Kamal Abdulla və onun Dastan poetikası

Cəlil NAĞIYEV

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Kamal Abdulla tam haqlı olaraq göstərir ki, ən qədim insanın (neandertal), meşə adamının (Meşə dövrü) bədii-poetik düşüncəsindən danışmaq olmaz.

O, bu barədə yazır: “Bədii-poetiklik rüşeymləri, əlbəttə ki, bizi ibtidai insanın ilkin yaşam məkanına - meşəyə aparmır. Meşədə ibtidai insanın Təbiətlə qaynayıb-qarışdığı məkan və zamanda olsa-olsa təsəvvürlərin ümumiləşdirilməsi prosesi başlaya bilərdi” (səh. 42). Dünya Mağara mədəniyyətindən də çıxış edərək inamla demək olar ki, Mağara rəsmləri müəyyən qədər estetik cəhətdən inkişaf etmiş insanların bədii yaradıcılığıdır. Məhz Mağara mədəniyətində “müstəqimlik”, “realistik təsvir” ünsürləri folmalaşmağa başlamışdır. Doğrudur, tədqiqatçının dediyi kimi, “Mağarada o dövrün ən mədəni intibahı yaşanırdı” (səh. 44). Amma müəllifin “Mifoloji təsəvvürlər primitiv, ibtidai formasından, nüvə variantlarından başlayaraq ilkin narrativ süjet xətti daxil olmaqla məhz Mağarada formalaşırdı” (səh. 44) fikri ilə tam razılaşmaq olmaz. Belə ki, bu dövrdə hələ mifologiyadan (“narrativlikdən”) bəhs etmək olmaz. Mifyaratma (“narrativlik” dövrü xeyli sonralar, hətta folklor yaradıcılığındın da sonra baş vermişdir. İbtidai, bəsit, ilkin bədii yaradıcılıq heç şübhəsiz ki, folelor formasında yaranmışdır. Doğrudur, müəyyən müddətdən sonra folklor (əfsanə, rəvayət) və mif eyni vaxtda iç-içə, yan-yana yaranmış, ona görə də elə qaynayıb-qarışmışdır ki, indi onları bir-biridən ayırmaq mümkün deyil. Bu baxımdan daha universal, KDQ dastanı həmfolklordur, həm mifologiyadır, həm dindir, həm də adi həyati (sosial-məişət məzmunlu) bir əsərdir.

Əlbəttə, bədii-poetikliyin yaranma tarixini dəqiqliklə göstərmək mümkün deyil. Bu gün bəşəriyyətə məlum olan ən qədim abidələr öz dərin və zəngin bəlii-poetikliyi ilə seçilir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, hələ yazı yaranmazdan çox-çox əvvəllər də bədii-poetiklik tendensiyası, bədii yaradıcılıq sistemi mövcud olmuşdur. Bu dövrü şərti olaraq folklor dövrü, yaxud elə mif dövrü də adlandırmaq olar. Kamal Abdullanın haqqında bəhs etdiyi “autentik mif dövrü” bunun üçün ən münasib zaman ölçüsü ola bilər. Amma mif dövrü, hər halda Mağara dövründən sonra ola bilər. Bununla belə, KDQ dastanının Mağara dövründən dəhs etmək mümkündür. Dastanda tədqiqatçının da istinad etdiyi xeyli sayda motiv, süjet, hətta obraz var ki, bunlar bir qədər şərti də olsa bu dastanın ən qədim köklərindən xəbər verir və bu dövrü cəsarətlə Mağara dövrü adlandırmaq mümkündür.

Tədqiqatçının bu materiallara müraciət etməsi, onların ən qədim “psixopraqmatik” köklərini aşkar etməsi və psixopraqmatikliyin “bədii-poetizmin maddi əsası” sayması məntiqli və ağlabatandır. KDQ dastanının maraqlı istiqamətlərindən (həm də bədii-poetikliyin bariz nümunəsi kimi) semiotika və psixoanalizin qarşılıqlı münasibəti problemidir. Folklor və mifologiya ilə əlaqədar, eləcə də klassik yazılı ədəbiyyatla bağlı psixologizm istiqamətində çoxsaylı araşdırmalar aparılmışdır. Bir qayda olaraq bu araşdırmalar folklorun ümumi (ənənəvi) psixoloji məqamlarının təhlilinə həsr olunurdu. Bədii yaradıcılıqda (hətta incəsənətdə də) insan psixologiyası müxtəlif aspektlərdə öz əksini tapır.

