Qafqaz respublikaları

 

 

 

97 il bundan əvvəl, 1920-ci il yanvarın 11-də Versal Sülh Konfransının Ali Şurası Azərbaycan Cümhuriyyətini de-fakto tanıdı.

 

Ölkə sanki müstəqilliyin bir addımlığında idi.Yoxdan müqəddəs ideal rəmzi - üçrəngli bayraqyaradan  xalqı bu ideal ətrafında birləşdirməyi bacaran milli liderlər qısa müddət ərzində həqiqətən böyük görmüşdülər. Lakin təəssüf ki, hər şey Azərbaycan xalqının istəyindən, iradəsindən asılı deyildi. Dünyada cərəyan edən proseslərin, böyük dövlətlərin mövqeyinin, imperiya əsarətindən xilas olmuş xalqların müstəqillik arzusuna yanaşma tərzi münasibətinin böyük əhəmiyyəti vardı.

 

Amma istənilən halda artıq Azərbaycan beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilmişdi. Bir əsrlik Rusiya əsarətindən xilas olan gənc milli dövlətin müəyyən şərtlər daxilində  dünyanın siyasi xəritəsində yer tutması  mümkün sayılırdı. Bu barədə nisbətən dar dairədə olsa, müzakirələr aparılırdı. Siyasi analitiklər fikirlərini açıqlayırdılar. Müxtəlif istiqamətli Avropa qəzet jurnallarında Azərbaycanla bağlı məqalələr çıxırdı. Belə yazılardan biri Ali Şuranın tarixi qərarının qəbulundan bir neçə gün sonra İsveçrənin “Journal de Genevedərgisində çap edilmişdi. P.D.B. inisialı ilə yazan müəllif müstəqillik yolu tutan Azərbaycanda digər iki Cənubi Qafqaz respublikasında  yaranmış vəziyyəti əsasən düzgün təhlil etmiş obyektiv dəyərləndirə bilmişdi.

 

Mətni aşağıda “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim olunanQafqaz respublikalarıadlı məqaləni mənə ölkəmizin İsveçrə Konfederasiyasındakı səfiri, Cümhuriyyət tarixi ilə yaxından maraqlandığımı bilən  həmkarım Əkrəm Zeynallı göndərib. Fransız dilindən tərcümə Səfirliyin əməkdaşı Hamlet Əskərova məxsusdur. Öz növbəmdə İsveçrə mətbuatından götürülən yazını diplomat korpusumuzun fəaliyyətinin yeni istiqaməti, daha doğrusu, belə bir fəaliyyətin ilk nümunələrindən biri  kimi ictimailəşdirməyi qərara aldım.

 

Növbəti 2018-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 yaşı tamam olur. Yəqin ki, səfirliklərimiz bu mühüm tarixi ildönümünə öz töhfələrini verə bilərlər. Təbii ki, diplomatik nümayəndəliklər elmi-tədqiqat qurumları deyil. Amma onlar ən azı Cümhuriyyətimizin tarixi ilə bağlı akkreditə olunduqları ölkələrin arxiv kitabxanalarındakı materialları aşkara çıxarmaq, ana dilimizə çevirib yaymaq, mütəxəssislərin diqqətinə təqdim etmək bununla da yeni tədqiqatlara stimul vermək istiqamətində müəyyən işlər görə bilərlər.

 

Budapeşt, 10 yanvar 2017-ci il

 

Ali Şura üç yeni Qafqaz respublikasının - Gürcüstan, Ermənistan Azərbaycanın müstəqilliyini de-fakto tanımışdır. Bu isə öz növbəsində Ali Şuranın milli suverenlik hüquq məsələsinə ehtiyatla yanaşdığını göstərməkdədir. Lakin nümayiş etdirilən bütün ehtiyatlı davranış tərzinə baxmayaraq qərarın uzun müddətli mübarizə, səy tərəddüdlərdən sonra qəbul olunması özünəməxsus  məna kəsb etməkdədir. Bu qərar Asiya sərhədlərindəki hadisələrin axarına gec olsa, əhəmiyyətli təsir göstərəcəkdir.

 

Antantanın yeni Baltikyanı ölkələrə göstərdiyi dəstəkdən Polşanın Şərqə doğru genişlənməsinə verilən razılıqdan sonra belə bir tanınma aktı London Parisin xoş məramla qarşıladığı Böyük Rusiyanın bərpasına endirilən birbaşa zərbədir. Qafqaz respublikalarının tanınması Rusiyanın istəklərinin əksinə olaraq Moskva ilə Berlin arasında Baltik dənizindən Xəzər dənizinə qədər tədrici şəkildə uzanacaq bir növ ayrı-ayrı hissələrdən ibarət əcnəbi ölkələrin konfederasiyasının yaradılması yolunda mərhələdir.

 

Zəncirin ucları artıq pərçimlənmişdir. Yalnız mərkəzdə bir neçə halqa çatışmır. Lakin belə  bir istiqamət seçən Antanta tez ya gec Litva ilə Ukraynanı da tanıyacaqdır. Hələlik Antanta yalnız bu iki yeni respublikaya münasibətdə  ciddi ehtiyatlılıq nümayiş etdirməkdədir. Bolşeviklərin uğurlu irəliləyişi hər şeyi təhlükə altında qoymasa, atılacaq addım ən azı Polşa gələcək Rusiya dövlətinə zəmanət layihəsi kimi qiymətləndirilə bilər.

