Zamanların mozaikası: hadisələr və şəxsiyyətlər

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Gizli əlavə isə Şərqi Avropada iki ölkənin maraq dairələrini müəyyən edirdi. Narva və Visla çaylarından şərqdə olan ərazilər Sovet təsir sferası, bu xətdən qərbə tərəf olan ərazilər isə Almaniyanın maraqlarının sferası elan olundu.

Molotov-Ribbentrop paktı (sənədi hər iki ölkənin xarici işlər nazirləri imzalamışdılar) Polşaya siyasi ölüm hökmünün çıxarılması demək idi. 1939-cu ilin sentyabrında Hitlerin Polşaya qarşı başladığı müharibəyə hazırlıqda bu sənəd sonuncu akkord rolunu oynadı. Hitlerin ekspansionist siyasəti ona gətirib çıxardı ki, Münhen sazişinin nəticələri sıfıra bərabər oldu.

1 sentyabr 1939-cu ildə vermaxt Polşada planlaşdırdığı hücuma başladı. Polyak ordusu alman qoşunlarının təzyiqinə davam gətirə bilmədi. Vermaxt elə birinci gün Polşa ərazisinin xeyli hissəsini tutdu. Üç həftə davam edən müharibədə isə Polşa məğlub oldu. Varşava təslim olduqda 120.000 polyak əsgəri əsir düşdü. Almaniya aviasiyadan geniş istifadə edirdi. Qərb dövlətlərindən isə Polşanın gözlədiyi kömək gəlmədi, onlar özlərini çox passiv apardılar. 17 sentyabrda isə Qızıl Ordu Polşanın şərqindəki heç kəsin müdafiə etmədiyi vilayətlərə daxil oldu. Rumıniyaya yollanan Polşa hökuməti orada dustaq edildi.

1940-cı ilin aprelində isə alman qoşunları neytral dövlətlərdən biri olan Danimarkanı, iki ay sonra isə digərini - Norveçi işğal etdilər. Norveçdə işğalçılara Kvislinqin başçılıq etdiyi kollaboratsionistlər xeyli köməklik göstərdilər. Kvislinqin adı sonralar satqınlıq simvoluna çevrildi.

May ayında isə alman qoşunları neytral ölkələr olan Belçika, Lüksemburq və Hollandiyanı işğal etdilər. Beləliklə, Qərbə Hitler yürüşü başlandı, altı həftə ərzində bu yürüş füreri “Qərbi Avropanın hökmdarına” çevirdi. Alman ordusunun La-Manşa tərəf sürətlə irəliləməsi fransız ordusunun əsas hissəsini şimalda, Dyunkerk yaxınlığında yerləşmiş birləşmələrindən kəsib ayırdı. 338.000 əsgəri Böyük Britaniyaya evakuasiya etmək mümkün oldu. Britaniya hissələrinin Dyunkerk qazanından çıxarılması ilə Hitlerin Qərbə hücumunun birinci mərhələsi başa çatdı.

5 iyunda Fransaya hücum əməliyyatının ikinci mərhələsinə başlandı. Alman hissələri Somme çayını və alınmaz hesab edilən Majino xəttini keçib İsveçrə sərhədinə çatdılar. Fransız hissələri geri çəkildilər, ölkədə xaos başlandı. 14 iyunda Paris alman qoşunları ilə əhatə olundu, 22 iyunda isə Kompyendə Fransa Almaniya ilə barışıq imzaladı. Sonra Atlantik okeanı sahillərinin işğalı baş verdi.

Lakin vətənpərvər fransızlar bu məğlubiyyətlə və düşmənlə barışıq bağlanması ilə qətiyyən razılaşmırdılar. Ona görə də Fransada müqavimət hərəkatı baş qaldırdı və bu hərəkatın lideri general Şarl de Qoll idi. O, hələ barışıqdan əvvəl sığınacaq tapdığı Londondan radio ilə çıxış edib, fransızları natsist Almaniyası ilə mübarizəni davam etdirməyə çağırdı.

