Kamal Abdulla və onun Dastan poetikası

Orta əsrlər Yaxın Şərq (türk-oğuz) ədəbiyyatının nadir incilərindən biri olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı aşkar olunduğu vaxtdan bu günə qədər fasiləsiz olaraq dünyanın bir sıra görkəmli şərqşünaslarının dərin tədqiqat obyekti olmuşdur.

Hazırda şərqşünaslıq (türkologiya) səhəsinin çox geniş sahələrindən biri olan qorqudşünaslıq özünün yeni araşdırma həyatını yaşayır.

İstər-istəməz adamda elə təsəvvür yarana bilər ki, H.Dits, E.Rossi, T.Nyöldeke, N.Konrad, V.Bartold, V.Jirmunski, O.Ş.Gökyay, M.Ergin, H.Araslı, Ə.Sultanlı, Ə.Dəmirçizadə, X.Koroğlu kimi dünyanın korifey qorqudşünaslarının, eləcə də müasir qorqudşünas, akademik Kamal Abdullanın özünün və neçə-neçə çoxsaylı digər müasir tədqiqatçısınının apardıqları çoxsaylı və dərin məzmunlu araşdırmalardan sonra bu sahədə yeni heç nə demək olmaz. Amma Kamal Abdullanın bu yaxınlarda çapdan çıxmış “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş. Dansökülən variant” monoqrafiyası bir daha sübut etdi ki, bu mövzu tükənməzdir, kainatın özü kimi sonsuzdur. Kamal Abdulla bu kitabı ilə bir məlum həqiqəti də sübut etdi ki, bu kimi möhtəşəm, böyük ədəbi abidələr sonsuza qədər araşdırma obyekti ola bilər və elə yazıçı, elə bədii əsər nümunələri var ki, onları tədqiq etməklə, öyrənməklə qurtaran deyil, hər yeni günün, hər yeni mühitin belə abidələrə yeni yanaşması, yeni araşdırma metodologiyası olur və olacaqdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına həsr edilmiş, haqqında bəhs edilən bu kitab da məhz həmin arqumenti bir daha təsdiq etməkdədir.

Kamal Abdullanın bu kitabını “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı sahəsində az qala əlli ilə yaxın apardığı linqvopoetik, mifyaradıcılığı və bədii-poetik araşdırmalarının və elmi-bədii ümumiləşdirmələrinin məntiqi nəticəsi hesab etmək olar. Ümumiyyətlə götürüldükdə isə bu möhtəşəm türk-oğuz epik abidəsi onun elmi və bədii yaradıcılığında mühüm yerlərdən birini tutur və demək olar ki, hətta onun intellektual yaradıcılıq həyatının ana xəttini təşkil edir desək, səhv etmərik (Yeri gəlmişkən: kim ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə dərindən və ürəkdən məşğul olmağa başlayır, ömrünün sonuna qədər ondan ayrıla bilmir). Kamal Abdulla sadəcə olaraq bir alim kimi bu dastanın filoloji araşdırılması ilə kifayətlənməyib, yeni yanaşma yolu ilə gedərək, bu əsərin motivləri əsasında demək olar ki, həm də tam postmodernist üslubda və formada “Yarımçıq əlyazma” (roman), “Casus” (pyes) kimi dərin məzmunlu, orijinal bədii əsərlər də yazmışdır.

Bu monoqrafiyanın ideya-məzmunun xüsusiyyətlərini obyektiv və hərtərəfli təhlil etmək üçün alim və yazıçı Kamal Abdullanın mənsub olduğu ədəbi cərəyana, onun Azərbaycan ədəbiyyatında və ədəbiyyatşünaslığında tutduğu yerinə, eləcə də onun bədii yaradıcılığına ötəri də olsa nəzər salmaq lazımdır.

