu qism daxilində şairləri sırası ilə təhlilə başlıyor. Həsən oğlundan başlamaq surətilə XVIII əsrə qədər bütün Azəri şairləri təhlil edilmişdir. Sənət, lisan, zehniyyət, və ədəbi məslək nöqteyi-nəzərindən yapılan bu təhlillərdə pək çox orjinal və müfid məlumat vardır. Yalnız şurasını qeyd edəlim ki, Hikmət bəy “Füzuli”dən və əsərlərindən bəhs edərkən “Füzuli”nin məlum əsərlərindən başqa “Söhbətül əsmar” nam yeni bir məsnəvisini bulduğunu qeyd etmiş və misal olmaq üzrə məzkur əsərdən bir parça da kitabına almışdır (“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”. İ.Hikmət, cild II, səh. 144).

Hikmət bəyin Füzuliyə aid olduğunu söylədigi bu məsnəvi haqqında vaxtilə Emin Abid “Həyat” məcmuəsinə yazdığı bir məqalədə bəhs etmiş və bu məsnəvinin Füzuliyə aid olduğunu iddia etmişdi.

Fəqət Köprülüzadə Fuad bəyin bu xüsusdakı mütaliəsi bu iddiayı rədd edər mahiyyətdədir. Fuad bəyə görə bu əsərin Füzuliyə aid olduğunu göstərən heç bir dəlil yoxdur (“Türkiyə məcmuəsi”, cild II, səh. 434).

Füzulinin məlum olan sənətkaranə şəxsiyyəti, nəzim üsuli bu əsərdə qətiyyən mövcud degildir. Binaənileyh əsasən heç bir mənbədə zikr edilməyən bu əsərin Füzuliyə istinadı imkansızdır. Fuad bəyin fikrincə bu mənzumə Füzuli ilə qabili qiyas olmiyacaq əlaədədə bir şairə və zaman etibarilə ondan çox sonra gələn bir dövrə aiddir.

Zənn edərsək Hikmət bəy Fuad bəyin bu mütaliəsini görmədigi üçün ki, kitabını bunun intişarından daha əvvəl yazmışdır. Füzuliyə ətf etdigi əsərin hankı mənbədən alındığından bəhs etməmiş və yalnız əsərin mövcud olduğunu söyləməklə iktifa etmişdir. Hər halda Azərbaycan ədəbiyyat vəsiqələrini meydana çıxarmaq nöqteyi-nəzərindən mühüm olan bu məsələnin tənviri şayani-təmənnidir.

A.-T.

“Odlu-Yurd”, ikinci kanun (yanvar) 1930, № 11

Əxilləri - dostları

Mümasilət - oxşarlıq, bənzəyiş

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2017.-18 noyabr.-S.20-21