De Qollun çağırışı Almaniyaya 16 iyunda barışıq təklif etmiş Filipp Petenin yeni fransız hökumətinin addımlarına birbaşa cavab idi. De Qoll Fransanı tərk edib, Londondan fransız müqavimətinə rəhbərlik edirdi. O, Böyük Britaniyada Milli Komitə yaratdı, öz həmvətənlərini işğalçılarla mübarizəni dayandırmamağa çağırdı. “Bu müharibə Fransa uğrundakı döyüşlərlə başa çatmamışdır. Bu, dünya müharibəsi olacaqdır”. De Qoll həmvətənlərindən dəstək və onu düzgün anlamaq kimi bir cavab aldı. Fransada güclü Müqavimət Hərəkatı formalaşdı.

Fransanın faktiki təslim olmasından və barışıq bağlanmasından bir neçə gün sonra kurort şəhəri olan Vişidə çağırılan fransız Milli yığıncağı 74 yaşlı marşal Filipp Petenin hökumətinə bütün konstitusiya səlahiyyətlərini verdi. Hökumət Vişidə yerləşmişdi və bu ərazi alman qoşunları tərəfindən tutulmamışdı. Kollaboratsionist hakimiyyət Vişi rejimi adını aldı. Hökumətdə aparıcı xadim olan Pyer Laval işğalçılarla birbaşa əməkdaşlıq tərəfdarı idi, bir neçə ay sonra o, hökumətdən uzaqlaşdırılıb həbs edilsə də, Hitlerin təzyiqi altında yenə baş nazirin müavini təyin edildi.

Hitler ingilisləri hədələyərək, deyirdi ki, alman aviasiyası Böyük Britaniyanın şəhərlərinin “yer üzündən silməyə” hazırdır. Lakin hava hücumu o qədər də uğurlu deyildi, alman aviasiyası London üzərində 56 təyyarə itirdi. Bu o demək idi ki, Almaniya Britaniya göylərində hava döyüşünü uduzdu. Ona görə də Hitler Britaniya adalarına müdaxilə barədəki “Dəniz şiri” əməliyyatını təxirə saldı. Almanlar ingilislərin müqavimətini qıra bilmədilər. Hava hücumlarından 2.000 adam ölmüşdü. Böyük Britaniyanın igidcəsinə müqaviməti hesabına Almaniya öz məqsədlərinə nail ola bilmədi.

22 iyun 1941-ci ildə natsist Almaniyası müharibə elan etmədən SSRİ-yə qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Alman aviasiyası 300 km-ə qədər ölkənin içərilərindəki strateji obyektləri və şəhərləri güclü bombardman etdi. Eyni zamanda, quru qoşunlarının hücumu başlandı. Müharibənin birinci günü sovet aviasiyası 1.200 təyyarə itirdi, onlardan 800-ü aerodromlarda məhv edilmişdi. SSRİ-yə qarşı müharibəyə Rumıniya, İtaliya, sonralar isə Finlandiya və Macarıstan qoşuldu. “Blitskriqə” - “ildırım sürətli” müharibəyə hesablanmış “Barbarossa” planı həyata keçirilməyə başlanmışdı. Müharibəyə başlayarkən almanların canlı qüvvədə üstünlüyü 1,8 dəfə, tanklar üzrə 1,5 dəfə, təyyarələrə görə 3,2 dəfə idi. Sovet qoşunları uzunluğu 4500 km olan məsafədə vuruşurdu. Qəflətilik faktoru mühüm rol oynamışdı. Müharibənin başlanmasından 6 gün sonra Belarusun paytaxtı Minsk təslim oldu. Üç həftə ərzində Latviya, Litva, Moldava və Ukraynanın xeyli hissəsi işğal olundu. Müharibə başlanandan 12 gün sonra Sovet İttifaqının rəhbəri İ. V. Stalin xalqa təcavüzkarlarla mübarizəyə qalxmaq çağırışı ilə müraciət etdi. Stalin Sovet Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı təyin edildi.

Payızda Leninqrad blokadaya alındı. Alman ordusu Rostova yaxınlaşdı. RSFSR-in qərb vilayətləri, demək olar ki, bütün Krım işğal olunmuşdu. Hökumət idarələri Moskvadan Kuybışevə köçürülmüşdü. Paytaxt Moskvada panika başlanmışdı, lakin Stalinin və yüksək rəhbərliyin şərqə köçməyərək, Moskvada qaldıqları məlum olduqdan sonra qorxu xeyli zəiflədi. Alman hissələri Moskvanın kənarlarına gəlib çatdılar. Düşmən dekabrın əvvəlində dayandırıldı.

