Macar türkologiyasının ikinci adamı
İkinciliyin beynəlxalq
təsdiqi
Avropa ali məktəbləri
və elmi müəssisələri arasında ilk türk dili
kürsüsü, müasir ifadə ilə desək,
türkologiya kafedrası 1870-ci ildə Budapeştin Peter Pazmani
(indiki Eötvöş Lorand) universitetində
açılmışdı.
Təşkilatçı və təşəbbüskar
dövrünün yarıməfsanəvi şəxsiyyəti
- türk dünyasında daha çox Rəşid Əfəndi
adı ilə tanınan, Mərkəzi Asiyanın hicra guşələrinə
elmi səyahətləri ilə şöhrət qazanan macar
professor Armin Vamberi idi. 35
illik fasiləsiz fəaliyyətdən sonra əməkliliyə ayrılmaq məqamı
çatanda onun yerini kimin tutacağı universitet rəhbərliyində
heç bir sual doğurmurdu - həmin şəxs XX
yüzilliyin başlanğıcında təkcə Macarıstanda
deyil, Avropa miqyasında Türkiyənin, türk dili, ədəbiyyatı
və mədəniyyətinin mahir bilicilərindən biri kimi
tanınan, 33 yaşında Macarıstan EA-nın müxbir
üzvü seçilən İqnats Kunoş (1860-1945)
olmalı idi.
Maraqlıdır ki, universitet
səlahiyyətləri çərçivəsində həll
edə biləcəyi kadr məsələsini Avropa orientalistləri
ailəsinin müzakirəsinə çıxarmağı
lazım bilmişdi. Köhnə dünyanın müxtəlif elm mərkəzlərinə,
tanınmış türkoloq və şərqşünaslara Kunoşun namizədliyi ilə bağlı sorğu göndərilmiş,
fikirləri soruşulmuşdu.
Alınan rəylər təkcə
konkret təyinatla deyil, bütünlükdə XX əsr
türkologiya elmi tarixində macar ailminin rolunu və xidmətlərini
qiymətləndirmək baxımından diqqətəlayiq
sayıla bilərdi. Onlardan bəzilərini gözdən
keçirək. Məsələn, məşhur
Belçika türkoloqu, Əhməd Cəfəroğlunun
müəllimi Vilhelm Bang-Kaup yazırdı: “Fakültənizin
türk dili kürsüsünə doktor İqnats Kunoşdan
daha layiqli bir namizəd tapa bilməzsiniz. Nəşr etdiyi
kitab və məqalələr istər ədəbiyyat, istərsə
dilçilik baxımından dərin elmiliyi ilə
seçilir. Bu əsərlər sayəsində böyük
şöhrət qazanıb və onu üzvləri arasında
görmək istəyən hər bir fakültənin
iftixarı ola bilər”.
“Doktor Kunoşu professor
Vamberinin davamçısı kimi görmək istəyiniz, məncə,
çox təbiidir. Osmanlı türkcəsi haqqında yazdığı
çoxsaylı və mükəmməl əsərləri ilə
türkologiya elminə böyük xidmət göstərmiş,
onu üzvləri sırasına alan
Budapeşt universitetinə çox böyük hörmət
qazandırmışdır” - dövrün tanınmış
alman türkoloqu Mark Houtsma isə fikrini belə ifadə
etmişdi.
Başqa bir məşhur şərqşünas,
İran Məşrutə hərəkarı ilə
bağlı fundamental
tədqiqatların
müəllifi Edvard Braun həmkarı haqqında
yazırdı: “Onun günümüzün ən yaxşı
Osmanlı türkcəsi mütəxəssisi olduğunu
düşünürəm. Əsla tərəddüd
keçirmədən deyə bilərəm ki, Vamberinin
işini ondan daha yaxşı davam etdirəcək bir kimsə
görmürəm. Belə fövqəladə türkoloqa sahib olan
Macarıstanda həmin işin məhz doktor Kunoşa həvalə
olunmasını tamamilə təbii sayıram”.
Nəhayət, çoxsaylı
müsbət rəylər sırasından sitat gətirmək
istədiyim sonuncu fikir: “Əsərlərindən
tanıdığım doktor Kunoş çox yüksək səviyyəli
türkoloqdur. Sizin dəyərli məktubunuza
yalnız bu cavabı verə bilərəm: Əsla tərəddüd
etmədən ona Budapeşt universitetinin türkoloji professoru vəzifəsini
vermək mümkündür” - bu isə Leypsiq universitetindən
Hans Stummenin fikri idi.
