“Azərbaycan” qəzetində
parlament hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi
qarşısında
I cild (noyabr 1918 -
aprel 1920)
(Əvvəli
ötən şənbə sayımızda)
Erməni fraksiyasının bəyannaməsi
Malxazyan - şu bəyannaməyi
oxuyur:
Biz Gəncə və Bakı şəhərləri
erməni milli şuraları nümayəndələri Azərbaycan
Cümhuriyyətinin ali müəssisəyi-təşriyyəsinə
daxil olaraq siz, məbus cənabları və sizin şəxsinizdə
kəndi müqəddəratını kəndi əlinə
almış olan türk millətini təbrik ediyoruz. (Şiddətli alqış).
Biz parlamana gəldikdə gərək
türk millətinin və gərək Azərbaycan
Cümhuriyyəti daxilində ümum sair millətlərin mənfəəti
üçün səmimi surətdə çalışmaq
arzusilə gəldik.
Bu məqsədə
çatmaq üçün biz cümhuriyyət həyatında
ciddi və doğru bir surətdə sarsılmaz
etirafi-hüquq və nizami-asayiş əsasları
yürütməgi lazım biliyoruz. Həm də Azərbaycan
daxilində bütün vətəndaşlar qanun hüzurunda
tam mənasilə və şübhəsiz müsavat hüquqa
malik olmalıdırlar.
Bizcə bu intizam və
hüquq ancaq o vəqt olar ki, Azərbaycan daxilində əqəliyyət
təşkil edən ümum millətlərə türk milləti
ilə bərabər milli, mədəni məsələlərdə
təyini-müqəddərat ixtiyarı verilsin.
Biz var qüvvəmizlə gərək
cümhuriyyət daxilində və gərək onun xaricində
hər dürlü təməssül, cahangirlik və qəsbkarlıq
arzusilə mübarizə edəcəgiz. Böylə
arzuları biz həqiqi demokratik-hüquqi dövlət fikrinə
müğayir və cümhuriyyətin mövcudiyyəti
üçün təhlükəli hesab ediyoruz.
Biz dərin bir etiqad ilə
inanıyoruz ki, gərək təşəkkül etmiş
cümhuriyyətlər daxilində və gərək
onların xaricində Zaqafqasiya millətləri biri-birilə
sülh ilə yaşayıb sıxı və səmimi bir surətdə
birləşməsələr nə sakitlik ola
bilər, nə də doğru sülh, sakitlik və möhkəm
sülh olmadıqca nahiyyənin mədəni tərəqqisi və
təalisi və əhalinin rifah və səadəti
mümkün olmaz. Halbuki hər bir hökumət
buna çalışmalıdır. Ona
görə biz var qüvvəmizlə Zaqafqasiya millətləri
arasında hüquq və ədalət əsasilə birlik və
müvafiqət hüsulinə çalışacağız.
Çünki nə qədər Zaqafqasiya millətlərindən
vəloinki bir qisminin belə qanuni hüquq və tələbatına
əməl edilməsə və həyati-milliyyəsi məhfər
olsa nə sakitlik ola bilər, nə
hökmi-sülh və Zaqafqasiya da daima bir beynəlmiləl
münaqişə, ədavət və müsadimə
meydanı olar.
Binaənileyh biz var qüvvəmizlə
ayrı-ayrı millətlərin sair cümhuriyyətlər zərərinə
olaraq özü üçün xüsusi və faiq bir
mövqe hüsulinə çalışması müqabilinə
və qonşu millətlərin və yeni cümhuriyyətlər
daxilində azlıqda qalan millətlərin hüququna hər
dürlü təcavüz əleyhinə mübarizə edəcəgiz.
Biz, təcavüzkaranə
xarici siyasət əleyhdarı olaraq biz Azərbaycan hökumətilə
qonşu millətlər arasında olan ümumi ixtilaflı məsələlərin
ədalət üzərinə sülh təriqilə həllinə
çalışacağız.
Böylə ixtilaflı məsələlər
cümləsinə bir əsası Qarabağ məsələsini
də daxil ediyoruz. (Mərkəzdən: İxtilaflı degil! Məhəmməd
Əmin: Həll olunmuş məsələdir). Ki
buraya eyni zamanda Ermənistan hökuməti də həqqi-hakimiyyət
elan ediyor, Azərbaycan hökuməti də. Və bu məsələ sair ixtilaflı məsələlər
kibi inanıyoruz ki, istəsək sülh təriqilə həll
edilə bilər.