Məlum olduğu kimi, 19-cu yüzilin ikinci yarısında dünya bədii ədəbiyyatında yeni bir ədəbi istiqamət - psixoloji realizm yaranır, bir qədər sonra isə 19-cu yüzilin sonları - 20-ci yüzilin əvvəllərində ədəbiyyatın bu istiqaməti modernizmə də sirayət edir. Son dövrdə isə psixologizm adı altında formalaşan istiqamət postmodernist ədəbiyyatın bir növü kimi özünü göstərir. ABŞ semiotiki və folklorşünası Alan Dandes 60-90-cı illərin tədqiqatlarını əks etdirən “Folklor: semiotika və/və yaxud psixoanaliz” adlı kitabında Şimali Amerika hindularının və qaradərililərin (zəncilərin) müasir dövrdə yaratdıqları folklor nümunələrində psixoanaliz hadisəsini araşdırmış və bu sahədə maraqlı nəticələr əldə etmişdir. Eyni zamanda, onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu problem ən qədim folklor və mif materialarında daha qabarıq şəkildə əks olunub və Kamal Abdullanın “Gizli Dədə Qorqud” mövzusuna həsr edilmiş monoqrafiyalarında bu paradiqmanın, yəni bədii psixologizmin psixoanaliz istiqaməti kifayət qədər geniş şəkildə araşdırımlşdır. Bu yazının müəllifi də 70-ci illərdən başlayaraq “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında psixologizm və psixoanaliz mövzuda bir sıra beynəlxalq elmi konfranslarda çıxışlar etmiş, məqalələr çap etdirmişdir.

KDQ-da psixoanaliz və psixopraqmatik ünsürlərin aşkar edilib araşdırılması bu aktal problemin həlli yolunda ən vacib addımlardan biridir. Kamal Abdulla haqlı olaraq hesab edir ki, psixopraqmatik istiqamət “ibtidai bədiipoetizmin yaranma səbəblərinədən” biri olmuşdur (səh. 47). Kamal Abdulla barəsində bəhs olunan kitabının “Müqəddimə” adlanan hissəsində bütün bu və bu qəbildən olan bir çox digər nəzəri və metololoji problemlər əks olunmuşdur.

Bu kitabın “Mifoloji dan söküləndə bədii-poetik enerji axtarışları” adlanan birinci hissəsində isə tədqiqatın əsas problematik nüvəsini təşkil edən “autentik mif”, “mağara” mədəniyyəti, autentik mifin bədii-poetik energiyasının potensialı və nəhayət “Dəşti-Müstəqimiyyə” anlayışının mahiyyəti, prinsipləri və inkişaf qanunauyğunluqları KDQ dastanın bədii-poetik materialları əsasında immanent təhlil aspektində araşdırılmışdır.

Mif yaradıcılığı konsepsiyası daim mübahisə obyekti olmuşdur. Kamal Abdulla da Rolan Bart, Klod Levi-Stros kimi görkəmli strukturalist alimlərə istinad edərək belə hesab edir ki, “mif yaradıcılığı tarixin hələ olmadığı yerdən başlanır” (səh. 53). Bu fikir bir qədər mübahisəlidir. Təbii ki, mif (obrazlı ifadə forması olaraq uydurma deməkdir) elə mifdir, mif tarix deyil. Ancaq onu da nəzərdən qaçırtmaq lazım deyil ki, dünyanın ən sistemli mifologiyalarından biri olan qədim yunan mifologiyasında xeyli tarixi faktlar öz əksini tapır. Məsələn, məlum olub və sübut edilib ki, Troya haqqında mifologiya heç də sırf fantaziya məhsulu deyil, məhz tarixi hadisələr əsasında yaranıb. “İliada” və “Odisseya” əsərləri əsasında Şlimanın tarixi Troyanı kəşf etməsi, yunan-Troya müharibələrinin mifik uydurma deyil, tarixi fakt olması bunu bir daha sübut edir. Aydın məsələdir ki, burada mifologiyanın janrına uyğun olaraq xüsusi bədii yaradıcılıq ünsürlərindən gen-bol istifadə edilib (allahlar haqqında, Polifem və s. haqqında süjetlər).

Bu kontekstdən yanaşıldıqda, KDQ dastanında da olan bəzi mifoloji süjetlərin tarixi mənbələrə əsaslandığını demək mümkündür. Məlum olduğu kimi, KDQ dastanında fərqli mifoloji süjetlər mövcuddur. Burada həm sırf fantastik səciyyəli (Təpəgöz), həm dini səciyyəli (totemizm, şamanizm və islam - Əzlail süjeti) kimi mifik süjetlər və motivlər olduğu kim, Dədə Qorqud, Xanlar xanı Bayandır xan, Qazan xan, Beyrək, Əkrək və Səkrək obrazları və İç oğuz, Dış oğuz məsələsi ilə əlaqədar tarixi mənbələrə əsaslanan süjet və motivlər də əks olunub. Mif yaradıcılığının yaranma dövründən və inkişaf mərhələrindən bəhs edən Kamal Abdulla bu şifahi xalq yaradıcılığı növünün tarixəqədərki və klassik dövrlərə aid olduğunu qeyd edir və o, xüsusi olaraq mifin tarixəqədərki, primitiv (bəsit), “dansökülən” mərhələsi üzərində dayanaraq onu P.A.Plüttonun təbirilə “autentik mif” adlandırmağı məqsədəuyğun sayır. Dünya-aləm, varlıq haqqında düşünmək, varlığın metafizik, ontoloji, transendental mahiyyətini dərk etmək üçün “autentik mifin” immanent təhlil (tənqid) metodunu seçmək bəlkə də ən düzgün araşdırma yoludur. Bu kontekstdə, təbii ki, mifin tarixlə qarşılaşdırılması (uyğunlaşdırılması) mümkün olmadığına, hansısa konkret tarixi mənbələrə, məxəzlərə istinad olunması mümkün olmadığına görə, məhz immanent təhlil köməyə gələ bilər. “Autentik mif dövrü mifin ən qədim dövrüdür” anlayışından çıxış edən tədqiqatçı deyir ki, “qədim insan hər şeyi mifoloji prizmadan baxaraq nəzərdən keçirir və qəbul edir” (səh. 60).