Beləliklə, təkcə
Budapeştdəki həmkarlarının deyil, Avropanın
müxtəlif elm mərkəzlərindəki peşə
qardaşlarının da yekdil rəyi ilə İqnats
Kunoş 1906-cı ildə türk dili kürsüsü
professorluğuna gətirildi. Əslində, yeni təyinat
həm də Armin Vamberidən sonra Macarıstan
türkologiyasının ikinci görkəmli siması, ikinci
adamı sayılmaq anlamına gələn bir seçim idi.
Zorən türkoloq?
Avropa miqyasında türk
dialektologiyasının və şifahi xalq ədəbiyyatının
ilk tədqiqatçısı İqnats Kunoş haqda
çoxdan yazmaq
istəyirdim.
Bu arzu məndə bir neçə il
əvvəl, yəqin ki, ötən əsrin sonuncu
böyük türkoloqu sayılacaq mərhum akademik Georq Xazai
vasitəsi ilə alimin nəvəsi, Budapeştdəki ELTE
universitetinin dosenti, Skandinav dilləri və ədəbiyyatı
üzrə mütəxəssis, Macarıstanın ən
böyük nəşriyyatı sayılan “Korvino”nun direktoru
Laslo Kunoşla tanışlıq zamanı yaranmışdı.
Elm tarixində iz qoymuş
görkəmli şəxsiyyətlərin çoxunun
ömür yolunda təsadüflərin, dövr və şəraitin
gözlənilməz ziqzaqlarının həlledici rol
oynadığını tarixdən bilirik.
İqnats Kunoşun həyatı da bu mənada
istisna deyildi. 1887-ci ildə Debretsen Kalvinist kollejini
bitirdikdən sonra o, ali təhsil
üçün Peter Pazmani universitetinin Tibb fakültəsini
seçmişdi. Həkim olmaq istəyirdi və peşə
seçimi yəhudi əsilli ailəsi tərəfindən tam dəstəklənirdi.
Amma bir neçə gün
sonra təbabətlə bağlı fikrindən birdəfəlik
daşınmışdı. Otopsiya - meyitlərin
yarılması gənc İqnatsda dəhşətli hisslər
doğurmuşdu. Bütün istəyinə
rəğmən heç zaman həkimlik sənətinə
yiyələnə bilməyəcəyini anlamışdı.
Tibdən Tarix-filologiya fakültəsinə dəyişmək
qərarına gəlmişdi.
İxtisas kimi dilçilik
sahəsini, daha sonra türk dillərini seçməsində
isə Rumıniyada yaşayan dəmiryol maşinisti əmisinin
məsləhəti, daha doğrusu, həyatı boyu ürəyində
yaşatdığı türk sevgisi önəmli rol
oynamışdı. “Ən çox bəyəndiyim insanlar
türklər, ən asan öyrəndiyim dil türkcədir.
Oğlum, latınca, yunanca öyrənmək
yerinə türk dilini öyrən. Türk
milləti kimi türk dili də bizə ən yaxın dildir.
Türkcəni yaxşı öyrənsən, həm
vətəninə, həm də türklərə xidmət
etmiş olarsan” - bu sözlər yolayrıcında qalan, tərəddüd
hissləri keçirən yeniyetmənin gələcək həyatı
ilə bağlı qəti qərar qəbul etməsinə təkan
vermişdi.
Yəqin ki, orta əsrlər macar
tarixinin 150 illik bütöv bir dövrünün Osmanlı
imperiyası ilə bağlılığı və ölkə
xalqının gündəlik həyatına, mədəniyyətinə,
adət-ənənələrinə hopmuş türk izləri
də ixtisas seçiminə təsirsiz
ötüşməmişdi. Hətta lap düşmən
sayılsalar belə, türkləri öyrənməyin nəyi
pis idi? Habsburqlarla müqayisədə onlar macarların dilinə,
dininə, məktəbinə toxunmamışdı, özlərindən
sonra adil və insani
toplum təəssüratı buraxıb getmişdilər.
Başqa maraqlı detal da diqqəti
çəkir: türkoloq olmaq istəyən gəncin ailə
soyadı Lüstik idi. Lakin universitet illərində
Kunoş soyadını tərcih etmişdi. Bu seçimin kökündə zahirən
macarlaşma, hətta türkləşmə niyyətinin
dayandığını düşünmək mümkündür.
“Kun” dillərini itirmələrinə baxmayaraq
Macarıstanda mövcudluqlarını qoruyub saxlayan türk əhaliyə
- kumanlara (rus mənbələrində polovets) verilən
addır. Kunoş - “kunlu” familiyası ilə
sanki gənc İqnats da özünün onlardan biri
olduğunu diqqətə çatdırmağa
çalışmışdı.
