Dövlətin əzablı doğuluşu
- Azərbaycan Cümhuriyyəti - 100
Qorxulu
1918-ci ildə əvvəlcə mart qırğını
zamanı Stepan Şaumyanın daşnakları, sonra isə ermənipərəst
Sentrokaspi diktaturası tərəfindən iki dəfə həbsə
atılan, aylar boyu həyatı hər an tükdən
asılı olan Əlimərdan bəy Topçubaşov
yalnız həmin il avqustun əvvəllərində, müstəqillik
elanının üçüncü ayında böyük təhlükələri
adladaraq Azərbaycan Cümhuriyyətinin müvəqqəti
paytaxtı Gəncəyə gələ bilmişdi.
Əqidə
dostları onun taleyindən tam xəbərsiz qaldıqlarından
(hətta sağ olub-olmadığı da bilinmirdi) 1918-ci il iyunun 17-də formalaşdırılan ikinci
hökumət kabinəsində Əlimərdan bəyə sadəcə
portfelsiz nazir vəzifəsi ayırmışdılar. Lakin mənəvi nüfuzu, biliyi, təcrübəsi,
milli ideyaya tükənməz sədaqəti ilə daha
yüksəkdə dayanması heç kimə sirr deyildi.
Ona görə də baş nazir Fətəli xan Xoyski 1918-ci
ildə bir neçə günlüyə Gəncəni tərk edib cəbhə
xəttinə gedəndə baş nazir və xarici işlər
nazirinin səlahiyyətlərini həyata keçirmək bir
başqasına deyil, məhz Əlimərdan bəy
Topçubaşova həvalə edilmişdi.
Avqustun 23-də isə Nazirlər Şurasının qərarı
ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin Fövqəladə və
Səlahiyyətli naziri kimi “bütün məsələlər
üzrə danışıqlar aparmaq” üçün
İstanbula göndərilmişdi. Ona verilən səlahiyyətli nazir
statusu və mandatı bir sıra Mərkəzi və Qərbi
Avropa dövlətlərində, Osmanlı imperatorluğunda,
Gürcüstanda və Ermənistanda Azərbaycan
Resublikasını təmsil etməyə tam hüquqi əsas
yaradırdı.
Puşkin Lomonosov haqqında yazırdı ki, o, təkcə
ilk rus universitetini qurmayıb, özü də rus xalqı
üçün bütöv bir universitet olub. Əlimərdan
bəy də yeni milli dövlətin xarici işlər naziri vəzifəsini
cəmisi bir neçə günlüyünə tutsa da,
özünün sonrakı fəliyyəti ilə ən
müxtəlif istiqamətlərdə bütöv xarici
işlər nazirliyinin funksiyalarını bacarıqla yerinə
yetirib. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin
xarici siyasəti ilə bağlı bütün məsələlərdə
açar-sima kimi çıxış edib, Versal sülh
konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin
başçısı kimi gənc dövlətin de-fakto
tanınmasına nail olub. Həyatının sonuna - 1934-cü
ilə qədər bütün məhrumiyyətlərə, xəstmühacirət
daxili çəkişmələrə baxmayaraq, millətinin sözçüsü
rolunda çıxış edib.
Aşağıda təqdim etdiyim sənədlər, təbii
ki, Cümhuriyyət dövrünün tədqiqatçılarına
yaxşı tanışdır. Azərbaycan
diplomatiyasının, xarici siyasətinin tarixinə dair əsərlərdə,
Ə.Topçubaşova dair tədqiqatlarda onlara dəfələrlə
istinad edilib. Amma ana dilimizə ilk dəfədir
ki, tərcümə olunurlar.
1918-ci ilin dekabrında baş nazir Fətəli xan Xoyski
Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin təntənəli
açılış iclasında acı-acı şikayətlənirdi
ki, Allah rus dövlətinin evini yıxsın, tifaqını
dağıtsın, bizi ana dilimizdə təhsil almağa, ana
dilində danışmağa qoymadı. Əlimərdan
bəy də gimnaziya və universitet təhsilini rus dilində
almışdı, fikirlərini rusca daha səlis və
dolğun ifadə edirdi. Ona görə də
istər İstanbuldan, istərsə də Parisdən hökumətlə
bütün məktub və sənədləri bu dildə
göndərmişdi.
