Qarabağımızın qövr eləyən yaraları

 

Azərbaycan - bütün bölgələriylə vahid, bölünməz məmləkətdir.

Ən gözəl örnəkləriylə xalqımızın həyatını, tarixini, təbiətini, uğurlarını və itkilərini, zəfərlərini və faciələrini güzgü kimi əks etdirən ədəbiyyatımız da regionlara ayrılmır.

 Amma bununla belə vətənimizin elə həssas bölgələri var ki, onların həm keşməkeşli keçmişi, həm də yaralı indisi şeirimizdə, nəsrimizdə, dramaturgiyamızda özəl yer tutur. Belə bölgələrdən biri - Azərbaycanın ayrılmaz parçası, dilbər guşəsi, qədim  türk yurdu Qarabağdır. Külli Qarabağın” bayatı qədər ruhumuzu oxşayan  məlahəti, mənzərələrinin füsunkarlığı, iqliminin, sularının şəfası, musiqisöz sərvəti, zarafatlarının duzu, ləhcəsinin şirinliyibütün bunlarla yanaşı başıbəlalı və cəfakeş tarixinin sağalmaz yaraları daima yazıçılarımızın diqqət mərkəzindədir.

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov “bəxtsiz cavanların müsibətini”, “dağılan tifaqların eşq və intiqamını” səhnəyə çıxardılar. XX əsrdə İlyas Əfəndiyevin haqlı olaraqelat dastanı” adlandırılan “Geriyə baxma, qoca” romanında Qarabağın həyatı, təbiəti, məişəti parlaq boyalarla canlandırıldı. Bayram Bayramovun, Sabir Əhmədlinin, İsi Məlikzadənin nəsri bu diyarı  daha da doğmalaşdırdı, məhrəmləşdirdi. Elçinin romanları, səhnə və ekran əsərlərində  Qarabağa tarixfolklor açısından baxdıq.

 Adı çəkilən yazıçıların sırasında Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin özəl yeri var. Onun timsalında Qarabağın tarixi fəlakətləri yazıçının öz taleyinin acılarıyla qovuşur.

 Stalin repressiyalarının qurbanı olan, sürgün edilən Yusif Vəzir ölümündən sonra bəraət aldı və məşhur romanı “Qan içində” adıyla nəşr edildi. Romanın müəllif tərəfindən qoyulan əsl adı “İki od arasında”dır. Bu təşbeh - ad doğrudan da Qarabağ xanlığının (yəni elə bütün digər Azərbaycan xanlıqlarının da) iki zülm arasında - Çar Rusiyasıyla Qacar İranının arasında qalmış aqibətini dəqiq müəyyənləşdirir.    

 İlk dəfə 2002-ci ildə müəllifin verdiyi əsl adıyla -  İki od arasında” adıyla nəşr olunan romanına görkəmli alimimiz Yaşar Qarayev dərin məzmunlu ön söz yazıb. Bu ön sözdə Yaşar incə yumorla romanın qondarma adı məsələsinə də toxunur: “Klassik əsərlərin adlarını motivlərə görə dəyişməyə başlasaq, onda bütünLeyli və Məcnun”lar dönüb olardı - “Qəm içində”, bütün sahil və dəniz romanları dönüb olardı - “Nəm içində”.

 Yeddi Qarabağ salnaməsi qanlı səhifələrlə dopdoludur. Bihuşdarı içib yalan ölümüylə həqiqi əcəlini aldatmağa çalışan və bu yolla yarı ölü - yarı diri şəkildə doğma yurduna  qayıtmağa çalışan Pənahəli xanın uğursuz cəhdi - bədəninin yarılması - Şekspir qələminə layiq süjetdir.

 Rus çarı ikinci  Nikolayın bütün ailəsiylə bir yerdə  müdhiş qətllərindən yüz il əvvəl Qarabağ hökmdarı İbrahim xan Cavanşir əhli-əyalı, övladları, nəvələri, əshabələri, qoruyucularıyla birlikdə  şəhid qəhrəman Cavad xanın qatili, mayor Lisaneviç tərəfindən acımasız şəkildə məhv edilmişdi.