Beləcə, İqnats
Kunoş bir müddət ailəsindən gizlin şəkildə
Tarix-filologiya fakültəsinin dərslərinə davam etməyə
başlamışdı. Maraqlıdır ki, sonralar böyük oğlu
İştvan həkim olmaq qərarına gələndə əski
təcrübəsini göz önünə gətirən atası
təxminən iki il ərzində
ara-sıra onun fikrini dəyişib-dəyişmədiyini
öyrənmək üçün Tibb fakültəsinə
gedib əl altından vəziyyətlə
maraqlanırmış...
Türk dili, bütünlükdə isə
dil amilinin köməyi ilə tarixin dərinliklərinə
varmaq istəyi onu daha çox
macar xalqının soy-kökünü öyrənmək
baxımından özünə cəlb etmişdi. Təhsil həyatının
ikinci ilində macarlara qohum sayılan mordvalıların dili
üzərində araşdırmalara başlamışdı.
İlk elmi məqaləsi mətbuatda 20
yaşlı tələbə ikən çap olunmuşdu.
Universitet müəllimləri - dövrün məşhur
dilçi və türkoloqları kimi tanınan Armin Vamberi,
Yozef Budens və Ziqmunt Simonyi
biliyini, istedadını dəyərləndirib onda hər vasitə
ilə elmi tədqiqatlara maraq oyatmağa
çalışırdılar. Bu baxımdan rəhbərliyi
altında Osmanlı, uyğur, tatar və Çağatay dillərini
öyrəndiyi
Vamberinin təsiri xüsusilə böyük
olmuşdu.
Universiteti fəlsəfə doktoru dərəcəsi
ilə başa vurduqdan sonra İqnats Kunoş bir il ərzində müəllimlər
hazırlayan institutda çalışmışdı. Növbəti, 1885-ci ildə Macarıstan EA-nın
Anadolu dialektlərini və türk xalq dilini öyrənmək
üçün ayırdığı təqaüdü
almağa müvəffəq olmuşdu. Həmin
ilin aprelində əski Osmanlı torpaqları olan
Bolqarıstan üzərindən İstanbula gəlmişdi.
Onun Anadolu dialektlərini incələməsində
hər iki müəllimi - Vamberi və Budens eyni dərəcədə
maraqlı idilər. Lakin bu zaman tamamilə fərqli məqsəd
güdürdülər. Həmin dövrdə
macar xalqının və dilinin mənşəyi ilə
bağlı iki müxtəlif fikir mövcud idi. Vamberi macarları türk, Budens isə fin-uqor əsilli
xalq sayırdı. Anadolu türkcəsinin
qədim laylarının macar dili ilə müqayisəli şəkildə
öyrənilməsi fikirlərdən birinə haqq
qazandıra, digərinin əsassızlığını
ortaya qoya bilərdi.
Hadisələri qabaqlayaraq
demək mümkündür ki, İqnats Kunoş türk dili,
xüsusən də türk dialektologiyası sahəsində
linqvistik araşdırmaları ilə mübahisəyə əhəmiyyətli
təsir göstərə bilmədi. Vamberinin təşviqi və zəmanət
məktubları ilə Türkiyəyə gəlib Budensin yardımı ilə
araşdırmalarını davam etdirsə də, sonda
heç birinin “adamı” olmadı. Doğrudur, az sonra fin-uqor nəzəriyyəsinin
tərəfdarları üstünlük qazandılar (hərçənd
onların mövqeyi indi yenidən ciddi təftiş obyektinə
çevrilməkdədir). Gənc Kunoş prosesə
tez qatılsaydı, bəlkə də son qərara müəyyən
təsir göstərə bilərdi. Çünki
haqqında qiymətli tədqiqatın müəllifi Silard
Silyaqinin də yazdığı kimi, “Kunoşun Türkiyədə
topladığı xalq dili və ədəbiyyatı nümunələri
Macarıstana daha erkən çatmış və nəşr
edilmiş olsaydı, macarların mənşəyi ilə
bağlı türk və fin-uqor mübahisələri daha
uzun sürəcəkdi”.
Beləliklə, gənc alim
Türkiyəyə ayaq basandan sonra sanki hansı məqsədlə
göndərildiyini unudub türkcənin qədim
laylarını öyrənməkdən daha çox şifahi
xalq ədəbiyyatı nümunələri toplamağa
başladı.
Yəqin bu daha düzgün seçim idi. Bəlkə də bu yolla mübahisənin tarixən
əsaslandırılmış məntiqi həlli
üçün ortaya daha çox və daha ciddi arqument qoymaq
olardı. Çünki folklor özündə
dilin arxaik qatlarını, əski inancları, etnoqrafik
ünsürləri, animistik təsəvvürləri - bir
sözlə, xalqın soy-kökü ilə bağlı bir
çox vacib məqamları ehtiva etməkdədir.