“Qədim insan” varlıq haqqında özünün ən bəsit təsəvvürlərini arxetip olaraq ilkin bədii-poetik (metaforik) formada ifadə edir. Kamal Abdulla bu konsepsiyaya uyğun olan “Qarşı yatan ala dağ” tezisini nümunə kimi göstərir və onun məntiqi interpretasiyasını verir. Məlum olduğu kimi, bir sıra qədim xalqlar kimi Azərbaycan mifik və mistik dünyagörüşündə də dağ fenomeni totem, müqəddəs, mistik varlıq kimi formalaşmışdır (Məsələn, elə oğuz mifologiyasında da deyildiyi kimi, qız-gəlinlər dağa baxanda yaşmaq tutarlar). Təbii ki, “Qarşı yatan ala dağ” ən qədim türk-oğuz mifyaratma ənənəsində bədiipoetik nümunədir və heç şübhəsiz ki, dastan yaradıcılığının əsas atributlarından birini təşkil edir. Bu ifadədə mifik süjet və ilkin narrativliek ünsürü var. Qədim insan əzəmətlilik, ucalıq hisslərini ifadə edən dağa bir canlı varlıq kimi, totem kimi (əksər ibtidai etnosların və Uzaq Şərq xalqlarının mifologiyasında da olduğu kimi, bütün maddi aləmin - meşə, daş, çay və s. canlı olması) baxmışdır. Bu ifadə ilə əlaqədar Kamal Abdulla bu ifadənin mifik xronotop hadisəsi olduğunu göstərir və yazır: “Qarşı yatan ala dağ”a xronotopik rakursdan baxsaq, görərik ki, bu hərəkətdə olan zamanla, hərəkətsiz məkanın mifoloji təsəvvürdə birləşdirilməsi cəhdidir” (seçmə müəllifindir C.N.) (səh.61). Bu tipli xronotop hadisəsi bədii-poetik yaradıcılıq hadisəsi olaraq dastan poetikasında müəyyən funksional rol oynayır (ilkin metaforik təfəkkürün yaranması, təbiət və cəmiyyət, Xaos və Kosmos əlaqələri və s.).

Təbiət və Cəmiyyət münasibətləri əksər qədim bədii ədəbiyyat nümunələrində olduğu kimi, KDQ-da da bir sıra parlaq nümunələrdə əks olunmuşdur. Bunu, xüsusilə öz mövzüsüna görə dastanın ən qədim mifoloji parçası olan “Basat Dəpəgözi öldürdigi” boyda müşahidə etmək olar. Bu boy, demək olar ki, “autentik mif” anlayışını özündə ehtiva edən ən tipik nümunədir. Azərbaycan nağıllarında da əks olunan “Təpəgöz-Kəlləgöz” obrazı arxetip olaraq bu dastanın xüsusi mifik ünsürüdür. Belə ki, bəzi qorqudşünaların da (məs. X.H.Koroğlu) qeyd etdiyi kimi, qədim yunan mifologiyasında təsvir olunun Siklop - Polifemdən də qədim tarixə malik olan KDQ-dakı Təpəgöz Təbiət-Cəmiyyət münasibətlərinin parlaq bədii ifadəsidir. İkinci, bu boyda Təpəgözü məğlub edən (mifik - təbiət qüvvəsinə qalib gələn) məhz təbiətin qoynunda böyümüş, aslan südü ilə bəslənmiş Basat obrazı öz qədimliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu obrazı, tərəddüd etmədən altı min ildən artıq tarixi olan şumer dastanı “Gilqameş haqqında dastan”da olan Enkidu obrazı ilə müqayisə etmək olar (Gilqameş-Enkidu qarşıdurması). Burada, hətta süjet uyğunluğu da var. Belə ki, ilahi mənşəli Gilqameşə yalnız təbiətdə böyümüş insan qalib gələ bilər (ilahi - pəri mənşəli Təpəgözlə aslan südü ilə qidalanıb, təbiət qoynunda böyüyən Basat kimi). Bu mifik fraqment Xaosun (ilkin təbiətin) Kosmosa (mədəni cəmiyyətə) çevrilməsi prosesini aydın şəkildə ifadə edir. Basat obrazı da KDQ dastanının çox diqqətçəkən obrazlarından biridir. Bu obrazın şəxsində həm qədimlik (Təbiət - Xaos), həm də müasirlik fenomeni ifadə olunub. Təsadüfi deyil ki, məhz bu obraz özünün totemik mənşəyinə işarə vurur: “Anam adın sorar olsan - Qaba Ağac!, Atam adın deirsən - Qağan Aslan!”

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2017.-25 noyabr.-S.18.