"Azərbaycanın bugününü türklüyə böyük qayıdış dövrü kimi görürəm"

TANINMIŞ ALİM, AZƏRBAYCANIN BÖYÜK DOSTU PROFESSOR ƏLİ YAVUZ AKPINARLA SÖHBƏT

Aynurə PAŞAYEVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi

aynure8@mail.ru

Ortaq türk dili probleminin mövcud vəziyyətini müəyyənləşdirmək, qarşıda dayanan problemləri müzakirə etmək və həlli yollarını axtarmaq məqsədi ilə Yeni Türkiyə Strateji Araşdırma Mərkəzi və Türk Dil Qurumunun təşkilatçılığı ilə Ankaranın "Şeraton" otelində 13-15 noyabr 2017-ci ildə "Türk dilli ölkələr qurultayı" adlı möhtəşəm beynəlxalq tədbir həyata keçirildi.

Dünyanın 4 qitəsindəki 40 fərqli ölkədən 320 araşdırmaçı qurultayda iştirak edirdi. Qurultay ərəfəsində ilk müsahib kimi İzmir Ege Universitetinin professoru Əli Yavuz Akpınarı seçdim.

Professor Əli Yavuz Akpınar Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğində gördüyü işlərə görə Azərbaycan Dövlət Mükafatına (1989), Bakı Dövlət Universiteti tərəfindən fəxri doktor (1993) adına layiq görülüb.

Azərbaycan hələ təzəcə müstəqilliyinə qovuşduğu zaman professor Yavuz Akpınar 1992-ci ildə bir il "Amerikanın səsi" Radiosunda hər həftə Azərbaycanın mədəniyyət və ədəbi mühiti mövzusunda məqalələrini oxuyardı. O, 1995-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.

- Hörmətli professor Yavuz bəy, dəyərli vaxtınızı mənimlə müsahibə üçün ayırdığınıza görə Sizə minnətdaram. Sizi mən 8 ildir ki tanıyıram. Əli Yavuz Akpınar Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında fəxr və qürurla səslənən imzadır. İstəyərdim ki, Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında apardığınız araşdırmalardan bəhs edəsiniz.

- Mən XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatını professional olaraq tədqiq etmişəm. Nəbi Xəzri, Bəxtiyar Vahabzadə, Həmid Nitqi, Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın şeirlərini Türkiyədə ilk dəfə mən çap etdirmişəm. İranla bizim 1960-70-ci illərdə əlaqələrimiz açıq idi. Amma o zamanlar Azərbaycandan bizə məktub göndərilə bilmirdi. Sovet dövründə mən Şimali Azərbaycanla Cənubi Azərbaycan arasında əlaqə yaradan şəxs oldum. Əsəd Behrəngi A.Zamanovun "Sabir və müasirləri" kitabını Təbrizdə çevirmişdi, o kitabı Abbas bəyə mən aparmışdım. Mən Süleyman Rüstəmin orta məktəb yoldaşı Aşıq Qəşəmlə də görüşmüşdüm, onun səsini yazmışdım və öz xahişi ilə onu Süleymana dinlətdirdim. Amma indi müstəqillik əldə olunduqdan sonra Azərbaycana birbaşa məktub göndərmək imkanımız var. Mənim vəkil İbrahim Bozyellə birlikdə 1983-cü ildən etibarən Ərzurumda çıxartdığımız "Qardaş Ədəbiyyatlar" jurnalı sadəcə Azərbaycana deyil, bütün Türk dünyasına açılan mühüm bir qapı olmuş və öz dövründə böyük etibar qazanmışdır. 1960-cı illərdə Türkiyədə rusların maddi olaraq dəstəklədiyi kommunistlər vardı. Kommunistlər Sovetlərin içində əriyib, türklüyünü itirirdilər. Belə vaxtda mən Bəxtiyar Vahabzadənin ana dilindən və vətən sevgisindən bəhs edən şeirlərini Türkiyədə çap etdirib yaydım.

- Türkiyə və Azərbaycan əlaqələrinin müasir durumu Sizi qane edirmi?