İqnats Kunoşa qədər
yalnız avropalı türkoloqlar deyil, türklər özləri
də nadir istisnalarla sahib olduqları zəngin xalq ədəbiyyatı
xəzinəsi ilə maraqlanmamışdılar. Onu
toplamağa, nəşr etməyə, araşdırmağa təşəbbüs
göstərməmişdilər. Şair Riza Tevfik
Bölükbaşı 1913-cü ildə, Kunoşun səyi nəticəsində
türk folkloru dünya miqyasına çıxmağa
başlayandan sonra
minnətdarlıq hissi ilə yazırdı: “Nə
yazıqlar ki, biz bu yazını (toplanmış folklor irsi nəzərdə
tutulur - V.Q.) bilmirik
və araşdırılmasına da tənəzzül etmirik.
Halbuki əcnəbilər buna çox önəm
verirlər. Əziz dostlarımdan macarlı Prof. Dr.
İqnats Kunoş türk nağıllarını,
tapmacalarını, türkülərini, oyunlarını
toplamış və böyük bir kitab vücuda gətirmişdir”.
Macar alimin türkologiya və
folklorşünaslıq qarşısındakı müstəsna
xidməti türk mədəniyyət tarixi ilə
bağlı mühüm sahənin öncülü
olmağı bacarmasındadır. Kunoş kiçik istisnalarla türk
xalqının zəngin mədəni-mənəvi irsinə
laqeydliyin əsas günahını ziyalılarda
görmüş, İstanbula gəldiyi ilk günlərdə
həmkarlarının yanlışını üzə
vuraraq müqəddiməsiz-filan
yazmışdı: “Onlar üçün ərəbcə və
ya farsca bir kəlmə, nə yazıq ki, bir torba dolusu
türkcə sözdən daha dəyərlidir”... Və sanki
Mirzə Cəlilin “Anamın kitabı” tragikomediyasının
qəhrəmanlarını xatırladan belə üləmaya
nümunə göstərmək üçün özü
piyada, at,qatır və ulaq belində, kəl arabasında
Anadolunun kəndlərini, mahallarını dolaşıb xalq ədəbiyyatı örnəklərini
toplamağa, zəngin mənəvi sərvəti labüd məhvdən
xilas etməyə başlamışdı.
Türk folklorunun
Kolumbu
İqnats Kunoşun türk
xalq ədəbiyyatının gələcək tədqiqat sahəsi
seçməsinin maraqlı tarixçəsi vardır. Universitetdə türkcəni çətinliklə başa
düşdüyü Osmanlı kitablarından öyrəndiyi,
daha doğrusu, əzbərlədiyi dövrdə təsadüfən Budapeştdə
qənnadı məmulatları satan bir nəfər Anadolu
türkü ilə tanış olur. Onun
dükanında saatlarca oturub sadə, anlaşıqlı dildə
söhbət edirlər. Tələbədə məntiqi sual
yaranır: əgər ərəb,
fars sözlərindən, izafət tərkiblərindən xali
belə saf, təmiz dil varsa, deməli, bu dildə yaranan şifahi ədəbiyyat da
olmalıdır. Məsələ ilə bağlı müəllimi
Armin Vamberini sorğu-suala tutur:
“Əcəba, türk millətinin
xalq ədəbiyyatı varmı? - deyə sordum.
Müəllimim “Bildiyimə görə,
o qədər də yox” - dedi. Mən:
-Bəs Əhməd Vəfiq
Paşanın “Atalar sözü” adlı məcmuəsi, ya Nəsrəddin
Xocanın bütün dünyada məşhur olan və
bütün Qərb dillərinə çevrilmiş lətifələri
xalq ədəbiyyatı sayılmazmı? - deyə
sordum.
-Türklərin xalq ədəbiyyatı
bu qədərdir. Başqasını bilmirəm - cavabini verdi.
-Əfəndim, bildiyimə
görə, dünyanın hər bir milləti cahil olsun,
bütlərə tapınsın, istər müsəlman, istər
xristian olsun, xalq ədəbiyyatısız olmaz. Tanrı
yaratdıqlarının xalq ədəbiyyatı zatən
xalqın düşüncəsidir, dodaqlarının
gülüşüdür, ruhunun əyləncəsidir, dərdlərinin
fəryadıdır, qəmi varsa, könlünün
yarasıdır, bəxti varsa, bəxtinin gülü,
sünbülüdür. Türk xalqı
düşünməzmi? Köylünün
ah-fəğanı göyə çıxmazmı? Baxçasındakı gülünün rəngi,
qoxusu yoxdurmu? Bir sözlə, türklərin xalq ədəbiyyatının
olmadığını desəniz, sözünüzə
inanmaram.
