Bəhruz Kəngərlinin misilsiz sənətindən boy verən həqiqətlər

Həyatı və yaradıcılığı gələcək nəsillər üçün örnək olan şəxsiyyətlər arasında Azərbaycan rəssamlığına əvəzsiz xidmətlər göstərmiş Bəhruz Kəngərlinin özünəməxsus yeri var.

Ümumiyyətlə, bu görkəmli sənətkar Azərbaycan realist rəssamlığının banisi, istedadlı fırça ustası kimi xatırlanır. Adətən onun haqqında belə deyilir ki, Azərbaycan təsviri sənətində realist dəzgah boyakarlığının təşəkkülü, portret və mənzərə janrlarının formalaşması Bəhruz Kəngərlinin adı ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev unudulmaz fırça ustası Bəhruz Kəngərli yaradıcılığının əhəmiyyətinə diqqət çəkərək demişdir: "Hesab edirəm ki, Azərbaycanda bizim sənətşünaslar, tədqiqatçılar Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığını daha professional səviyyədə tədqiq etməli, əsərlər yazmalıdırlar. Bəhruz Kəngərlini Azərbaycan xalqının görkəmli və yüksək mədəniyyətə malik olan nümayəndəsi, həm də böyük rəssam kimi təbliğ etsinlər!"

Bu görkəmli Azərbaycan rəssamının yaradıcılığı çox zəngin və mövzu etibarilə əhatəlidir. Bəhruz Kəngərlinin sənət irsi vətən gözəllikləri və taleyinin rəngli təsviri deməkdir. Çünki rəng rəssamın göstərmək istədiyi məqsədlərin qabarıq təqdimi deməkdir. Bəhruz Kəngərlinin yaratdığı "İlanlı dağ ay işığında", "Günəş batarkən", "Bahar mənzərələri", "Qaçqınlar" silsiləsinə daxil olan yurdsuz insan portretləri, "Elçilik", "Toy" kimi məişət kompozisiyaları, Naxçıvan teatrında tamaşaya qoyulmuş C.Məmmədquluzadənin "Ölülər", M.F.Axundzadənin "Hacı Qara", Ə.Haqverdiyevin "Pəri-cadu" əsərlərinə verdiyi bədii tərtibat və geyim eskizləri Azərbaycan boyakarlıq rəssamlığının dəyərli örnəklərindən hesab olunur. Onun dərin həvəslə yaratdığı təbiət mövzusundakı əsərlərində hər cəhətdən zəngin və gözəl ana yurdumuzun füsunkar təbiəti, insanı valeh edən ecazkar gözəllikləri əks olunub. Bu təkrarsız ustad sənətkarın rəsm əsərlərinə baxdıqca bir tamaşaçı kimi məni də həmişə özünə valeh etmiş, bu görkəmli rəsm ustadının zəngin yaradıcılığından doğan təəssüratları bölüşmək istəyini bir ehtiyaca çevirmişdi.

Dərin istedad sahibi, görkəmli rəssam, nadir boyakar Bəhruz Kəngərlinin "Şəlalə", "Günəş batarkən", "Dağlıq mənzərə", "Ağrı dağı", "Ay işığında" adlı əsərlərində sanki təbiət yenidən - sənətkarın dərin valehliyinin, müşahidələrin ona yaşatdığı təəssüratlar, insan içinə bütün valehediciliyi ilə hoparaq təsvir edilib. Sanki bu qüdrətli qələm sahibi təbiətin poeziyasını fırçanın qüdrəti ilə göz yaddaşımıza köçürüb. Elə bil bizim qəlbimizi riqqətə gətirən gözəlliklər onun nadir fırçasından ərsəyə gələn rəsmlərdə əks edib. Onun "Dağ mənzərəsi" rəsmində Naxçıvan dağlarının əzəmət və qüdrəti, insana geniş qəlblilik, dözümlülük və mübarizlik gətirən xarakterik təəssürat çizgiləri əksini tapıb. Onun karton üzərində yağlı boya ilə çəkilmiş "Mənzərə" şəklində isə hiss olunan isti və quruluğun təsirlərinə baxmayaraq, yaşıllığını qorumağa çalışan, yaşamaq üçün mübarizə aparan və boy atmağa, yaşıl qalmağa, öz gözəlliyini, mövcudluğunu saxlamağa can atan ağaclar təsvir edilib. "Evlə mənzərə" əsərində obyektlərin planlı şəkildə düzgün təsviri daha aydın sezilir və əsərə cəlbedicilik bəxş edir. Əsərdə dağların əzəməti və üfüqün genişliyi qarşısında evlərin sadə görüntüsü diqqəti cəlb edir. Qarşıdakı gölməçədə isə suların parlaqlığı, xüsusilə bu parlaqlıqda ətraf obyektlərin əks olunması böyük ustalıqla təsvir olunub. Bu sadə evlərin qarşısındakı başqa ağaclardan nisbətən ayrı, tək düşmüş bir ağacın da dik-dik duraraq göylərə can atan təsviri rəsmə əlavə məna və məzmun qatır. Sanki bu tək ağacın təsviri insanı bütün çətinliklərə rəğmən yaşamağa, öz varlığını sürdürməyə, problemlər qarşısında dik durmağa sövq edir.