 Böyük şair Molla Pənah Vaqif  oğluyla birlikdə görünməmiş qəddarlıqla  qətl edilir. Onun qətlinə hökm verənin özü də vaxtı gələndə  öldürülür. Çar rejiminin məqsədli siyasətlə yabançıların Qarabağa köçürülməsi, təzə “qonşuların” xəyanəti, “özümüzünkülərin” daxili çəkişmələri və bu qanlı təməllərdən bizim günlərə qədər uzanan əzablı yollarda Şaumyanın bolşevik-daşnak koalisiyası tərəfindən 1918-ci ilin martında törədilən müsəlman soyqırımını da görürük, tayqulaq Andronikin Naxçıvanda, Stepka Lalayanın Şamaxıda, Amazaspın Qubada törətdikləri rəzalətləri də… Və yeni dövrdə əski “siyasətin” davamı - 37-ci ildə yüksək rütbəli NKVD rəhbərləri - Xoren Qriqoryanların, Ruben Markaryanların Azərbaycan ziyalılarının kökünü kəsmək niyyəti - iki əsr boyu  davam edən zəncirin həlqələridir. Bu mənhus niyyətin qurbanlarından biriböyük yazar, ədəbiyyatşünas alim, folklorçu, jurnalist, diplomat, neçə xarici dili mükəmməl bilən Yusif Vəzirdir.

 Yusif  Vəzir romanında Qarabağı nəzərdə tutaraq M.P.Vaqifin diliylə: “Ermənilər buralara çox sonralar gəlmişlər - deyir - bunlar Çingiz  Teymurləngin zülmündən qaçıb bu dağlara sığınmışlar. Görmürsənmi, erməni yaşayan yerlərə “sığnaq” deyirlər...”

 37-ci il müsibətindən səksən il sonra 90-cı il tariximizə “Qara Yanvarkimi daxil olmuş ayın ilk günlərində oxuduğum  nubar” bədii əsər istedadlı yazıçı Elçin Hüseynbəylinin yeni  romanı oldu. “Azərbaycan” jurnalının iki nömrəsində  (¹ 9, 10. 2016) dərc edilmiş roman “Yenə iki od arasında” adlanır, alt başlığı  isə “Səkkizinci Qarabağnamə”dir.

 Beləliklə, əsərin mövzusubaş qəhrəmanı elə adından və alt başlığından məlum olur. Aydındır ki, romanİki od arasında” romanının müəllifinə  həsr olunur və əsasən məlum Qarabağnamələrə istinadən yazılıb.

 Əsərin qeyri-adi kompozisiya quruluşu var. Süjet  bir neçə müstəvidə cərəyan edir. Bu, həm öz məzmunu olan romandır, həm də bu romanın yazılma prosesi haqqında mətndir - necə deyərlər  roman içində roman”. Bundan başqa  əsərin bir qatı Yusif Vəzirin öz həyatıyla bağlı epizodlar, başqa bir qatı isə “İki od arasında” yazılmamış, fəqət yazıla biləcək hadisələrin “bərpası”dır. Bu, maraqlı olduğu qədər də riskli bir üsuldur. Axı  Yusif Vəzirin yazmadığı səhnələri klassikin öz mətnləriylə nə dərəcədə səsləşib səsləşmədiyi, məşhur romanın bədii səviyyəsiylə uyğun olub olmaması - mübahisə doğura biləcək məsələlərdir.

 Elçinin romanı haqqında  yazmaq niyyətimlə əlaqədar Yusif Vəzirin romanını da yenidən oxudum və istər-istəməz iki əsər arasında müqayisələr etdim, Yusif Vəzir romanının ətli-qanlı olmasıyla tutuşdurulduqda Elçin Hüseynbəylinin yazısı müəyyən qədər “arıq” təsir bağışlayır. “İki od arasında” təbiət, məişət ayrıntılarının zənginliyi, etnoqrafik bilgilərin əlvanlığıyla seçilir. Yalnız Şuşanın füsunkar təbiəti deyil, dövrün adət-ənənələri, binaların daxili interyeri, geyimlər, təamlar yerli-yataqlı təqdim olunur. Amma bu parlaq dekorlar, dəqiq əlbisələr, dürüst rekvizitin içində personajların xarakterləri, haqqında bəhs olunan adamların daxili aləmi psixoloji durumları sönük görünür. Çağdaş dövrün yazıçısı olan Elçinin romanında isə zahiri mühit, bütün təfərrüatı ilə yetərincə təsvir olunmasa da, surətlərin xarakterləri, psixoloji aləmləri daha qabarıq görünür.