Fikrimcə,
müxtəlif kağız parçalarında, tələsik yazılmış bu
qeydlər təkcə görülən işlər
haqqında hesabat, görülməli olanlar barədə
xatırlatma deyil, həm də dövlətin və dövlətçiliyin
əzablı doğuluş tarixinin bir parçasıdır. Təkcə bayrağı yox, dövlətlə
bağlı bütün atributları yoxdan yaratmaq lazım gəlirdi.
Heç bir təmənna güdmədən o
günlərdə yəqin ki, çoxlarına Sizif əməyi
kimi görünən son dərəcə ağır və məsuliyyətli
yükün altına girən adamların millət sevgisi, vətən
məhəbbəti qarşısında baş əymək
lazımdır.
Əlimərdan bəy Topçubaşovun baş nazir Fətəli
xan Xoyskiyə göndərdiyi məktubları - XX əsr Azərbaycan
diplomatiyasının ilk, amma mükəmməl sənədlərin
rus dilindən tərcümədə oxuculara təqdim edirəm.
Budapeşt,
iyul-avqust, 2017
Azərbaycan
Cümhuriyyətinin Fövqəladə və Səlahiyyətli
naziri Əlimərdan bəy Topçubaşovun baş nazir Fətəli
xan Xoyskiyə məktubları
(Əvvəli
ötən cümə sayımızda)
Ə.Topçubaşovun
F.Xoyskiyə məktubu
14 noyabr
1918-ci il
Konstantinopol
Çox
hörmətli Fətəli xan!
Sabah kayutsuz kiçik bir gəmi buradan yola
düşür və həmin gəmidə bir neçə gənc
azərbaycanlı geri qayıdır. Məktubu onlardan biri
ilə göndərirəm. Adı Nadir Absəlimovdur.
Mərhum atasını yaxşı
tanıyırdım, özünə də burada köməyim
dəyib. Onu diqqətinizə təqdim etmək
istərdim. Şərt kəsmişik ki, həm
bu, həm də ailəmə ünvanlanan məktubu səliqə
ilə, salamat çatdırsın.
Əvvəlcə giley-güzardan başlayacağam;
çünki indiyə qədər Sizdən heç bir xəbər
yoxdur. Yenə
də təkrar edirəm: son məktubunuzu sentyabrın əvvəllərində,
Tiflisdə almışam. Üstündən iki
ay keçsə də, vətəndə nə vaş verdiyindən
xəbərim yoxdur. Bu müddət ərzində
Sizə çoxsaylı təklif və xahişlərlə
bir neçə məktub göndərmişəm. Heç birinə cavab verilməyib, xahişlərimin
heç biri yerinə yetirilməyib. Belə olan halda
gördüyüm iş necə təmsilçilik adlana bilər?
Rəsulzadə çox güman, uzun məktubumu
çatdırıb. Amma yenə cavab
yoxdur. Xəlil bəy yəqin, ondan da uzun
məktubumu diqqətinizə təqdim edib. O, buradan
noyabrın 1-də çıxmışdı. Yenə
cavab almamışam. Heç olmazsa, bir
neçə sətirlik depeşa göndərə bilərdiniz.
Bir sözlə, hər şeydən xəbərsiz
burada oturmuşam.
Bu arada isə hadisələr (həm də necə hadisələr!)
günbəgün deyil, hətta saatbasaat biri-birini əvəz
edir. Hamısı haqda yazmaq mümkün deyil. Onlar kino lenti kimi fasiləsiz adamın gözləri
önündən gəlib keçirlər.