Öz vətənini bütün varlığı ilə sevən və ona bağlı olan bir sənətkar olaraq Bəhruz Kəngərlinin əsərlərində vətən təbiəti, tarixi abidələri özünə əsaslı yer tutub. Bununla bərabər, vətəninin başına gələn müxtəlif hadisələrdən doğan təəssüratlar da onun əsərlərinin əsas təsvir obyektləri idi. Onun böyük yanğı və ustalıqla yaratdığı "Qaçqınlar" silsiləsindən olan əsərlərinə həyəcansız baxmaq olmur. "Tərk edilmiş ev", "Yurdsuz ailə", " Papaqlı oğlan", "Naxçıvanda xaraba qalmış evlər", " Qaçqın qadın", "Qaçqın oğlan" və sair əsərlər indi bizim sənət incilərimizin ən gözəl örnəkləri olaraq bizlər üçün yaddaş rolunu oynayır. Həmin əsərlərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə erməni xəyanətinin yaratdığı faciəvi hadisələr özünə yer alıb. Xüsusilə bu əsərlərdə görkəmli rəssamın doğma vətəni olan Naxçıvanda xəyanətkar ermənilərin yaratdığı faciəli hadisələr əsaslı yer tutub. Bu əsərlərdə azərbaycanlıların başına gələn bəlalar, dos-doğma yurdundan didərgin düşmüş insanların taleyi, vəziyyəti, xaraba qoyulmuş vətən, dağıdılmış və tərk edilmiş yurd yerləri və sair öz təsvirini tapıb. Bu baxımdan mövzu aktuallığına və ideya məzmununa görə görkəmli rəssamın "Qaçqınlar" silsiləsinə daxil olan portretlər bu günün ictimai-siyasi hadisələri ilə səsləşməklə bərabər, canlılığı, reallığı və psixoloji ifadəliliyi ilə də fərqlənir. 1914-1921-ci illərdə bədnam erməni daşnaklarının xalqımızın başına açdığı vəhşiliklər, xalqımızın başına gətirilən faciəli, tükürpədici hadisələr gənc rəssamı sarsıtmış, onun yaradıcılığında dərin iz buraxmışdır. Bəhruz Kəngərli böyük yanğı ilə o dövrdə həmvətənlərinin, sadə insanların, dinc əhalinin başına gətirilən müsibətləri olduğu kimi, real boyalarla təsvir etmişdir.

Onun əsərləri sırasında özünəməxsusluğu, təsirliliyi və tarixi əhəmiyyəti ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edən rəsm əsərlərindən biri də "Minarəsi dağılmış məscid" əsəridir. Bu rəsm əsəri rəssamın 1920-ci ildə çəkdiyi rəsm əsərlərindəndir.

Bu əsər hər şeydən əvvəl öz qəribəliyi və sadəliyi ilə seçilir. Qəribəsi budur ki, burada nə bir gözəllik, nə də bir əzəmət var. Rəsmdən elə bil dərd sallanır. Rəsmdə minarəsi dağıdılmış, daha doğrusu, minarəsinin ortası yarılmış bir məscid təsvir olunub. Bu sadə və olduqca adi bir rəsm əsəri, sadəcə, ilk baxışdan bu qədər adidir. Əslində isə bu rəsm də görkəmli fırça ustası Bəhruz Kəngərlinin "Qaçqınlar" silsilə əsərlərində olduğu kimi, vətəninin, xalqının başına gətirilən erməni vəhşiliklərinin şahidi və tarixi sənədi olaraq yaradılıb. Ümumiyyətlə, onun bir çox əsərləri erməni vandalizmi və vəhşiliklərini əks etdirən, böyük faciələri yaddaşlaşdıran qiymətli nümunələrdəndir ki, "Minarəsi dağılmış məscid" əsəri də məhz erməni vandalizmini əks etdirən belə əsərlərdən biridir. Erməni yaraqlılarının vaxtilə Naxçıvana hücumlarını xatırladan, onların Naxçıvanı darmadağın etdikləri dövrü əks etdirən bu əsərdə Azərbaycan-müsəlman əhalisinin etiqad yeri olan, iman səsi eşidilən məscid minarəsinin topla məhv edildiyi təsvir olunub. Bu mənada əsərdə təkcə təsvir olaraq məhv edilmiş "Minarəsi dağılmış məscid" yox, həm də minarənin top mərmiləri ilə uçulmuş yarığından görünən, həm də görünə bilən həqiqətlər əks olunub: bu yarıqdan xaraba və dağıntılara, vəhşicəsinə talana, qırğına məruz qalmış bir müsəlman yurd yeri görünür. Əslində, elə rəssam Bəhruz Kəngərlinin də nadir istedadı, fövqəladə zəkası, misilsiz sənətkarlığı ordadır ki, təkcə əsərdə görünən bir təsvir obyektini deyil, həm də bir görünüş və onun yaratdığı təəssüratları da təqdim edə bilir. Yəni rəsmdə əks olunan dağılmış minarənin bu tərəfindən, yəni məsciddən baxdıqda sonsuz göylərin ilahi səltənəti olan fəza bir zülm pəncərəsindən görünən kimi görünür. O biri tərəfdən, yəni qüdrətilə yerlərə ədalət, səadət, barış qanunları qoyan ilahi səltənətdən baxdıqda erməni vandallarının hücumları, vəhşilikləri altında dağıdılmış, alt-üst edilmiş faciəvi Naxçıvan şəhəri görünür. Ustad rəssam hücum və dağıntıların bir təəssüratı kimi minarənin üzərindəki əbədi səadət və barışı təmsil edən ayparanın da əyilib düşdüyünü təsvir edir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin daha bir müdrik fikrini xatırlayaq: "Bəhruz Kəngərlinin əsərləri həddindən artıq qiymətlidir. Birincisi, onun rəssamlıq ustadlığına görə, ikincisi, onun yaratdığı obrazlara görə - mən insan obrazlarını deyirəm. Xüsusən, o, ağır dövrün, 1918, 1919, 1920-ci illərin çətin dövründə xalqımızın ağır vəziyyətdə olmasını… öz əsərlərində əks etdiribdir".