Dekabrın 7-də Yaponiya Birləşmiş Ştatların Sakit okean donanmasının baş dayaq bazası olan Pyorl-Harbora hücum etdi. Hücum edən yapon donanmasına 6 təyyarə daşıyan gəmi, 13 digər hərbi gəmilər daxil idi, onları havadan 423 təyyarə dəstəkləyirdi. Yapon aviasiyası nəzərə çarpmadan adaya yaxınlaşdı. Basqında 190 təyyarə iştirak edirdi. Onlar müqavimətlə qarşılaşmadıqlarından, böyük dağıdıcı gücü olan bir aksiya həyata keçirdilər. Sonra təyyarələrin yeni dalğası hücum etdi. Bəzi təyyarəçilər - kamikadzelər, hədəfləri məhv etmək mümkün olmadıqda, öz maşınlarını onlara çırpırdılar. Amerikanların Sakit okean donanmasının böyük hissəsi məhv edildi, 2000-dən artıq adam həlak oldu.

Moskva altında sovet qoşunları əks-hücuma keçdilər. Moskvanı tutmaq planı olan “Tayfun” həyata keçirilə bilmədi. Əks-hücum vaxtı Sovet qoşunları üç vilayət paytaxtını azad etdilər. Yazda cəbhə bir qədər sabitləşdi və Moskvaya bilavasitə təhlükə aradan götürüldü.

Natsist Almaniyasının ordusu bütün İkinci Dünya müharibəsində ilk böyük məğlubiyyətinə düçar oldu. Lakin SSRİ-nin vəziyyəti olduqca ağır olaraq qalırdı. Düşmən inkişaf etmiş sənayesi olan iri sovet ərazisini yenə də əlində saxlayırdı.

1942-ci ilin aprelindən oktyabrınadək Sovet qoşunları bir sıra ağır məğlubiyyətlərlə üzləşdilər. Qızıl Ordu hissələri Rostovu tərk edib, Don çayının arxasına keçdilər. Alman qoşunlarına Qafqaz neftinə gedən yol açılmışdı. Stalin 227 nömrəli “Bir addım da geri çəkilmək olmaz” əmrini verdi, qoşunlarda çox sərt intizam yaradılırdı. Praktiki olaraq, eyni vaxtda Qafqaz və Stalinqrad uğrunda döyüşlər getdi.

Müharibə başlanandan sonra müəssisələrin Şərqə evakuasiyası başlandı. 2500 iri müəssisə Şərqə köçürüldü. Fəhlələr çətin şəraitdə sutkada 12-14 saat işləyirdi. Şərqə 7 milyon adam köçürülmüşdü. 1942-ci ildən sənaye istehsalının yüksəlişi başlandı. Qızıl Orduya Böyük Britaniyadan və ABŞ-dan silah və ərzaq gətirilirdi. ABŞ SSRİ-yə 1 milyard dollar məbləğində faizsiz kredit verdi. 1941-ci ilin oktyabrından 1942-ci ilin iyununa qədər SSRİ 3.000 təyyarə, 4.000 tank, 20.000 müxtəlif nəqliyyat vasitələri aldı.

1942-ci ilin noyabrında üç sovet cəbhəsi qoşunlarının əks-hücumu başlandı. 12 sentyabrda qızğın döyüşlərdən sonra alman-faşist qoşunları Stalinqrada lap yaxınlaşdı. Şəhərdə qızğın küçə döyüşləri getdi. Xırda bir sahədə almanlar Volqa çayına gəlib çatdılar. Lakin bu, almanların axırıncı uğuru idi. İki cəbhənin döyüşçüləri Kalaç rayonunda görüşüb, düşmənin 6-cı ordusunun və 4-cü tank ordusunun mühasirəsini başa çatdırdılar. 22 diviziya və 160-dan artıq ayrı-ayrı hissələr, 330 min adam mühasirədən çıxa bilmədi. Stalinqrad altındakı döyüş 1943-cü ilin fevralına qədər davam etdi. Stalinqrad döyüşü Sovet qoşunlarının qələbəsi ilə nəticələndi. Stalinqraddakı qələbə sovet-alman cəbhəsində hərbi əməliyyatların gedişində əsaslı dönüşün başlanğıcı oldu.