Mənim burada olduğum iki ay ərzində artıq
üçüncü hökumət kabineti dəyişir. Tələt
paşadan sonra İzzət paşa kabineti iqtidara gəldi və
süqut etdi. Bir neçə gün əvvəl
isə köhnə diplomat Tevfiq paşanın rəhbərliyi
ilə yeni hökumət quruldu. Orada xarici
işlər naziri vəzifəsini Mustafa Rəşid paşa
tutur. İqtidardakı kabinetlər hər
hansı bir xətti müəyyən etməyə imkan
tapmamış yenisi gəlir. Sabah yox, biri
gün təzə sədrəzəm və xarici işlər
nazirinin yanında olacağam. Baxım,
görüm nə deyirlər. O biri tərəfdən
türk nazirlərinin indi nə demələrinin ümumən
əhəmiyyətsizdir. Çünki məsələləri
onlar deyil, əcnəbilər -antantaçılar həll edirlər.
Tədricən hər şeyi əllərinə
almağa başlayıblar. Yəqin siz
artıq bilirsiniz ki, Bolqarıstandan sonra Türkiyə də
Müttəfiqlərlə son dərəcə ağır
şərtlərlə sülh bağladı. Sülh
müqaviləsinin 11 və 15-ci bəndləri ilə
Türkiyə aşağıdakı öhdəlikləri
üzərinə götürüb: 1. Antanta qoşunları tərəfindən
(ingilislər) Bakının tutulmasına mane olmamaq; 2. Zaqafqaziya dəmir yollarından istifadə və nəzarət
hüququnu onlara vermək; 3. Antantanın tələb
etdiyi təqdirdə qoşunlarını Zaqafqaziya
hüdudlarından çıxarmaq. Bu şərtləri
Trapezunddan tanıdığınız, İzzət paşa
hökumətində dənizçilik naziri vəzifəsini tutan Rauf
bəy imzalayıb. Müqavilənin şərtləri
rəsmən noyabrın 3-də elan edilib. Həmin
axşam Rauf bəyin
yanında oldum, noyabrın 4-də isə xarici işlər naziri Nəbi bəyə (indi
artıq keçmiş!) nota təqdim etdim.
Notada göstərilirdi ki, biz müqavilənin 11 və
15-ci bəndlərinə etirazımızı bildiririk;
çünki türk nümayəndələrinin
danışıqlar zamanı Bakı və Zaqafqaziya dəmir
yoluna, ümumiyyətlə, Zaqafqaziyaya və Bakıya
toxunmağa səlahiyyəti yox idi. Antanta nümayəndələri
gələn kimi onlara da eyni məzmunda notalar təqdim edəcəyəm.
Bu haqda elə həmin vaxt Sizə teleqram
hazırladım. Lakin indiyə qədər
göndərmək mümkün olmayıb. Səbəb kimi Zaqafqaziya ilə teleqraf əlaqəsinin
kəsilməsini göstərirlər. Amma
ən vacib məsələ burada vəziyyətin ümumən
radikal şəkildə (xüsusən də bizə
münasibətdə!) dəyişməsidir. Keçmiş hakimiyyətin milli siyasəti qətiyyətlə
rədd edilib. Ənvər və Tələt
paşalar yalnız paytaxtı tərk etməyə məcbur
olunmayıblar. İndi hər ikisi artıq
Türkiyənin düşməni, ölkəni məhvə
sürükləyən siyasətçilər sayılır.
Həm də bu iddianı Qafqaz və
Türküstana görə irəli sürürlər. İttihad və Tərəqqi partiyası məhv
edilir. Liderlərinin bir hissəsi
qaçıb, qalanları gizləniblər.
Dünənə qədər parlament üzvlərinin
çoxunun mənsub olduğu bu güclü partiyanın hətta
adı da çəkilmir. Onsuz da heç bir
işə yaramayan parlamentin isə artıq buraxıldığını
deyirlər. Hakimiyyətdəkilərin
hamısı köhnə ənənələrə
bağlı adamlardır. Yenilərdən
bir nəfər də yoxdur. Hamı başını itirib, hər şey biri-birinə
qarışıb, milli fəlakətin,
dövlətin süqutunun ümidsiz və
biabırçı şəraiti içərisində
vurnuxurlar. Dünən ingilis, fransız, italyan,
hətta yunan gəmiləri Bosfora daxil olub. Hərbi missiyalar gəlib. Bu
gün ingilis və fransız hərbi hissələri səfirliklərini
qorumaq üçün şəhərə varid olub. Küçələrdə bütün millətlərin
bütün rənglərdə bayraqları gözə dəyir.
