Elmin zirvəsində parlayan imza
Zaman nə
sürətlə keçdi... Bizim gənclik dostumuz, əzizimiz,
dövrümüzün böyük alimi Hatəm Quliyev də
70 yaşına çatdı...
Nə
gözəl ki, belə çatdı. Maşallah, sağlam,
yüksək yaradıcılıq enerjisi, mühüm yaradıcılıq
planları, dünya elmində əks sədası olan elmi
uğurları ilə çatdı.
Hər bir insanın ömür yoluna yaraşıq,
işıq verən, o insana hörmət qazandıran elə
onun özünün fəaliyyəti, əməlləridir. Hər
bir insanın yubileyinə ən
mühüm hədiyyə elə özünün
ömür yoludur. Hatəm
müəllimin yetmiş illiyinə olan öz hədiyyəsi
onu sevən, onun qədrini bilən hər bir insanın qəlbinə
qürur verir.
Biz Hatəm
müəllimi hələ tələbəlik illərindən
yaxından tanıyırıq. Sadə bir azərbaycanlı
ailəsinin nümayəndəsi olan, tələbəlik illərini
BDU-nun yataqxanasında keçirən o gənc hər zaman
öz zəkası, sadəliyi, ədalət tərəfdarı
olması, təmkinli davranışı ilə seçilirdi.
Onu əhatə edən tələbələrin hamısı
ona hörmətlə yanaşırdı. Dərsləri
sürətlə qavraması, dərin
biliyi ilə universitet müəllimlərinin diqqət mərkəzində
idi. Amma o bundan sui-istifadə etməz, özünü
başqalarının yanında çəkməzdi. Ətrafındakı
gənclərə kömək edən, onlara
qaynayıb-qarışan, onlarla birlikdə yataqxana həyatının
özəlliklərini yaşayan bir oğlan idi.
Çoxlarının
da dediyi kimi, onun kimi insanlar təkcə özünün, ailəsinin,
qohumlarının, dostlarının deyil. Belə insanlar
bütün ölkənin, yer üzünün sərvətidir.
Milli, müstəqil dövlətimizin qüdrətlənməsində,
beynəlxalq aləmdə
nüfuz qazanmasında bizim indi həm də elm
adamlarımızın, ciddi alimlərimizin öhdəsinə
böyük vəzifələr düşür. Hatəm
müəllim bu vəzifələri ləyaqətlə yerinə
yetirən insanlarımızdandır. Onun elmi
araşdırmaları təkcə ölkəmizin elminin
sanbalını artırmır, eyni zamanda müasir dünya
elminin yeni zirvələrini yaradır, müasir elmi sistemin daha
da mükəmməlləşməsinə kömək edir.
Olduqca sadə, təvazökar, özünü reklam etməkdən
uzaq qaçan, amma dünya alimləri arasında böyük
nüfuza malik Hatəm müəllim vətənimizin fəxri,
onun böyük potensialının layiqli təmsilçilərindən
biridir.
Qloballaşmanın
sürətlə getdiyi, müxtəlif güc mərkəzlərinin
öz müxtəlif yönlü siyasətlərini, müxtəlif
yollarla həyata keçirdiyi indiki dövrdə Yer
üzü bir mübarizə
meydanını xatırladır. Daha güclülər bu
qloballaşma dövründə öz maraqlarını daha
çox həyata keçirməyə, yenidən nizamlanan yer
üzündə öz dəst xətlərini daha çox həyata
keçirməyə çan atırlar. İndi müstəqil,
milli dövlət quruculuğu sahəsində böyük
uğurları olan ölkəmizin qarşısında duran əsas
hədəf, hörmətli prezidentimizin də dediyi kimi,
dünyanın qabaqcıl ölkələri sırasında
olmağımızdır. Şükür ki, bunun
üçün ölkəmizin böyük potensialı var.
Bu potensialımızın açılmasında Hatəm
müəllim kimi insanlarımızın əməyi də
mühüm rol oynayır.
Yer
üzü indi özünün elm erasına daxil olub.
Müasir dövrdə hər bir ölkənin ən qiymətli
sərvəti, həm də onun elminin məzmunu, tutumu, səviyyəsidir.