Ümumiyyətlə cari
işlərimizdə biz cahan demokratiyasına azadlıq gətirmiş
olan idealları rəhbər tutacağız.
Geniş zəhmətkeş əhali
mənafeyi nöqteyi-nəzərində duraraq biz həmişə
Azərbaycan Cümhuriyəti millətlərinin iqtisadi və
mədəni tərəqqisinə bais olacaq ümum tədabiri-qanuniyyəyi
müdafiə edəcəgik. Fəhlə və
topraq həqqindəki qanunlar məsələsində zəhmətin
tamamilə azadı və toprağın zəhmətkeş əkinçilərə
verilməsinə və hüquqi xəlq hakimiyyətinə səy
edəcəgiz.
Bu parlamanı müvəqqəti bir
müəssisə hesab edərək biz cəmaət
ixtiyarına kənar təzyiqləri qeyri-mümkün edən
və azad surətdə arzusunu söyləməyə imkan verən
əsaslar ilə çağrılmış cümhuriyyət
Məclisi-Müəssisanı vasitəsilə cəmaətin
həqiqi arzusunun bəyanına nail olmağa çalışacağız.
İştə məbus əfəndilər,
biz bu əsasları rəhbər tutacağız. Nəhayət,
bunu da əlavə etməgi lazım biliyoruz ki, Azərbaycan
millətlərinin həqiqi mənafeyinə səmimi bir surətdə
çalışaraq biz erməni məbusları Azərbaycan
parlamanına girərkən erməni parlamanına girsəydik
hiss edəcək olduğumuz qədər şimdi də, gələcəkdə
dövləti vəzaif və məqasid və dövlət
quruluşu məsələlərində öhdəmizə
düşən məsuliyyəti hiss edərək giriyoruz.
(Gurultulu alqış).
Sədr - Növbədəki
məsələ Müsavat fraksiyonu təklifidir. Məzmunu da budur: (oxuyur)
Şimdiyə qədər əksər
komisyonların təşkilində qəbul olunan hər
fraksiyondan bir nümayəndə vermək üsulu əvəzinə
Məclisi-Məbusan komisyonlarının
aşağıdakı tərtib ilə təşkilini təklif
ediyoruz: Ona qədər əzası olan fraksiyon bir nümayəndə
verib. Ondan yuxarı əzayə malik olan
fraksiyonlar isə beşdən yuxarı olan kurun tamam on kibi
hesab edilməsi şərtilə hər on adama bir nümayəndə
verirlər. Bundan sonra təşkil ollunacaq
komisyonlar bu üsul ilə təşkil olunduğu kibi bundan əvvəl
təşkil olunmuşlar dəxi bu tərtib ilə təşkil
olunmalıdırlar.
Sədr - Bu barədə kim danışmaq istiyor buyursun.
Mahmudov Mustafa - (yerindən) Tərcümə
edilsin.
Sədr - Söz Aslan bəy
Qardaşovundur.
Qardaşov - (Əhrar)
Parlamanda baxılmaq üçün bir nakaz təklif
olunacaqdır.
Bu nakazda komisyonların surəti-təşkili
barəsində izahat vardır, nə cür təşkil
olunacağı göstərilmişdir. Bu layihəyi
qəbul etsək, nakaza ehtiyac qalmıyor. Məhəmmədbəyovun
sözünə bən də şərikəm. Əvvəl nakaza baxılsın, ondan sonra
Müsavatın təklifinə.
Sədr - Söz Əhmədzadə
Yusifindir.
Yusif Əhmədzadə -
(bitərəf) Müsavat firqəsi tərəfindən təklif
edilən layihənin müzakirəsi bizim bitərəflər
fraksiyası lazım biliyor ki, saxlansın, taki nakazdan sonra
baxılsın.
Sədr - Mahmudov Mustafa.
Mahmudov - (Müsavat) Müsavatın
təklifi ki, komisyonlara verilən üzvlərin ədədi nəzərə
alınsın, bu fraksiya tərəfindən həvayi bir
xahiş degildir.