Ən çox isə yunan bayraqları diqqəti
çəkir.
Ümumiyyətlə, yunanlar arasında böyük
canlanma var. Antanta nümayəndələrini böyük
sevinclə qarşılayırlar. Açıq şəkildə
deyirlər ki, Konstantinopol özlərinin şəhəridir və
heç kimə verməyəcəklər. Əzablı
günlərdir, əzablı yaşantılardır... Hiss
edirsən, görürsən ki, bir zaman qüdrəti ilə
dünyanı sarsıdan dövlət necə
çökür...Hər şey tənəzzüldədir. Avstriya-Macarıstan süqut edib, Almaniya imperiyası
və onun ilhamvericisi Vilheilm yoxdur, hamı kənara çəkilir,
hamı taxt-tacdan imtina edir. Bolşevizm isə
dərinləşir və genişlənir. Formal
inqilabın baş verdiyi Avstriya-Macarıstan və Almaniyanı bir kənara
qoysaq, bolşevizm artıq Hollandiyada, İsveçrədə,
İtaliyada özünə yer eləməyə
başlayır. Əlbəttə, daha uzaqlara da
gedib çıxacaq. Belə bir şəraitdə
artıq Əli bəy Hüseynzadənin yollandığı
xarici səfərdə nəyə isə nail olmaq çox
çətindir. Səlim bəy Behbudov hələlik
buradadır. Düzdür, indi səhhəti
düzəlib, amma özündən bir xəbər yoxdur.
Deyilənə görə, tezliklə yola
çıxacaq. Orada, Sizdəki vəziyyətdən
xəbərsiz nə etmək olar? Bizim
hökumət mövcuddurmu, yeni gələnlər (1918-ci ilin
noyabrında general V.Tomsonun komandanlığı ilə
Bakıya gələn Britaniya işğal qüvvətləri
-V.Q.) qovmayıblar ki? Bu sonuncularla
münasibətlər necədir? Əgər hələlik Bakıda deyillərsə,
Rəşt-Ənzəlidə onlarla danışıq
aparılırmı? Ermənistan və
Gürcüstanla, bolşeviklərlə münasibət necədir?
Təsəvvür edin: mən burada bizim Azərbaycanın
müstəqilliyinin tanınması üçün
çalışıram, siz isə orada ingilislərlə
tamamilə fərqli kombinasiyalara girmisiniz...
Artıq memorandum hazırlamışam, tezliklə
Müttəfiq dövlətlər missiyalarının nümayəndələrinə
təqdim edəcəyəm.
Deyilənə
görə, çox güman yaxın bir ay ərzində,
yaxud az sonra diplomatik missiyalar gələcək.
Ona görə mən ilk gəmi ilə geri qayıtmaq, orada
Sizinlə məsləhətləşib sonrakı
addımlarımızı müzakirə etmək istəyirəm.
Sülh müqaviləsinin imzalanmasına çox qalıb. Üstəlik də indiyə qədər hələ
Antanta qüvvələri və lazım gələcəyi təqdirdə
digər dövlətlərlə danışıq
üçün yeni mandat almamışam. Həmin
mandatın xüsusi kuryerlə göndəriləcəyini gözləyirdim və
gözləməkdəyəm. Amma əbəs yerə... Əlində belə mandat olmayanda isə qorxa-qorxa,
ehtiyatla hərəkət etməyə məcbursan.