Elmi güclü olan ölkələr həm
özünün təbii sərvətlərindən
daha səmərəli istifadə edir, həm də elm tutumlu
texnologiyalar yaradaraq öz ölkələrinə daha çox
sərvət gətirirlər. Elmi güclü olan ölkələr
yer üzündə öz maraqlarını təmin etmək
üçün elmi üsullardan daha əhatəli şəkildə
istifadə edirlər. İndi yer üzünün ən
güclü ölkələri, öz miqyasından, sərvətindən
asılı olmayaraq, elmi daha güclü olan ölkələrdir.
Xeyirxah, yer üzünün tərəqqisinə xidmət edən
alimləri güclü olan ölkələrin nüfuzu da
yüksək olur. Belə alimlərin hər birinin dünya
alimləri ilə şəxsi əlaqələri güclü
olduğundan ölkənin taleyi üçün mühüm
olan məsələlərdə də proseslərə təsir
imkanları, potensialları böyükdür. Bu potensialdan səmərəli
istifadə etdikdə mühüm uğurlar qazanmaq olar.
İndi
bizim Hatəm Quliyev kimi alimlərimizə hədsiz dərəcədə
böyük ehtiyacımız var.
Ölkəmiz indi yer üzündə öz təbii
karbohidrogen ehtiyatları ilə - nefti, qazı ilə
tanınır. Bu sərvətimiz ölkəmizin
iqtisadiyyatında, beynəlxalq
aləmdə mövqeyimizdə, müdafiə qüdrətimizin
artırılmasında
mühüm rol oynayır.
Hatəm müəllim bu sahənin ən ciddi mütəxəssislərindən
biridir. Onun kimi alimlərimizin olması, öz sərvətimizdən
istifadə zamanı öz milli maraqlarımızı daha
çox həyata keçirməyə imkan verir. İstənilən sahədə belə
alimlərimizin olması ölkəmizlə tərəfdaşlıq
edənlərdə daha çox məsuliyyət yaradır.
Tarixi
keçmişimiz də göstərir ki, özünün
coğrafi mövqeyi, təbii imkanları, insanlarının fəaliyyəti ilə yer
üzünün, bəlkə də öz energetik xüsusiyyətlərinə görə
kainatın mühüm bir məkanı olan Azərbaycanın
elmi potensialı da olduqca böyükdür. Təəssüf
ki, bu potensialı hələ lazımınca hərəkətə
gətirə bilməmişik.
Amma bütün tarix boyu bu torpaqda yetişən dahi alimlər
o potensialın nə qədər böyük olduğundan xəbər
verir. Lap uzaq keçmişdə bu torpaqdakı kahinlər,
orta əsrlərdəki, son dövrlərdəki dünya elminə
töhfələr verən, dünya elminin yönünü dəyişən
alimlərimiz bu potensialın
imkan düşdükdə üzə çıxan nişanələridir.
Öz dövrünə qədər elmdə olan bütün
nailiyyətləri poetik bir zirvəyə qaldıran,
özü də ciddi elmi mühakimələr yürüdən,
dünya poeziyasına, elmi fikrinə yön verən dahi Nizami
bizim həmvətənimizdir. Dünya fəlsəfəsində
vəhylə dünya elmlərini - rasional olanla, rasional olmayan
amillərin elmi tədqiqata birgə cəlb olunması fəlsəfəsini
inkişaf etdirən, dünya fəlsəfəsini
nurlandıran, nurlanma fəlsəfəsini yaradan, fəlsəfə
elminə yeni yön verən dahi Sührəverdi bizim həmvətənimizdir.
İnsanı, həyatı, dünyanı dərk etmək
üçün mövcud olan elm sahələrinin hər birinə
dərindən nüfuz edib, onları daha da dərinləşdirən,
bir çox yeni elm sahələri yaradan, sosial idarə etmə
elminin əsasını qoyan, astronomoya, riyaziyyat, məntiq, fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya, iqtisadiyyat və
digər sahələri inkişaf etdirən, bununla dünya
elmini yeni zirvələrə qaldıran Nəsrəddin Tusi
bizim həmvətənimizdir. İndiki vaxtda, bütün elm sahələrinin
inkişafı üçün ən zəruri elm sahəsi
olan riyaziyyat elminin əsas prinsiplərini, sistem nəzəriyyəsini,
komputer texnikasını dəyişməklə dünya
elminin mükəmməlləşməsi üçün
istiqamət göstərən Ələsgər
Lütvizadə bizim həmvətənimizdir. Bu yolda indiyədək
çox ciddi işlər görmüş minlərlə alimlərimiz
bizim həmvətənlərimizdir. Hatəm Quliyev belə
böyük potensiallı bir torpağın indi öndə
olan övladlarından biridir.