Ustad bir neçə dəqiqə
düşünüb-daşınandan sonra üzümə
sevinclə baxıb:
-Bəlkə haqlısan. Bəlkə mənim eşitdiklərim
yanlışdır. Yaxşısı budur, Türkiyəyə
get, türk ədəbiyyatını ara.
Allah yardımçın olsun! - dedi”.
Armin Vamberi tələbəsinə
təkcə xeyir-dua deyil, həm də Türkiyənin
Şeyx Süleyman Əfəndi, Əhməd Vəfiq Paşa
kimi tanınmış elm adamlarına ünvanlanmış zəmanət
məktubları da vermişdi. İstanbula gəldiyi
ilk gündən o, xalqın içində olmağı
üstün tutmuşdu. Kitablardan öyrəndiyi
türkcəni təkmilləşdirmək, danışıq
dilinin incəliklərinə yiyələnmək
üçün həftələrlə mədrəsə dərslərinə
getmişdi. Ünsiyyət dairəsi
genişləndikcə türk xalq ədəbiyyatının
indiyə qədər toplayıcı və tədqiqatçı
gözündən kənarda qalan xəzinə olduğunu
anlamışdı.
Türk torpağına ayaq
basandan üç ay sonra topladığı nümunələr
əsasında artıq ilk kitabı çapa hazır idi. Həmin kitab
növbəti 1886-cı ildə türkcə mətnlər və
macar dilinə tərcümə ilə birlikdə “Üç
qaragöz oyunu” adı altında Budapeştdə işıq
üzü görmüşdü. Kitaba
xüsusən Ramazan bayramlarında nümayiş etdirilən və
xalq arasında populyarlıq qazanan üç oyunun mətni,
habelə ənənəvi türk gölgə
teatrının özəllikləri, aparıcı qəhrəmanlarının
- Qaragözlə Hacıvətin səciyyəvi xüsusiyyətləri
haqda məlumat daxil edilmişdi. Macarların timsalında
Avropa ilk dəfə türk xalq teatrının mövcudluğundan xəbər
tutmuşdu. Əsərin çap nüsxələrinin
keçmiş sədrəzəm, diplomat, yazıçı və
tərcüməçi Əhməd Vəfiq Paşa, maarif
naziri Münif Paşa kimi
nüfuz sahibi insanlara təqdim edilməsi İqnats Kunoşun
üzləşdiyi bir sıra çətinliklərin aradan
qaldırılmasına imkan yaratmışdı.
Aradan qırx il keçəndən
sonra, 1925-ci ildə ilk
addımlarının uğurunu yada salan alimi gəncliyə
xas coşqunluq və şairanəliklə yazmışdı:
“İştə vətənimi tərk edəli beş həftə
olur-olmaz, Rumelidəki türk xalqının ədəbiyyat
qapısını açdım, içəriyə girdim,
beytlər baxçasında çiçəklər
topladım. Bu kiçicik dəmətim gərçi
bir kaç çiçəkdən, bir kaç yarpaqdan ibarət
olsa da, onlarda təbiətin verdiyi rayihə var. Əcəba,
ustad Vamberinin şübhəsinə qarşı, Allahın
xalqı heç ədəbiyyatsız olarmı? Bəşər
övladının tarlası heç çiçəksiz
qalarmı?”
Bir neçə ay ərzində
“Koroğlu”, “Kərəm ilə Əsli”, “Aşıq Qərib” dastanlarını, çoxsaylı
nağıl və şərqiləri, tapmacaları, Nəsrəddin
Xoca lətifələrini yazıya almaq mümkün
olmuşdu. İqnats Kunoş topladığı
zəngin, rəngarəng nümunələr əsasında
“Osmanlı türk xalq ədəbiyyatından örnəklər”
toplusunu hazırlayıb birinci cildini 1887-ci, ikinci cildini isə
1889-cu ildə Budapeştdə nəşr etdirmişdi. Eyni ildə Armin Vamberinin ön sözü ilə
“Türk xalq nağılları” kitabı çapdan
çıxmışdı. Bu kitabı
türk nağıllarını Avropada tanıdan ciddi məxəzlərdən
biri idi. Türk
nağılları ingiliscəyə ilk dəfə
onun sayəsində çevrilmişdi. 1901-ci və 1913-cü
illərdə Londonda nəşr olunan “Turks Fairy Tales and Folk Tales” və
“Fourty-four Türkish Fairy Tales” kitablarının əsasında
Kunoşun topladığı xalq nağılları
dayanırdı.