Azərbaycan bədii ədəbiyyatınada (həm nəsr, həm poeziya, həm də dramaturgiya sahələrində) Kamal Abdulla postmodernist ədəbiyyatın yaradıcılarından biri (bəlkə də birincisi) olduğu kimi, elmi araşdama sahəsində də postmodernist, poststrukturalist-semantik nəzəriyyəçi alim kimi tanınmışdır. Onun “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabı da Azərbaycan filoloji elmində bu istiqamətdə yaranmış qiymətli bir elmi hadisədir. Bu kitabın yeniliyi həm onun elmi metodologiyasında, həm ideya-məzmununda, həm formasında, həm də dil və üslubunda (qrammatikasında) özünü göstərir.

Filologiya elmində (üslubiyyat səhəsində) belə bir ənənə-tendensiya formalaşıb ki, bir elmi üslub, bir ədəbi üslub, bir də şifahi nitq (danışıq) üslubu var. Sanki bunları bir-birinə qarışdırmaq olmaz. Məlum olduğu kimi, hələ lap qədim dövrlərdən (antik dövdən) başlayaraq həm Qərb (qədim Yunanıstan və qədim Roma), həm də klassik Şərq üslubiyyatında belə bölgü, bu sayaq “üslubi” ayrılma-parçalanma olmayıb. Homerin “Iliada” və “Odisseya” dastanları bədii əsər olmaqla yanaşı, həm də əsl bir elmi mənbədir (tarixdir, fəlsəfədir, mifologiyadır, sosiologiyadır və s.), Hesiodun “Zəhmətlər və günlər”, “Teoqoniya” poemaları həm bədii, həm də elmi əsər nümunələridir. Təsadüfi deyil ki, Herodotun “Tarix” əsəri “poema”, Lukretsi Karın “Şeylərin təbiəti haqqında” fəlsəfi poeması isə ən ciddi fəlsəfi risalədir. Plutarxın “Müqayisəli həyatların təsviri”, Svetoninin “On iki Sezar”, M.Montenin “Təcrübələr” (“Esselər”) və neçə-neçə bu qəbildən olan əsərlər elmiliklə bədiiliyin kəsişdiyi nöqtədə, sintezində yaranmışdır. Qərbin klassik dövrünün və bütün sonrakı dövrlərinin ədəbiyyatlarında (həm bədii ədəbiyyatda, həm də ədəbiyyatşünaslıqda) bu tendensiyanın bariz nümunələri istənilən qədərdir. Eyni fikri çoxsaylı Şərq ədəbiyyatı (ədəbiyyatşünaslığı) sahəsinə də aid etmək olar (Konfutsinin, Ö.Xəyyamın, N.Gəncəvinin, M.Füzulinin, C.Ruminin əsərləri, Fərabinin, Ibn-Haldunun, Ibn-Sinanın, Ibn-Rüştün fəlsəfi risalələri, Ö.Çələbinin “Səyahətnamə”si və s.).

Həm klassik, həm də müasir dünya ədəbiyyatına dərindən bələd olan Kamal Abdulla həmin nəzəri-estetik konsepsiyaya yaxşı bələd olduğu üçün, filoloji elmində kök salmış bu tendensiyaya qarşı çıxmış, özünün yeni yaradıcılıq üslubunu (elmi-bədii-şifahi nitqin vəhdətindən yaranan üslubu) təklif etmişdir. Bu təklif Azərbaycan filologiyası üçün yenidir, gözlənilməzdir, iddialıdır. Bu həm də müəyyən qədər cəsarətli iddiadır (mübahisə səbəb ola bilər). Kamal Abdullanın yenilikçiliyi (modernizimi), həm bədii ədəbiyyata, həm də elmə orijinal yanaşmasında, ənənə üzərində yeni tendensiyalar yaratmasındadır. Kamal Abdullanın bədii və elmi üslubunu qəbul qəbul edənlər də, etməyənlər də ola bilər və var. Onun üslubunu dilçi alimin “dil pintiliyi” və yaxud yaxşı mənada “estetik pintilik” (məs. Salam Sarvan) adlandıranlar da var. Kamal Abdulla həm elmi, həm də bədii yaradıcılığında bilə-bilə (şübhəsiz ki, bu belədir) akademik dilçi alim statusunun ziddinə olaraq səliqəli, nizam-imtizamlı, ütülü yazı tərzindən imtina edir, dil protokolunu pozur, yeni, tam mənada orijinal ifadə forması yaratmağa can atır. Bu, onun yenilikçiliyindən irəli gəlir. Belə ki, bu, Kamal Abdullanın bütün yaradıcılıq sistemində olduğu kimi, dil-üslub sahəsinə də modernizminin (postmodernizmin), orijinallığının ifadəsidir.