1942-ci ilin oktyabrında Britaniya qoşunları El-Alameyn yaxınlığında hücuma başladılar. Britaniya hissələri yalnız gecələr irəliləməklə, nəzərə çarpmadan alman-italyan mövqelərinə yaxınlaşdılar. 65 km-lik cəbhə xəttində uğurlu artilleriya hazırlığı başlandı. İtalyan-alman qoşunları darmadağın edildilər.

1942-ci ilin iyununda isə amerikanlar Miduey atollu üzərindəki qalibiyyətli döyüşdən sonra Sakit okean cəbhəsindəki hərbi əməliyyatlarda hərbi təşəbbüsü əllərinə keçirdilər. Amerikanlar əməliyyat zonasına 75 gəmi, o cümlədən 3 aviasiya daşıyan gəmi göndərdi. Yaponlar onların gəlişini gözləmirdilər və amerikanları əzməyə əmin idilər. Yapon təyyarələri hava hücumundan qayıtdıqlarından yeni starta heç də hazır deyildilər. Bu vaxt amerikan aviasiyası bomba zərbəsi vurmağa başladı. Bu zərbəni dəf etmək mümkün deyildi. Dörd yapon aviasiya daşıyan gəmisi məhv edildi. Admiral Yamaquçi öz flaqman gəmisi ilə birlikdə həlak oldu.

Stalinqraddakı ağır məğlubiyyətdən sonra natsist Almaniyasının təbliğat naziri Yozef Göbbels alman xalqını daha böyük qurbanlar verməyə çağırdı. O, xalqı Qərb mədəniyyətini məhvə aparacaq bolşevizm təhlükəsi ilə qorxudurdu. O, yenə də xalqı qəti qələbə xülyası ilə “qidalandırırdı”, bunun üçün gündə 12, hətta 14 saat işləməyə çağırırdı. Sonralar idman sarayında öz çıxışı barədə yazmışdı ki, adamları elə ekstaza gətirmişdim ki, əgər onlara desəydim ki, üçüncü mərtəbədən tullanın, onlar bunu edərdilər.

Stalinqrad altındakı qələbədən sonra Hitler komandanlığı böyük yay hücumunu keçirməyi və Qızıl Ordunun əsas qüvvələrini darmadağın etməyi qərara aldı. Bu əməliyyat Kursk rayonunda keçirilməli idi. Buraya almanların 50 diviziyası toplanmışdı, bu da 900.000 döyüşçü demək idi. 10.000 artilleriya vasitələri və 2.050 təyyarə almanların hücumunda iştirak edəcəkdi. Yeni döyüş texnikası olan ağır tanklara və yeni təyyarələrə komandanlıq böyük ümid bəsləyirdi. 5 iyul 1943-cü ildə başlanan və iki ay davam edən döyüşdə sovet qoşunları əks-hücuma keçib, Xarkov da daxil olmaqla, bir neçə vilayət mərkəzini işğaldan azad etdi. Kursk döyüşü İkinci Dünya müharibəsinin ən iri döyüşlərindən biri oldu. Hər iki tərəfdən döyüşə 4 milyon adam, 13.000 tank, 12.000 döyüş təyyarəsi cəlb edilmişdi. 30 seçmə alman diviziyası məhv edildi, vermaxt 500.000 əsgər və zabitini itirdi. Bu nəhəng döyüşdə vermaxtın hücum strategiyası qəti şəkildə alt-üst oldu. Almaniya və onun müttəfiqləri İkinci Dünya müharibəsinin bütün teatrlarında müdafiəyə keçməyə məcbur oldular.

1943-cü ilin noyabr-dekabrında dörd gün davam edən və Müttəfiq dövlətlərin rəhbərləri İ.V.Stalinin, F.D.Ruzveltin və U.Çörçillin iştirak etdiyi Tehran konfransında, üç dövlətin müharibənin sonrakı əməliyyatları müzakirə edildi və İkinci cəbhənin 1944-cü ilin yazında Şimali Fransada ingilis-amerikan qoşunlarının desantı ilə açılması razılaşdırıldı. Onlar Almaniyanın gələcəyi barədə də fikir mübadiləsi apardılar. Müttəfiqlərin təkidi ilə SSRİ Almaniyanın təslim olmasından sonra Yaponiyaya qarşı müharibəyə girməyə razılıq verdi. Tehran konfransının davamı kimi, 1945-ci ildə Krım və Potsdam konfransları da keçirildi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2017.- 16 sentybar.- S.22.