Biz görüyoruz ki, hər fraksiya
komissiyaya bir adam verəndə az
mövcudlu fraksiyaların adamları 3-4 komisyonda üzv
bulunurlar və məzkur komissiyaların bütün
iclaslarında isbati-vücud edəmiyorlar. O səbəblə
komissiyaların iclası kvorum yoxluğundan qalıyor. Burada deyirlər ki, nakazda komissiya həqqində dəsturüləməl
göstəriləcəkdir. Fəqət bən
o komissiyanın katibi olduğum üçün ərz edərəm
ki, orada böylə şey yoxdur. Əgər öylə
bir iş olsaydı, nakaz ruznameyi-müzakiratın
axırında olduğundan ola bilər ki,
heç bu gün müzakirə edilməsin, gələcək
iclasa qalsın.
Bu surətlə də
komisyonların iclasları təxirə düşəcəkdir. Halbuki vəqt tənk, iş çoxdur. Gündən-günə
komisyonların işi daha da artıyor. Binaənileyh
bən fraksiyon tərəfindən təklif edərdim ki,
Müsavat firqəsinin təklifi bu gün müzakirə və
qəbul olunsun. Çox üzvlü fraksiyalar az ədədlilərin yerini doldurmaq surətilə
komisyonların əza miqdarını təkmil edək.
Sədr - Söz Qardaşov
Aslan bəyindir.
Qardaşov - Bən məsələnin
eyni mətləbini danışmıyoram, bircə onu diyoram
ki, bu məsələ Müsavat deyən kibi nakazda olmalı
bir maddədir.
Hərgah bu üsul göstərilsə nakazdakı maddələr
bir az təbdil ediləcək olursa eyni məsələ
hasil olar.
Bən təklif edirəm, əvvəl
nakaza baxılsın.
Sədr - Söz istəyən
yoxsa, məsələyi bitmiş hesab edərək səsə
qoyuram.
Rəfiyev - (yerindən) Bənə
söz veriniz.
Sədr - Söz Musa bəy Rəfiyevindir.
Rəfiyev - (Müsavat) Hərgah
Müsavatın təklif etdigi məsələ nakazda
olsaydı biz də Aslan bəyin sözünə şərik
olardıq. Məəttəssüf nakazda bu məsələyə
dair bir şey yoxdur. Parlaman üzvləri
bilirlər ki, komissiyalar nə cür işliyorlar, ələlxüsus
büdcə komissiyasından 8 əza var.
Əlbəttə cənab sədr
bu gün təklif edəcək ki, bu miqdar iki dəfə
artsın (sədr - var, var) nə üsul ilə olur-olsun. Biz təklif
ediyoruz nakaza baxılanadək bu təklif qəbul olunsun.
Nə vəqt nakaza baxılsa o gün bu da nakaza
daxil olar.
Sədr - Söz istəyən yoxsa, səsə
qoyuram, hər kəs Müsavatın təklifini qəbul
ediyorsa əlini qaldırsın (18), kim əleyhinədir
əlini qaldırsın (9), hər kəs səs vermiyor rica
edirəm əlini qaldırsın. Deməli məsələ
keçiyor. Bərayi-məlumat ərz etmək istərəm
ki, fraksiyaların üzvləri bu miqdardır: “Müsavat” 23,
“İttihad” 11, “Əhrar” 8, “Hümmət” 4, Sosialistlər
ittifaqı 7, bitərəflər 12, rus-slavyan 5, erməni 6,
iki üzv də heç bir firqəyə daxil degildir. Bu münasibətlə təvəqqe ediyorum onlar
hankı fraksiyaya daxil olduqlarını bildirsinlər. Hacı Kərim Saniyevdən təvəqqe edirəm
hankı fraksiyadan olduğunu bildirsin. Adı
bitərəflər siyahısında var.
Saniyev - Bən hümmətdənəm.
Sədr - Əşrəf
Tağıyev hankı fraksiyadandır.
Tağıyev - “Əhrar”dan.
Sədr - Əfəndiyev Mirzə
hankı fraksiyadandır.
Əfəndiyev - “Əhrar”,
“Əhrar”!
Sədr - Ağa Aşurov
hankı fraksiyaya mənsubdur?