O, 1947 -
ci ildə Füzuli rayonunda
anadan olub. Bakı Dövlət Universitetinin
Mexanika-riyaziyyat fakültəsini “mexanika” ixtisası üzrə
bitirib. 1972-ci ildə fizika-riyaziyyat üzrə namizədlik,
1981-ci ildə isə doktorluq dissertasiyaları müdafiə
edib. 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2014-cü
ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilib.
Universiteti
bitirdikdən sonra, 1969-1973-cü illərdə Azərbaycan EA
Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda işlədi. Sonra
1973-1979-cu illərdə elmi fəaliyyətini Kiyev şəhərində,
Ukrayna Kənd Təssərüfatı Elmləri
Akademiyasında baş elmi
işçi kimi davam etdirdi. Bir müddət AMEA-nın Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda, sonra isə AMEA - nın Dərin Neft və Qaz Yataqları
Problemləri İnstitutunda elmi fəaliyyətini davam etdirdi.
2003-cü ildən AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun
“Tektonofizika və geomexanika” şöbəsinin rəhbəri
vəzifəsində işləyir.
Elmlə məşğul olanlar - elm adamları iki qrupa bölünür. Birinci qrup alimlər elmi yaradanlar, elmə yeni ideyalar, istiqamət gətirən alimlərdir. İkinci qrup isə həmin ideyalardan istifadə mexanizmlərini, metodlarını yaradan alimlərdir. Birinci qrup, elmi ideyaların törədiciləri, ikinci qrup isə həmin ideyaları ümumiləşdirən, onları genişləndirənlərdir. Hələ SSR dönəmində statistikaya görə birinci qrup alimlər - yeni elmi ideya daşıyıcıları, cəmi iki faiz təşkil edirdi. Akademik Hatəm Quliyev məhz birinci qrupa daxil olan alimlərdəndir. Məlumdur ki, bir vaxtlar SSRİ - nin elm məktəbi dünya elminin flaqmanlarından biri idi. O zamanlar SSRİ Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətində dünya elmi qarşısında duran ən vacib problemlər müzakirə olunurdu. O zaman həmin Rəyasət Heyətində yalnız dünya elmi üçün əhəmiyyətli olan ciddi elmi nəticələr müzakirəyə çıxarılırdı. Orada məruzə edən alimlər SSRİ - nin, dünyanın aparıcı alimləri sayılırdı. Hatəm müəllim hələ gənc yaşlarında - 1999-cu ildə o mötəbər məclisdə çıxış etmək zirvəsinə qalxmışdı. “Yerin təkamülünün dayanıqsızlıq konsepsiyası” mövzusunda məruzə etmişdi. Çox böyük maraqla qarşılanan məruzənin mətni Rəyasət Heyətinin qərarı ilə o dövrün ən nüfuzlu elmi nəşri olan “Uspexi sovremennoy nauki” jurnalında nəşr olunmuşdu. Hətta bu gün də, belə müvəffəqiyyət hər elm adamına nəsib olan məsələ deyil. Beləliklə o, hələ gənc alim olduğu zaman tez bir zamanda bütün SSRİ -də, elm aləmində tanınmağa başladı.