Bizim dəyərimiz indi o qədər də yüksək
deyil. Bəzi dairələr (mətbuatın bir hissəsi
və "Təcəddüd" adlı yeni partiya) Ənvərə
və b. görə bizi günahlandırmağa
hazırdırlar. Bu gün qəzetlərdə
Ənvər paşanın keçmiş sədrəzəm
İzzət paşaya məktubu çap olunub. Bildirir ki,
yeni şəraitdə (barışıq imzalanandan sonra) o, artıq vətəninə
fayda gətirə bilməz. Odur ki, yeni müstəqil müsəlman
dövlətinin qurulacağına ümid etdiyi Qafqaza
gedir... Məktubla
bağlı qəzetlərdən biri (ərəb dilində
çıxır) "Zavallı Qafqaz müsəlmanları!"-
deyə heyrətini ifadə edib! Həqiqətənmi
Qafqaza gedib? Bu, heç kəsə bəlli
deyil. Amma hamı belə fikirdədir ki,
Ənvər paşanın gəlişi ancaq işə zərər
vura bilər. Çünki ingilislər
Batumu tutandan sonra Zaqafqaziya dəmir yolu ilə ora qoşun və
silah-sursat göndərə bilərlər. Bəs onda necə olacaq? Bir sözlə,
qarşıda hələ başımızın çəkəcəyi
o qədər bəlalar var ki... Görəcəyimiz o qədər
işlər var ki... Lakin təəssüf ki, yerlərdəki
işin vəziyyəti ilə bağlı hər hansı məlumat
olmadığından
onların miqyas və xarakterini də təsəvvürə
gətirmək mümkün deyil.
Mövcud
şərait ümumi işimizə fayda vermək imkanına
yer qoymadığından Sizi hazırkı vəziyyətlə
bağlı məlumatlandırmaq, eləcə də işlərin gedişi ilə
yerində tanış olmaq
üçün Konstantinopolu buraxıb geri
qayıtmağa məcburam. Lakin bir şey dəqiq
məlumdur ki, sülh konqresinə indidən hazırlaşmaq
lazımdır (materiallar, statistik məlumatlar və s.). Bu baxımdan da geri qayıtmağım faydasız
olmayacaq. Çünki belə materiallar məndə az deyil. Amma indi elə bil əlsiz-ayaqsız
kimiyəm. Müttəfiq dövlətlərin
missiyalarının siyasi nümayəndələri
üçün memorandum yazanda bunu daha kəskin hiss etdim.
Öz-özümə sual verirəm: buradan nə zaman
çıxa bilərəm? Məlum olduğu
kimi, Batumla əlaqə yoxdur. Xəlil bəyin
getdiyi gəmi hələ qayıtmayıb. Nə zaman qayıdacağı isə bəlli deyil.
Başqa gəmilər də yoxdur. Türk tərəfi də növbəti gəminin
haçan yola düşəcəyini bilmir. Mövcud çətinliklər
azmış kimi bu günlərdə
hər cür yerdəyişmə də Antanta dövlətlərinin
hərbi missiyalarının nəzarəti altına keçəcək.
O zaman İstanbulu tərk etmək fikrinə düşənlərin
vəziyyəti necə olacaq? Bəlli deyil.
Eyni zamanda, indi Avropa ilə də nə quru, nə dəniz əlaqəsi
mövcuddur. Sadaladıqlarımdan başqa daha
bir amil məni geri qayıtmağa məcbur edir. Bu da indiki bahaçılıq şəraitində
(xüsusən də Pera Palas Hotel səviyyəsində)
özünü daha kəskin büruzə verən maliyyə
ilə bağlı vəziyyətimin tam qeyri-müəyyən
olmasıdır.
Məlumat verirəm ki, noyabrın 1-dən mən də,
katibim də artıq türk hökumətinin xidmətlərindən
yararlanmırıq və hər şeyin haqqını
özümüz ödəyirik. Düzdür, hələlik
pul var. Yazdığım kimi, mənə 25 min lirə veriblər.
Lakin oteldə
hər şeyin ifrat bahalığı əhvalımı əməlli-başlı
pozur. Əgər
uzun müddətə qalası olsam, mütləq
buradan çıxacağam. Üstəlik, şəraiti də ürək
açan deyil. Bəzən elə hesab gətirirlər
ki, dəhşətə gəlirsən, amma heç nə edə
bilmirsən. Fövqəladə və səlahiyyətli
nazir, noblesse oblige
və s.