Aşurov - Bən heç
bir fraksiyaya mənsub deyiləm.
Səslər - Dikidir (ümumi
gülüş).
Sədr - Tağıyev
Ağazeynal bir aydan ziyadədir ki, gedib və heç bir məlumat
verməmişdir. Parlamanda qəbul edilmiş qanuna görə
mümaileyh parlaman üzvligindən xaric hesab ediliyor. Bələdiyyə
idarəsindən rica edərdim onun əvəzinə başqa
bir adam göndərsin. Erməni
fraksiyasından komissiyalara bu qərar ilə nümayəndə
veriliyor: ləvazim komisyonuna Amaspur, nizamnamə - Papyan, topraq -
Arşak Malxazyan, maliyyə-büdcə - S.Tağyanosov, fəhlə
komisyonuna - Cubaryan, mandat - Papyan, Məclisi-Müəssisan dəvəti
komisyonuna - Yervand Tağyanosov, sorğu komisyonuna - Yervand
Tağyanosov, etiraz yoxsa qəbul olunur. Keçən səfər
iki komisyona adam seçiliyordu: Ləvayehi-qanuniyyə
və məmləkətin hasilatını hüsni-istifadə
komissiyalarına seçki tamam olmadı. Rica
edirəm şimdi əza göstərəsiniz. Şimdiyə
qədər göstərilənlər bunlardır: Ləvayehi-qanuniyyə
komisyonuna - A.Malxazyan, Mahmudbəyov Babaxan, Kujin Vasili, Ağa
Əminov, Abdulla əfəndi Qəbulov, Vanseviç, Pepinov,
Camalbəyov.
Məmləkətin məhsulatını
hüsni-istifadə komisyonuna, Tsxoqaya, Vəzirov Zeynal bəy,
Vinoqradov, Əhmədov Yusif, Paronyan, Əliyev Yusifəli və
Qardaşov Aslan bəy.
Bu miqdarda daha əza əlavə
ediyormusunuz?
Buyurun: Aslan bəy Qardaşov.
Qardaşov - Bir sualım var,
nə səbəbə bənim təklifim səsə
qoyulmadı?
Ona görə...
Sədr - Bağışlayın, məsələ
qəbul olunub keçib. Bitərəflər fraksiyasından
komissiyalara bu məbuslar təklif olunurlar: etibarnamə
komisyonuna - doktor Bəhram bəy Axundov, nizamnamə komisyonuna -
Abduləli bəy Əmircanov, Məclisi-Müəssisan
seçkiləri komisyonuna - Behbud xan Cavanşir, etiraz yoxsa qəbul
olunur. Növbədə məzuniyyətlər məsələsidir.
Katib - Asif bəy Şıxəlibəyov
iki həftə, Abdulla bəy Əfəndiyev üç həftə,
Bəhram bəy Vəzirov bir ay məzuniyyət həqqindəki
ərizələrini oxuyur.
Sədr - Bu 3 ərizəyə
etiraz yoxsa, qəbul olunur. Söz Əliheydər
Qarayevindir.
Qarayev - (“Hümmət”) Əfəndilər!
Bu vəqtədək bizim komissiyalar işləyə
bilmiyorlar. Çünki üzvləri
gediyorlar. Budur 3 üzv məzuniyyət
istiyor. Bən təklif edərdim ancaq
ikisinə birər həftə məzuniyyət verilsin.
Sədr - Daha kim
danışmaq istiyor? Təklif var ki, ikisinə
birər həftə məzuniyyət verilsin, halbuki
üçdürlər. Hankısına
verilsin.
Səslər -
Üçünə də birər həftə.
Sədr - Söz Bəhram bəy
Vəzirovundur.
Vəzirov - (İttihad) Həzərat!
Məzuniyyət istəyənlərin biri mənəm.
Bən Cəbrayıl uyezdi Qaryaginə gedəcəgəm.
4 gün fayton ilə oraya getmək və 4
gün gəlmək, bu 8 gün eylər. Bir
həftə məzuniyyət mümkün olarmı? Məzuniyyət
verirsiniz, bir ay verin, vermirsiniz heç verməyin!
Səslər - Doğrudur.
Sədr - Söz Qasım bəy
Camalbəyovundur.