- Mən iki dövlət arasında əlaqələrin daha da inkişaf etməsini çox istəyirəm. Bu səbəbdən, indiki səviyyə məni yetərincə qane etmir. Bütün türk dünyası dövlətlərinin münasibətlərinə nəzər yetirdikdə görərik ki, ən sıx əlaqə hələ Azərbaycanla Türkiyə arasındadır. Bu, normaldır. Çünki coğrafi və dil baxımdan çox yaxınıq. Amma mən bunu da yetərli görmürəm. Bu sözümü siyasi cəhətdən anlamayın. Ulu öndər Heydər Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, biz bir millət, iki dövlətik. Biz siyasi olaraq Azərbaycanın varlığını inkar etmirik. Dünyada, əslində, bütün millətlər bir-birinə möhtacdır. Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münasibətə bu gün diqqət yetirsək, görərik ki, ermənilər həm özlərinə, həm də ətrafına zərər verdilər.

- Siz türk xalqlarının inkişafındakı əngəlləri və maneələri nədə görürsünüz?

- Ən böyük maneə zehniyyətdə, düşüncəmizdə görünməyən divarlardır. Sovet dövründə Türkiyə ilə Azərbaycan arasında dəmir pərdə vardı. Türkiyə ilə Azərbaycanın əlaqələri 1920-ci ilə kimi mükəmməl nöqtəyə gəlib çıxmışdı. Sovet dönəmi çökdüyü zaman türkiyəli diplomatların Azərbaycanla bağlı elə bir məlumatı yox idi.

- Mən bu il Rusiyanın Kazan şəhərində beynəlxalq konfransda iştirak edən zaman iştirakçıların hamısı müxtəlif türkdilli dövlətlərdən gəlmişdilər. Mən rus, ingilis dillərini, Türkiyə türkcəsini bildiyimdən ünsiyyət yaratmaq baxımında problemim yox idi. Amma ümumilikdə, qazax öz dilində danışır, azərbaycanlı türkü anlamır, Türkiyə türkü öz dilində danışır, tatar anlamır. Halbuki hamımız eyni kökdən, eyni soydan olan insanlar idik.

- Siz bir çox dilləri bilirsiniz, xoşbəxt insansınız. Amma keçmişə nəzər salaq. Füzuli, Nəsimi milli sərhəd tanımırdı və onlar uyğur türklərinə qədər tanınırdılar. O zamanlar pasport, viza soruşulmurdu. Ədəbi-mədəni münasibətlər baxımından qapılar üzümüzə açıq idi. Aşıq Alı Türkiyəyə gəlib saz çalıb oxuyanda hamı onu anlayardı. Dünya mədəniyyətində çoxlu türk rəngi, çalarları var. Niyə biz öz qədim əlaqələrimizi inkar etməliyik? Buna görə də, biz zehnimizdəki divarları yıxmalıyıq. Bir qazax Türkiyəyə gələndə mən onu evimdə qardaşım kimi qonaq edərəm. Çünki biz bir millətik. Mən əslən qarslıyam. Nəslim Azərbaycan türklərindəndir. Mühacir deyilik, amma 600 il əvvəl Qarabağdan gəlmişik. Azərbaycan türklüyü ilə Türkiyə türklüyü də mənim düşüncəmdə qaynayıb-qarışıb.

- Son zamanlar Azərbaycan mətbuatını izləyirsinizmi?