Nəhayət, Türkiyədə
başa çatdırdığı mühüm işlərdən
biri “Osmanlı türk xalq ədəbiyyatı örnəkləri”nin üçüncü cildi idi. Həmin dövrdə eyni səciyyəli işi
Rusiyada görən akademik V.Radlovun təklifi ilə sonuncu cild
Budapeştdə deyil, Peterburqda nəşr olunmuşdu.
Radlov aşiq şeirləri, mahnılar, bilməcə, ninni, lətifə
və s. ehtiva edən toplunu 1899-cu ildə özünün
“Türk xalq ədəbiyyatı nümunələri”
oncildliyinin 8-ci cildi kimi “Türk xalq ağızları” adı
altında çap etmişdi.
İqnats Kunoş Türkiyənin
Bursa, Aydın, İzmir, Kastamonu, Kutahya kimi vilayətlərinə
səfərləri zamanı dil və etnoqrafik özəllikləri
ilə seçilən köçəri zeybək,
yörük (türkmən) tayfalarının
dastanlarını, nağıl və mahnıları yazıya
almış, fərqli dini toplumun - ələvilərin, bəktaşi
dərvişlərin dini ədəbiyyatı ilə maraqlanmışdı. Ölkənin dərinliklərinə nüfuz etdikcə
dil və folklorla bir sırada xalqın yaşam tərzinin
özünəməxsusluqlarına diqqəti də əhəmiyyətli
dərəcədə artmışdı. Macar
türkoloqunun dövrü üçün bestseller sayılan
“Anadolu mənzərələri” (Budapeşt, 1891) kitabı həm
də tarixi-etnoqrafik çalarların zənginliyi ilə
seçilirdi.
Türk insanına sevgisi, sadəliyi,
səmimiliyi, zəngin biliyi sayəsində İqnats Kunoş
dərviş təkkələri və saraylara, yörük
alaçıqları və köylü daxmalarına eyni
asanlıqla yol tapmağı bacarmışdı. Onun dostları
sırasında türk mədəniyyətinin və ədəbi-ictimai
fikrin Əhməd Vəfiq Paşa, Münif Paşa, Macar Osman Paşa, Hülusi
bəy, şairə Nigar xanım, Əbuzziya Tofiq, Rəcaizadə
Mahmud Əkrəm, Əhməd Rasim, Fuad Köprülüzadə
və b. tanınmış nümayəndələri
vardı.
Müəllimi Armin Vamberi
kimi İqnats Kunoş da Rumelinin, Anadolunun kənd və qəsəbələrini
dolaşdığı illərdə türklərlə
qaynayıb-qarışmağı, bəlli ölçüdə
türkləşməyi bacarmışdı. Rəşid
Əfəndi adı ilə tanınan müəllimi kimi onun da
türk adı vardı - bir çoxları üçün
sadəcə Qədir Əfəndi idi. Lakin
türk dünyası ilə bağlı səyahət və
araşdırmalarında həm də Britaniya imperializminin mənafeyini
güdən Vamberidən fərqli olaraq Kunoş yalnız elmin
maraqlarına xidmət etmişdi. Folklor nümunələrinin
uğurla toplanması üçün xalqla eyniləşmək,
onunla qaynayıb-qarışmaq bacarığını
mühüm şərt kimi önə sürmüş, şəxsi həyat təcrübəsindən
çıxış edərək yazırdı: “Dərləyicinin hər şeydən
öncə türklər arasında yaşaması gərəkdir.
Dərləyici material topladığı şəxslərin
sevinclərini və kədərlərini paylaşmalı,
onların adət-ənənələrinə uymalı, onlar
kimi geyinməli, hətta lazımi məqamlarda
özünü islamı qəbul etmiş biri kimi göstərməyi
bacarmalıdır”.
Diqqətəlayiq haldır
ki, İqnats Kunoşun türk xalq ədəbiyyatını
toplanması, nəşri və Avropada tanıdılması
istiqamətindəki fəaliyyətini təkcə türk
ziyalıları deyil, Osmanlı hökuməti də qədirşünaslıqla
qiymətləndirilmişdi. Sultan II Əbdülhəmid 1888-ci ildə alimi 3-cü dərəcəli Məcidiyyə
ordeni ilə təltif etmişdi.
İqnats Kunoşun qısa fasilə
ilə Türkiyədə beş il sürən
fəaliyyəti hər cəhətdən uğurlu olmuşdu.