Bütün
gözləntilərə rəğmən hər şey
öz qiymətində qalır, hələ bəlkə bir az da artır. Çünki yeni
heç bir şey gətirilmir. Qaloş
10-12 lirə, çətir 14-18 lirə, qış paltosu
180-220 lirəyədir. Faytonla yalnız bir
tərəfə gediş 3-4 lirə tutur. Mənim belə xərclərim
çoxdur və getdikcə də artır. Şəxsi katibdən əlavə indi türk
nazirliklərinin daxili qayda-qanunlarını və fransız
dilini yaxşı bilən mütəxəssis, habelə
türkcəyə yazılı tərcüməçi dəvət
etmişəm. Mehmandarım isə
artıq yoxdur.
Əgər təsəvvür edə bilsəydiniz nə
qədər düşünüb-daşınır, nə qədər
götür-qoy edirəm, həyatda nə qədər
puça çıxmış arzu və ümidlərin
ağırlığını çiyinlərimdə
daşıyıram. Əgər bütün bunları bir
anlıq da olsa təsəvvürünüzə gətirə
bilsəydiniz, o zaman nə Siz, nə də başqaları mənim
indiki vəziyyətimə əsla həsəd
aparmazdınız.
Bununla məktubumu bitirirəm. Hamıya salam
göndərirəm. Xəlil bəyə və
xanımına mənim adımdan təzim edin. Yəqin ki, Siz ondan göndərdiyim məktub və
ayrıca zərfdə müxtəlif türk nazirləri ilə
söhbətlərimin yazısını almısınız.
Bir daha xahiş edirəm, bütün məktublarım
kimi bu yazıları da saxlayın və imkan olanda özümə
qaytarın. İndi heç nə göndərə
bilmirəm, çünki surətlərini
çıxarmağa imkan yoxdur.
Ən xoş arzularımı çatdırıram. Salamat
qalın. Ümidvaram ki, ailəm
yaşayış üçün zəruri olan vəsaitlə
təmin edilir.
Sizə hörmətlə, Ə.Topçubaşov
Ə. Topçubaşovun Fətəli xan Xoyskiyə məktubu
18 noyabr 1918-ci il
İstanbul
Son günlər baş verən mühüm əhəmiyyətli hadisələr Türkiyənin siyasi vəziyyətini kökündən dəyişdirib. Almaniya istisna olunmaqla, vaxtı ilə birgə döyüşən və sıradan çıxarılan müttəfiqlərin hamısı Antanta dövlətlərinin diqtə etdikləri ağır şərtlərlə razılaşmağa məcbur olub, eyni taleni paylaşıblar.
Barışıq müqaviləsinə əsasən, Türkiyə aşağıdakı şərtlərin yerinə yetirilməsini üzərinə götürüb: 1. Zaqafqaziya dəmir yolunu Antantanın ixtiyarına və nəzarətinə vermək; 3.Antantanın tələbinə əsasən bütün türk qoşunlarını buradan çıxarmaq.
Bu iki tələblə bağlı noyabrın 4-də xarici işlər nazirliyinə yazılı etirazımı təqdim etdim. Eyni zamanda, yazılı şəkildə Azərbaycana türk diplomatik nümayəndəsi təyin olunması məsələsini sürətləndirməyi xahiş etdim. Antanta dövlətlərinin təmsilçiləri gələndə onlara da eyni məzmunda etiraz bildiriləcək.
Əlaqədar dövlətlərin təmsilçiləri ilə müzakirələrdən ötrü xüsusi kuryer vasitəsi ilə dərhal əvvəlki məzmunda, Azərbaycan Respublikası ilə bağlı bütün məsələlər ətrafında danışıqlar aparmaq üçün təcili mandat göndərin. Noyabrın 12-də Almaniya da Müttəfiq dövlətlərlə barışıq sazişi imzalamışdır.
Fövqəladə və səlahiyyətli
nazir Ə.Topçubaşov
Vilayət
QULİYEV
525-ci qəzet.- 2017.- 1 sentyabr.- S.18-19;24