Bu böyük rəssamın vətənpərvərliyi sayəsindədir ki, onun böyük ustalıqla yaratdığı əsərlərdə Naxçıvanın tarixi və görkəmli abidələri də xüsusi yer alıbdır. Vətənin tarixi abidələrinə həssas münasibət göstərməyin əyani ifadəsi idi ki, bu görkəmli boyakar Nuhun türbəsi kimi dəyəri biçilməz tarixi abidəyə 6, Naxçıvanın tarixi simvoluna çevrilən Mömünə Xatun türbəsinə və İmamzadəyə 4 əsər həsr etmiş, Köhnə qala və Yusif Küseyroğlu kimi abidələri ustalıqla çəkmişdir. Və maraqlı burasıdır ki, bu əsərlərin hər birində tarixi abidənin konkret bir halı, daha dəqiqi, aqibət və vəziyyəti əks olunub. Hər rəsmdə abidənin bir qədər söküntüyə, uçquna məruz qaldığı görünür. Rəssam məhz abidənin baxımsızlıq və laqeydlikdən aram-aram necə uçulub-söküldüyünü diqqətə gətirmək istəyir ki, bu təsvirlərdə də məhz Azərbaycan xalqının mənəvi cəhətdən necə aşındırılmasına olan münasibətin yer aldığını demək olar. Ayrı-ayrı rəsmlərdə tarixi abidənin bir müxtəlif fəsildəki vəziyyəti əks olunmaqla fəsillərin timsalında, fikrimizcə, ayrı-ayrı ictimai-siyasi vəziyyətlərə uyğun abidənin aqibətini təsvir və təqdim etmək məqsədi güdmüşdür. Bunu da xüsusilə əlavə etmək olar ki, Naxçıvanda dövlət qayğısı ilə tarixi abidələr təmir-bərpa edilərkən bu görkəmli sənət adamının əsərləri bu abidələrin yeri və vəziyyəti haqqında mükəmməl məlumat vermişdir.

Beləliklə, hansı zamandan və şəraitdən baxılırsa baxılsın, Bəhruz Kəngərli yaradıcılığı Azərbaycan xalqına böyük xidmətlər göstərmiş mill rəssamlıq nümunəsidir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaradıcılıqda püxtələşməyə başlayan, hətta Sovet dövründə belə yaradıcılığı ilə sərgilərə çıxaraq diqqətləri cəlb edən, Azərbaycan rəssamlığının yüksək mövqeyində dayanan Bəhruz Kəngərli milli müstəqilliyimizi bərpa etdiyimiz müasir dönəmdə rəsm sənətinin zirvəsində dayanaraq xalqımıza böyük şöhrət gətirməkdədir. Bu görkəmli rəssamı göstərdiyi xidmətlərə görə xalqımız daima əziz tutmuş, xatirəsini həmişə yaşatmışdır. Bəhruz Kəngərlinin şəxsiyyəti Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin də həmişə qayğısı ilə əhatə olunmuş, əvəzsiz sənətkarın vətəni Naxçıvanda ev muzeyi yaradılmış, məzarı bərpa edilmiş, üzərində abidəsi qoyulmuşdur. Bu görkəmli fırça ustasının anadan olmasının 120 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun imzaladığı 12 yanvar 2012-ci il tarixli sərəncam da məhz bu qəbildən olan tədbirlərin davamı kimi razılıqla qarşılanıb.

Ramiz QASIMOV

AMEA Naxçıvan Bölməsinin şöbə müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2017.- 18 oktyabr.- S.6.