Ona görə də alim 1906-cı ildə türk dilləri
professoru vəzifəsini tutmaq üçün Budapeşt
universitetinə təqdim etdiyi tərcümeyi-halında
aşağıdakı sətirləri yazmağa özündə
tam mənəvi haqq görmüşdü: “Anadolu və Balkan
türklərinin xalq ədəbiyyatlarının demək olar
ki, bütün nümunələrini xalq ağzından
birbaşa toplamağı və Avropa elminin indiyə qədər
tanımadığı bir çox türk dialektlərini
tanıtmağı bacardım”.
Nəsrəddin
Xoca sevgisi
Avrasiya xalq ədəbiyyatının möhtəşəm
simalarından Nəsrəddin
Xocanın -Molla Nəsrəddinin adı gənc macar
türkoloquna hələ Anadoluya ilk səfərindən əvvəl
yaxşı tanış idi. Bunu müəllimi
Armin Vamberi ilə yuxarıda misal gətirilən dialoqundan da
görmək mümkündür.
Nəsrəddin Xoca onun yalnız
tədqiqat obyekti deyil, həm də sevimli ədəbi qəhrəmanı,
müxtəlif münasibətlərlə üz tutduğu
klassik Şərq müdriki idi. Oğlu İştvan atası
haqqında araşdırmaçı Silard Silaqyi ilə
söhbətində İqnas Kunoşun xarakterindəki
hazırcavablıq, yumor hissi, ədalətlilik, ürəyiyumşaqlıq,
çətin vəziyyətdə ruhdan düşməmək
və s. xüsusiyyətləri ilə hər kəsdən
daha artıq Nəsrəddin Xocaya borclu olduğunu xüsusi
vurğulamışdı.
Macarlar Anadolu türklərinin müdrik məzhəkə qəhrəmanı ilə ilk dəfə Kunoşun təqdimatında, 1896-cı ildə çıxan “Kiçik Asiya türk dialektləri” kitabı vasitəsi ilə tanış olmuşdular. Burada xalq nağılları, türkülər, tapmacalar və s. ilə birlikdə səkkiz Xoca lətifəsi də yer almışdı. Üç il sonra isə İqnas Kunoş artıq Konya və Aydın bölgələrindən toplanmış 168 lətifədən ibarət “Nəsrəddin Xoca lətifələri” (“Nasreddin Hodsa trefai”) kitabını ortaya qoymuşdu. Sonralar həmin toplu “Türk xocasının lətifələri” adı ilə 1926 və 1996-cı illərdə yenidən nəşr olunmuşdu. Alimin 1930-cu ildə çapdan çıxan “Şərq xalqlarının gülüşü” əsərinin mühüm bir qismi də Nəsrəddin Xocanın lətifələrindən ibarət idi.
Tərtibçinin geniş ön sözü ilə açılan 1899-cu il nəşrində hər lətifənin transkripsiyalı orijinal mətni və macar dilinə tərcüməsi verilmişdi. Bu keyfiyyətinə görə nəşr həm türkcəni öyrənmək, həm də Nəsrəddin Xocanın mizah dünyası ilə tanış olmaq istəyənlər üçün eyni dərəcədə yararlı və əhəmiyyətli sayıla bilərdi. Topladığı lətifələrdən 116-sı akademik V.V.Radlovun adı çəkilən 10 cildliyinə salınmışdı. Yeri gəlmişkən, iki alimin türk folklorunun toplanması və tədqiqinə yönəlik elmi əməkdaşlığı 1887-ci ildən başlamış və 30 ildən çox davam etmişdi.
İqnas Kunoş Nəsrəddin Xocanı real tarixi şəxsiyyət sayırdı. Onun fikrincə, Xocanın prototipi xəlifə Harun ər-Rəşid zamanında yaşamış molla Məhəmməd Nəsrəddin idi. Rəvayətlərə görə Sivrihisar, yaxud Ağşehirdə doğulub. Həyatının sıx bağlı olduğu yerlər sırasında Konya və Yenişehir xatırladılır. Bir sıra lətifələrdə Nəsrəddin Xocanın adının dövrün Teymurləng, Osmanlı sultanı I Bəyazid, Qaraman əmiri Əlaəddin ilə yanaşı çəkilməsinə diqqət yetirilir. Bütün bu tarixi asossasiyalar xalq qəhrəmanının XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəllərində Qaraman əmirliyinin torpaqlarında yaşadığını söyləməyə imkan verir. Kunoşun fikrincə, Nəsrəddin Xoca Osmanlı hakimiyyətinin, ümumən iqtidarların boşluğu, səfehliyi, özündənmüştəbehliyinə qarşı sadə xalqın istehzalı münasibətini ortaya qoyan, xalqın dili ilə danışıb onun sözünü deyən müdrik el ağsaqqaldır.