Hər bir millətin ədəbiyyatında, mənəviyyat tarixində tabu olan, az qala müqəddəsləşən əsərlər, ədəbi-bədii abidələr var. Bu abidələr müəyyən mənada fetişləşib, toxunmaz olub, sanki onlara əl vurmaq olmaz, yaxud da onlara yalnız bir - ənənəvi prizmadan yanaşmaq olar. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı da məhz belə abidələrdəndir. Onun mətni də, mövzuları da, motivləri də, obrazları da, ideya-məzmunu da az qala müqəddəslik səviyyəsinə qalxıb. Demək olar ki, bütün dövrlərdə (ənənəvi yanaşma kontekstində) bu dastana münasibət bu sayaq olub. Kamal Abdulla özünün “Dədə Qorqud” dastanı haqqında yazdığı elmi kitabları və bədii əsərləri ilə bu təsəvvürləri pozdu, qədim türk-oğuz mədəniyyətinin bu nadir incisinin üzdə olmayan, adi oxucunun (tamaşaçının) adi gözlə görə bilmədiyi ünsürləri (“Gizli Dədə Qorqud”u, “Sirr içində Dədə Qorqud”u) üzə çıxartdı və sübut etdi ki, bu dastanın mənəvi-əxlaqi, bədii-estetik, fəlsəfi-məna potensialı, daxili energiyası və poetikası düşünüldüyündən qat-qat dərindir, çoxqatlıdır, onun gizlinləri, sirli qatları görünənlərdən, üzdə olanlardan az deyil.