O, tətbiqi riyaziyyat, geomexanika, geofizika, geologiya, geodinamika, tektonofizika, dağ-mədən mexanikası, deformasiyaya uğrayan bərk cism mexanikası və kosmologiyanın müxtəlif sahələrində ciddi elmi araşdırmalar aparan bir alimdir. Elmi fəaliyyəti ilə bağlı rəsmi sənədlərə əsasən deyə bilərik ki, Hatəm Hidayət oğlu Quliyev yerin təkamülünün qeyri dayanıqsızlıq konsepsiyasının yaradılması, bu təkamülün öyrənilməsi üçün qeyri-klassik xəttiləşdirilmiş yanaşmanın işlənib hazırlanması, Yer təkinin struktur inkişafının riyazi-geodinamik modelinin nəzəri əsasları, Yer təkində qırışların və yarıqların əmələ gəlməsi mexanizmləri və onların üçölçülü qeyri-klassik nəzəriyyəsi, Yer təkində mühitin sıxlığının dərinlik üzrə paylanmasının tam qeyri-xətti məsələsinin dəqiq həlli, bu həllin müxtəlif süxurlar üçün dayanıqsız olduğunun isbatı, sıxlıqdan asılı olaraq deformasiya proseslərinin və faza keçidlərinin baş vermə ardıcıllıqları probleminin həlli, Yerin daxili strukturaları üzrə süxurların elastiki və fiziki parametrlərinin dərinlik üzrə paylanmasının geomexaniki differensial meyarlarının verilməsi, Yerin bərk nüvəsi üzrə bu meyarların tələblərinin ödənilməməsinin isbatı, Yerin daxili strukturaları üzrə süxurların elastiki və fiziki parametrlərinin dərinlik üzrə paylanmasının inteqral kriteriyalarından olan Yerin məxsusi rəqslər məlumatlarının interpretasiya olunması üçün, fiziki-mexaniki xüsusiyyətləri dərinlik üzrə qeyri-bircins olan üçlaylı kompozit kürənin məxsusi rəqslər məsələsinin həlli, çoxkomponentli və üçölçülü seysmik dalğaların qeyri-xətti nəzəriyyəsi, seysmikanın qeyri-klassik nəzəri baza modelinin yaradılması, Yer təkini təşkil edən süxurların dağılmasının dayanıqsızlıq konsepsiyası, quyu ətrafında, geoloji kəsilişin üst qatlarında və daxili strukturasında dayanıqlıq vəziyyətinin itirilməsinin üçölçülü riyazi nəzəriyyəsi, deformasiyaya uğrayan bərk cismlərin dayanıqlığı, möhkəmliyi, dinamikası və dağılması mexanikası üzrə qeyri xətti məsələlərin həlli, kosmologiyada aləmin əbədi dövranı paradiqmasının irəli sürülməsi, aləm, fəza və vaxt məhfumlarının yeni təyini, aləmin azad, informasiya formalarının elmə daxil edilməsi, zamanın bir istiqamətli olmasının mexanizmi müəyyən edilməsi və bir sıra digər elmi istiqamətlər üzrə mühüm elmi uğurlar əldə etmişdir.
H.Quliyevin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə dünyanın aparıcı neft şirkətlərinin (AMOKO, BP, SHEVRON) və bir sıra respublika təşkilatlarının (ARDNŞ, Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi, SHIRVAN OIL, ANSHAD PETROL) sifarişi ilə mühüm elmi-texniki layihələr həyata keçirilmişdir. O, Ukrayna Elmi Texniki Mərkəzinin (Avropa İttifaqının maliyyə himayəsi ilə) və ARDNŞ-in Elm Fondunun qrantlarının rəhbəri olmuşdur.
Onun rəhbərliyi ilə 5 elmlər doktoru və 21 fəlsəfə doktoru yetişmişdir.
Hatəm müəllimin bu günlərdə elm aləminə təqdim etdiyi yeni kəşfi, məruzəsi necə deyərlər, yeri yerindən tərpədib. Bu məruzədə elm aləminə yeni bir istiqamət verən yeni bir paradiqma təklif edilir. Yerin təki, yerin nüvəsi ilə bağlı indiyədək elm aləmində olan təsəvvürlərin heç də dəqiq olmadığı ciddi elmi araşdırmalarla şərh edilir. Yerin quruluşu ilə bağlı indiyə qədər toplanmış geoloji, geofiziki məlumatlara əsasən gəlinmiş qənatə yeni yanaşma təklif olunur və mexanikanın fundamental prinsiplərinə görə yerin nüvəsi haqqında ortaya yeni mülahizələr qoyulur. Məhz bu elmi mülahizələr yer elmləri, yerin quruluşu, yerin nüvəsi, yerin maqnit sahəsi ilə bağlı yeni tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirir, konkretləşdirir.
İndi yaradıcılığının daha da çiçəkləndiyi dövründə dünya şöhrətli alimimizə möhkəm cansağlığı, böyük yaradıcılıq uğurları arzu edirik.
Akif MUSAYEV, AMEA-nın müxbir üzvü
Əhməd QƏŞƏMOĞLU, BEA-nın
professoru
525-ci qəzet.- 2017.- 7 yanvar.- S.9.