- Ancaq internet saytlarından izləmək imkanım var. "525-ci qəzet"i, "Kaspi"ni, "Xalq qəzet"ini, əsasən də ədəbiyyat bölümünü izləmək imkanım var. Gündəlik siyasi məsələlər məni maraqlandırmır, mən siyasətçi deyiləm. Ancaq vaxtında mən Azərbaycan ədəbiyyatını Sovet pərdəsindən təmizləyib tanıtdırdım. Azərbaycan mətbuat tarixinə nəzər saldıqda "Molla Nəsrəddin", "Füyuzat", "Həyat" - bunları ayrı-ayrı dünyalar kimi görürəm. "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir" əsərini yazan Əli bəy Hüsynzadəyə romantik deyə bilməzsən. O, tarixə baxışında da romantik deyil. Hüseyn Cavid bizim bu gün arzu etdiyimiz ortaq türk mədəniyyətinin başında gəlir və örnək şəxsiyyətdir. Gələcəkdə belə insanların sayının artması lazımdır. İsmayıl bəy Qaspıralı ortaq türk tarixini arzu edirdi. Avropada Qaspıralı millətləşmənin nə olduğunu öyrəndi. O, ruslar içərisində əsil müsəlman türkü olmağı bacardı. Türk dünyasında hətta ortaqlığın qalmadığı dövrdə Qaspıralı bunları anladı.

- Türkçülüyə bağlı düşüncələrinə görə Sovet dövründə Bəxtiyar Vahabzadəni, Xəlil Rzanı və başqa ədiblərimizi repressiya təhlükəsi gözləyirdi. Amma o dövrdə Ümummilli lider Heydər Əliyevin sayəsində bu təhlükə ortadan qaldırıldı.

- Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycana böyük xoşbəxtlik gətirmiş şəxsiyyətdir. Sovet vaxtında hər bir vəzifəlinin yanında rus, yaxud da erməni müavini vardı. Mən Sovet dövründə Azərbaycana girib çıxan zaman SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi (DTK) ilə bir çox problemlər yaşadım. Professor Abbas Zamanov Heydər Əliyevə bu barədə şikayət etmişdi. Mənim bu yöndə işimi asanlaşdıran böyük şəxsiyyət Heydər Əliyev idi. Füzulinin yubileyində Heydər Əliyev özü də mənə söyləmişdi ki, sənin gəlib-getməyindən mənim xəbərim var. Professor Vilayət Quliyev buna şahiddir. O zaman Heydər Əliyevin mənim adımı bilməsi heç ağlıma gəlməzdi. Abbas Zamanov o vaxtlar məndən Hüseyn Nihal Atsızın türkçülüklə bağlı əsərlərini istəyəndə, mən onu Azərbaycana gətirməyin mümkünsüz olduğunu söylədim, amma o, sərhəddən mənə verilən qəbzi gətirməyimi xahiş etmişdi. Bir də gördüm ki, Abbas Zamanov o kitabları alıb. Böyük lider Heydər Əliyevin türkçülük sevgisini mən o zamandan görürdüm.

- Azərbaycana tez-tez gəlirsiniz. Son zamanlar baş verən inkişafın şahidisiniz...

- Azərbaycan istiqlalına qovuşanda mən Amerikada idim. Qarabağ hadisələri çox böyük faciə oldu, Azərbaycan tarixində dərin yara açdı. Fəqət Bakı türkləşdi. Mən buna çox sevinirəm. Çünki Sovet dövründə Bakıda, demək olar, türkcə danışılmazdı. Amma mən o zamanlar da Azərbaycanda olanda Azərbaycan türkçəsi ilə danışardım. O zaman milli ədəbiyyata az dəyər verildiyinə şahid olurdum. Odur ki, Azərbaycanın bugününü türklüyə böyük qayıdış dövrü kimi görürəm. Türklüyə ürəkdən bağlı biri kimi mən türk xalqlarının tərəqqisini, daha da yüksəlib irəliləməsini arzu edirəm.

- Amma müasir dövrdə Rusiyada yaşayan türklərdə milli köklərindən uzaqlaşmaq problemi diqqət çəkir. Almaniyada yaşayan türkləri də, məncə, bu problem gözləyir...

- İnsan can çəkişən zaman dirilik əlaməti göstərir. Əgər bir evin içində ana dili unudulmuşsa, deməli, iş bitmişdir. Almaniyada bir türk yaşayırsa, nə qədər türklüyünü, müsəlmanlığını qoruya bilər?! Bu, sosial reallıqdır. Türk kimi yaşamaq istəyirsənsə, gəl Türkiyədə yaşa.

525-ci qəzet 2017.- 30 noyabr.- S.6.