Kamal Abdulla “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikasını (V.Jirmunskinin, V. Vinoqradovun, D.Lixaçovun, Y.Lotmanın, M.Baxtinin, U.Ekonun poetika konsepsiyalarının davamı olaraq) yenilikçi istiqamətdə araşdırır və onun ən dərin qatlarını, gizlinlərini üzə çıxardır. Kamal Abdullanın əsas (aparıcı) tədqiqat istiqamətlərindən biri olan “Gizli (sirli) Dədə Qorqud” konsepsiyasının araşdırılmasını obrazlı olaraq dastanın özündə olan bir motivlə müqayisə etmək olar. Dastanın mifoloji qəhrəmanlarından biri olan Təpəgözün dünyaya gəlməsi ilə bağlı motivdə deyilir: “Çoban ilərü vardı. Gördi kim, bir yığanaq yatur, yıldır-yıldır yıldırır... Çoban bu yığnağı görcək ibrət aldı. Geri döndi. Sapan taşına tutdı. Urdıqca böyüdi”. “Kitabi-Dədə Qorqud”un gizlin qatları, adi gözlə görünməyən sirli nüvəsi Kamal Abdulla üçün belə “yığnaq” oldu. Kamal Abdulla onu “sapan taşına” tutdu, bu “yığnaq” getdikcə “böyüdi”. Bu “yığnaq”dan əvvəlcə “Gizli Dədə Qorqud” (1991. - 148 səh.) dünyaya gəldi, sonra o, bir az “böyüdi”, “Sirr içində dastan və yaxud, Gizli Dədə Qorqud-2” yarandı (1999. - 288 səh.), sonra yenə “böyüdi”, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” (2009.-373 səh.) meydana gəldi. Nəhayət, o “yığnaqdan” dünyaya bir “təpəgöz”, Dədə Qorqud haqqında samballı bir kitab - “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş. Dansökülən variant” (2017. - 320 səh.) gəldi. Tədqiqatçının özünün də dediyi kimi, bu da hələ son deyil. Çünki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un mövzu potensialı və problematikası, gizlinləri istənilən qədərdir, sonsuzdur, tükənməzdir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının gizli (alt) qatlarını açmaq üçün Kamal Abdulla ilk dəfə olaraq Azərbaycan folklorşünaslığınada, dilçiliyində mətnin struktur-semantik təhlil metoduna, diskurs araşdırmasına müraciət etdi. Kitabın elə ilk səhifələrinin birində o, qarşısına qoyduğu məqsədi belə şərh edir: “...KDQ mətninin immanent təhlili, başqa sözlə, digər, daha dərindəki, daha gizli, tarixəqədərki, kosmoloji qatına aparan yol, istəsək də, istəməsək də mifloloji yanaşmalardan, müəyyən özünəməxsus stuktur-semantik və semiotik prinsiplərin tətbiqindən, Mağara mədəniyyətindən, makrokosm hadisələri ilə mikrokosm hadisələri arasındakı izomorfizmin üzə çıxarılmasından, ikili dixatomiyalardan (xüsusilə, Kosmos-Xaos qarşıdurmasının bədii mətndəki təzahüründən) keçib gedir” (səh. 32). Kamal Abdullanın elmi və bədii üslubu üçün səciyyəvi olmayan bu akademik cümlə əslində, tədqiqatın başlıca istiqamətlərini, metodoloji özəyini özündə ehtiva edir.

Kamal Abdullanın həm “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş”, həm də bu dastana həsr etdiyi digər elmi və bədii əsərlərindan çıxış edərək bu tədqiqatçının araşdırma özəlliyi, özünəməxsus təhlil üsulu (və üsubu) haqqında da xüsusi konseptual səciyyə daşıyan bir cəhət kimi bəhs etməyə ehtiyac var. Bu cəhət yuxarıda haqqında ötəri də olsa bəhs edildiyi elmi ədəbiyyatın obrazlılığı (elmi arqumentlərin metaforik formada təqdim edilməsi) və bədii ədəbiyyatın elmiliyi (intellektualllıq) məsələsidir. Kamal Abdullanın son dövr əksər elmi əsərlərinin, eləcə də “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabının dil-üslub xüsusiyyətləri məhz elmi üslubun metaforik ifadə forması prinsipi əsasında hazırlanıb (çox güman ki, alimin bu üslubu onun yazıçılığı ilə əlaqadardır). Kamal Abdullanın bu tədqiqatının da elmi və bədii üslub vəhdəti (“Gizli Dədə Qorqud”da olduğu kimi), tədqiqatın dili və ifadə tərzi, haqqında bəhs olunan kitabın müəyyən yerlərində (məs. Mağara dövrü ilə əlaqədar hissə və s.) müşahidə edilməkdədir.

Haşiyəyə çıxaraq, onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu gün müasir Azərbaycan ədəbiyyatında postmodernist ədəbiyyatın görkəmli nümayəndəsi Kamal Abdulla hesab olunur. Bu fikir demək olar ki, əksər nüfuzlu milli və xarici ədəbiyyat mütəxəssisləri (L.Anninski, L.Bejenaru və b.) tərəfindən də təsdiq edilir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, müasir dünya ədəbiyyatında postmodernist ədəbiyyatın və postmodernizm ədəbi cərəyanının patriarxı hesab olunan məşhur italyan yazıçısı Umberto Eko da bu fikri təsdiq etmişdir.

(Ardı var)

Cəlil NAĞIYEV

525-ci qəzet.- 2017.- 30 sentyabr.- S.16.