 

baş verirsə versin, Ali Şuranın son qərarı rus millətçilərinin kəskin narazılığına səbəb olmuşdur. Onlar Kolçak Denikinin məğlubiyyətindən sonra xəyallarının gerçəkləşməsi üçün yalnız Almaniyanın dəstəyinə çar Rusiyasının uğursuz varisi olan bolşeviklərin qələbəsinə güvənirlər. Lakin vəziyyətin bu yerə gəlib çıxmasının əsas məsuliyyəti Müttəfiqlərdən daha çox Denikinin üzərinə düşür. Çünki o, milli muxtariyyətlər məsələsində hələ hədsiz inadkarlıq barışmazlıq nümayiş etdirir. Qəddarlığı seçdiyi xəttin təhlükəliliyi ilə o, separatçı rolunda çıxış etməyi bir an da olsun dayandırmamışdı. Nəticədə, hamı tərəfindən tərk edilmiş vəziyyətə düşdü.

 

Buna müvazi olaraq Baltikyanı bölgədə İngiltərə bütün təşəbbüsləri ələ keçirmək fürsətini qaçırmadı. Razılaşmaq lazımdır ki, Böyük Britaniya  sonradan təhlükəli blok təşkil edən Cənub-Şərq respublikalarının konfederasiyasının formalaşdırılması əleyhinə çıxdı. Lakin təcrid edilmiş biri-birindən asılı vəziyyətə salınmış kiçik dövlətlərin yaranması onun - yəni Britaniya imperiyasının maraqlarına xidmət edirdi. Ona görə səylərini əsasən bu istiqamətə yönəltmişdi. Gürcüstan, Ermənistan Azərbaycan bundan sonra Qara dəniz Xəzər dənizi arasında Hindistan yolunun ön cəbhəsini təşkil edəcəkdir.

 

Onların ilk döyüşləri gecikməyəcək. Belə ki, artıq bir neçə həftədir ki, bolşevik təhlükəsi getdikcə artmaqdadır. Ön sırada gedən təşviqatçılarının ardınca qırmızı ordu iki fərqli istiqamətdən irəliləməkdədir. Onlardan biri, daha dəqiq desək, Denikini məğlubiyyətə uğradanı Kuban bölgəsinə keçməyə oradan da Qafqaza girməyə çalışır. Digəri isə tatarları qonşu bölgələrin rusyönlü qruplarını öz ətrafında birləşdirməyə çalışaraq Türküstana yayılır. Bu ordu nüfuz dairəsini hətta Fars Mesopatomiyaya qədər genişləndirməyə çalışır   seçdiyi yolda niyyətlərini həyata keçirmək üçün türk millətçilərinin Berlindən gələn tapşırıqlara itaət edən silahlı qruplaşmaların dəstəyinə ümid edir. Bu yeni respublikalar dəhşətli hücumlara məruz qalacaqlar. Çoxu az müddət öncə təşkil olunmuş dövlətlərin hökumətləri eyni anda bütün istiqamətlərdən gələn hədələrə qarşı duruş gətirməyi  bacarmalıdırlar. Gözlənilən təhlükə əslində hərbi  mahiyyətli olmaqdan daha çox siyasi, sosial dini xarakterlidir. Əldə silah ümumi cəbhəni təşkil etmək milli mənəvi məkanda birləşməkdən daha asandır.

 

Bolşeviklərin məlumatları onların artıq Gürcüstan Azərbaycana soxulmalarından xəbər verməkdədir. Başqa sözlə desək, bu iki dövlət arasında mehriban qonşuluq əlaqələri qurulsa da, onların hər ikisi ilə digər Qafqaz dövləti -Ermənistan arasında belə münasibətlərin mövcudluğu barəsində eyni sözləri söyləmək mümkün deyil. Üstəlik, bir sıra başqa problemlər var: Gürcüstanın Britaniya hakimiyyəti tərəfindən boşaldılması tələb olunan Batumi məsələsi, taleyi Gürcüstana yaxın mövqedə duran hazırda Antantanın himayə etdiyi Denikinlə müharibə vəziyyətində olan Şimali Qafqaz Respublikası problemi, Türkiyədə baş verən hadisələr nəticəsində əhali arasında getdikcə daha ciddi narazılıqlar doğuran Ermənistanın cənub sərhədləri məsələsi... Əgər bütün bunlara iqtisadi texniki çətinlikləri, siyasi qeyri-sabitliyi, düşüncələrə daha artıq  dərəcədə hakim olan həyəcanı, rus, türk, bolşevik alman agentlərinin gizli təbliğat fəaliyyətlərini müttəfiqlərin emissarlarının bitib-tükənmək bilməyən tərəddüdlərini əlavə etdiyimiz təqdirdə xarici təhlükənin yaxınlaşdığı məqamda  bu üç kiçik ölkənin üzləşdiyi vəziyyəti tam təsəvvür etmək imkanı hasil olmur. Bir sözlə, onların yenicə əldə etdikləri və hələ kifayət qədər zəif təsir bağışlayan azad gələcəyi bütün bu çətin sınaqlardan necə keçəcəklərindən asılıdır.

 

Vilayət QULİYEV

 

 

525-ci qəzet.- 2017.- 14 yanvar.- S.10.