Camalbəyov - Şəxsi
işləri üçün məzuniyyətə getmək
istəyənlərə yoldaşım bir həftə məzuniyyət
verilməsini təklif etdi. Fəqət bir həftə məzuniyyət
ilə bir iş görmək olmaz. Yoldaşımızın
təklifi səhvdir. Məzuniyyətə
gedənlərə iki həftə istiyor iki həftə, bir
ay istiyor bir ay məzuniyyət verilsin. Bu təklifi
bən firqə tərəfindən ediyoram.
Sədr - Təklif var ki, məzuniyyət
istəyənlərə istədikləri müddətə məzuniyyət
verilsin. Etiraz yoxsa, qəbul olunur. Keçəlim
növbədəki məsələyə.
Katib - (oxuyur) Məclisi-Məbusan
Divani-Rəyasətinə:
İşlərin
çoxluğunu və mühümlügünü nəzərə
alaraq maliyyə və büdcə komisyonu 19 fevral iclasında
kəndi əzası miqdarının 2 qat
artırılmasını qət etmişdir. Binaənileyh
bu barədə lazımi təşəbbüsatda
bulunmağı Məclisi-Məbusan divani rəyasətindən
rica olunur.
Maliyyə-büdcə
komisyonu rəisi əvəzinə Musa bəy Rəfiyev.
Sədr - Söz Musa bəy Rəfiyevindir.
Rəfiyev - Həqiqətən
büdcə komisyonuna mühüm layihələr gəliyor və
komisyonun işi çoxdur. Büdcə komisyonu 8 əzadan
ibarət olduğundan xeyli azdır. Bir də
nəzərdə tutulmuşdur ki, büdcə-maliyyə
komisyonunda iştirak edən üzvlər sair komisyonlarda da
olduqlarından komissiya iclasına gələ bilmiyorlar. Ona görə də layihələr həqqində
öz fraksiyalarına xəbər verə bilmiyorlar. Odur ki, parlamana bir layihə təqdim olunanda və
layihə təcili olduqda fraksiyalar xəbərdar
olmadıqlarından məsələyi təxirə
salmağı təklif ediyorlar. Bundan
dolayı biz təklif ediyoruz maliyyə komisyonu 8 nəfər əvəzinə
20, ya 21 olsun. Hər xırda fraksiyadan 2 və
böyük fraksiyadan 3-4 üzv verilməsini təklif ediyoruz.
Sədr - Etiraz yoxsa, qəbul
olunur. Rica ediyoram iclasın axırınadək namizədlərinizi
göstərəsiniz.
Rəfiyev - (yerindən) Namizədlər
bu gün qəbul olunan üsul ilə təklif edilsinlər.
Sədr - Əvət.
Keçəlim növbədəki məsələyə. Divani-Rəyasətə
bir neçə layihəyi-qanuniyyə verilmişdir.
Məarif nəzarətindən
- Orucov mətbəəsinin qiymətinin özünə verilməsi
həqqində.
Təriq və məabir nəzarətindən
- Şuşa yolları təmirinin nəzarət
ixtiyarına verilməsi həqqində.
Maliyyə nəzarətindən
- Quberniya mədən vergisi idarəsi təşkili həqqində.
Yenə maliyyə nəzarətindən
- Quberniya və uçastok gəlir vergisi idarələrinə
üzvlər intixabı həqqində.
Yenə haman nəzarətdən
- Vergilər şikayətinə baxmaq üçün
Şurayi-Ali idarəsi təsisi həqqində.
Maliyyə nəzarətinin
vergi şöbəsindən - Konyak, üzüm və tut
spirtlərinə vergi təyini həqqində.
Poçt teleqraf nəzarətindən
- Poçt teleqraf qanununun bəzi maddələrinin dəgişməsi
həqqində.
Divani-Rəyasət bu layihələrin
həpsinin ləvayehi-qanuniyyə komissiyasına verilməsini
təklif ediyor.
“Azərbaycan”, 27
fevral 1919, ¹124
Təzyid -
artırma
Vəzaif - vəzifəhlər
(Ardı var)
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasındanlatın əlifbasına
çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin
tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov
Transliterasiya
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
525-ci qəzet.-
2017.- 20 yanvar.- S. 21.