Müqəddimədə Nəsrəddin Xoca lətifələri xronoloji ardıcıllıq baxımından iki yerə ayrılmışdı: Xocanın yaşadığı dövrə aid hadisələri və onun zamanından sonra baş vermiş olayları əks etdirən lətifələr. Eyni zamanda Nəsrəddin Xocadan əvvəl mövcud olmuş bir sıra lətifələrin bilərəkdən, müəyyən səbəblərə görə xalq müdriki ilə əlaqələndirilməsi də diqqətdən qaçırılmamışdı.
Bu da ilk növbədə Nəsrəddin Xocanın adına, hikmətinə hər zaman ehtiyac olmasından irəli gələn zərurət kimi dəyərləndirilmişdi. Xalq belə aqil insanların hər zaman yaddaşlarda yaşamasına, bənzərlərinin yetişməsinə maraqlı idi. İqnats Kunoş fikrini əsaslandırmaq üçün yarı tarixi, yarı nağılvari bir olaydan söz açır. III Sultan Muradın hakimiyyəti dövründə özünü Nəsrəddin Xocanın nəvəsi kimi qələmə verən şəxs sədrəzəmin yanına gəlib vəzifə istəyir. Sədrəzəm həqiqətən Xocanın nəvəsi olduğunu sübuta yetirsə, vəzifə alacağını vəd edir. Adam çox fikirləşmədən atını saray mühafizinin davuluna bağlayır. At ürküb yerindən götürülüncə, davul dəhşətli səs-küy salır. Bir sürü qatır küçələrə düşür. Bütün İstanbul bir-birinə qarışır. Sədrəzəm tizfəmliyi və yumor hissinə görə bu şəxsin gerçəkdən Xocanın nəvəsi olduğuna inanıb arzusunu yerinə yetirir.
İqnats Kunoş yalnız Anadoluda yayılmış Nəsrəddin Xocanın lətifələrini toplasa da, onun digər türk boylarının, habelə dünya xalqlarının folkloruna nüfuz etdiyini bilirdi. Kitabına yazdığı ön sözdə Tiflis və Kazanda Nəsrəddin haqqında nəşrlər meydana çıxdığını diqqətə çatdırır, hətta ərəblərin məşhur gülüş qəhrəmanı Çohanın adı dəyişdirilmiş Xoca olduğu qənaətini əsaslandırmağa çalışırdı. Milli folklor tariximizdə arasında Molla Nəsrəddin lətifələrinə də rast gəlinən ilk toplu Əlabbas Müznibin tərtibi ilə 1908-ci ildə Bakıda çapdan çıxmışdı. Tiflisdə isə müəllim A.Zaxarovun topladığı Molla Nəsrəddin lətifələri SMOMPK (“Sbornik materialov po opisaniyu mestnostey i plemyon Kavkaza”) məsmuəsinin 1889-cu il 9-cu buraxılışında özünə yer almışdı. İqnats Kunoşun həmkarı V.V.Radlov vasitəsi ilə bu nəşrdən xəbər tutduğunu ehtimal etmək üçün yetərincə əsas var.
Yuxarıda adı çəkilən “Türk xocasının lətifələri” kitabının müqəddiməsində Nəsrəddin Xoca türk xalqının milli varlığının ifadəçisi, nöqsan və qüsurlara qarşı mübarizəsinin rəmzi, haqq və həqiqətin sözçüsü kimi dəyərləndirir. Müəllif şəxsən topladığı 330-dan çox lətifələrin xronologiya və məzmun baxımından sistemə salınmasına da ilk dəfə bu əsərində təşəbbüs göstərmişdir. Lətifələr Nəsrəddin Xocanın uşaqlığı və gəncliyi (32, rəqəmlər mövzu ilə bağlı lətifələrin sayını göstərir - V.Q.), həyatının yetkin dövrü (180), arvadı ilə münasibətləri (50), eşşəyi ilə bağlı macəralar (35), ömrünün son illəri və ölümündən sonrakı hadisər (31) kimi mövzular ətrafında qruplaşdırmışdı.
İqnats Kunoşun səyi nəticəsində macarlar Avropa xalqları arasında birincilər sırasında böyük Şərq müdrikinin şəxsiyyəti ilə, dinindən və milliyyətindən asılı olmayaraq insanın islahına, təkmilləşməsinə xidmət edən ibrətamiz gülüşü ilə tanışlıq imkanı qazanmışdılar. Xalq da xidmətləri müqabilində dövrün ünlü macar şairi Layoş Palaqyinin (1866-1933) dili ilə ona “bizim xocamız” adını vermişdi.
(Ardı var)
Vilayət
Quliyev
525-ci qəzet.-
2017.- 20 yanvar.- S.14 -15.