 Yusif Vəzirin romanında tutalım Vaqifin dolğun obrazını görmürük (o daha çox epizodik personaj kimi verilir).  Elçin Hüseynbəylinin mürəkkəb kompozisiyalı romanında, yuxarıda deyildiyi kimi əsərin yazılma prosesiyer alır. Müəllif  əsər üzərində işləyərkən Yusif Vəzirin sürgün illərində  keçdiyi yerlərə səfər edirbu səfərinin təəssüratlarını da qələmə alır. Amma, bu  təsvirlərdə səfər qeydlərinə xas olan reportaj üslubu bir yana dursun, başqa bir cəhət də var.

 Belə bir priyomdan Elçin Oruc bəy Bayata - Don Juana hərs etdiyi uğurlu romanında da istifadə etmişdi. Amma əgər ispan həyatının, İspaniya coğrafiyasının, məişətinin oxucularımıza az məlum olan tərəfləri maraq doğururdusa, klassikçağdaş rus ədəbiyyatında müfəssəl təsvir olunmuş əyalət şəhnəciklərinin, qəsəbə və kəndlərinin həyat tərzi bu romanda diqqətimizi çəkmir. Düzdür, bu, Elçinin təhkiyə üslubundan irəli gəlir və özübu üslubu təqdir edir, amma mənim aləmimdə onlarsız da əsər maraqlıdır...

 Elçin Hüseynbəyli özü sidq ürəklə inanmalıdır ki, əsərin bu səhifələrində “arağı içməkmi içməməkmi”, “balıq tutmaqmı tutmamaqmı” kimi dönə-dönə təkrar olunan  cümlələr, abzaslar çıxarılsa roman bir şey uduzmaz, əksinə yığcam süjet ardıcıllığı, dinamizm cəhətdən qazanar.

 Sürgün, məhbəs həyatı haqqında canlı şəhadətnamələrlə, o cümlədən, bədii ədəbiyyat mətnləriylə tanış olduğumuz üçün  Elçinin yazısındakı bu səhnələr də  bizi sarsıda bilmir. Yusif Vəzirin sürgündustaq həyatından daha çox onun Fransada çəkdiyi əzabları, kimsəsizliyi, kasıbçılığı, maddi ehtiyacları, Ceyhun bəylə münasibətlərinin idealizə edilməmiş təqdimatı, qardaşının ağır xəstəliyiylə bağlı çarəsizliyi şəxsən məni daha çox mütəəssir etdi.

 Romanın ən əhəmiyyətli səhifələri tarixi epizodlarıdır. Yusif Vəzirin romanıyla müqayisəni bir qırağa qoyub bu mətnləri öz-özlüyündə qiymətləndirsək, məni  Ağabəyim ağa və Batmanqılınc münasibətlərinin yozumu cəlb etdi. Ağabəyim ağanın məşhur beytindəki “Əfsus ki, yarım gecə gəldi, gecə getdi” misrasının yaranma səbəbi  haqqında Elçin Hüseynbəylinin versiyası orijinaldır. Bu gecə görüşünü Ağabəyim ağa yuxusundamı görüb, ya xəyalındamı canlandırıb? Bu mətləb açıq qalır, amma hər hansı halda müəllif o yanıqlı etirafın necə doğulmasına oxucunu   inandıra bilir. “Əli və Nino” romanının müəmmalı taleyi haqqında versiya da maraq doğurur. Düşünürsən ki, güman ki, elə belə də olub, ya da belə ola bilərdi.

 Tarixi hadisələrdən bəhs edən səhifələrdə mətn bəzən bədii üslubdan çox salnamə təhkiyəsini andırır. Bironu düşünürsən ki, salnamələrdən də, bir çox tarixi əsərlərdən də yaxşı bələd olduğumuz faktların yenidən qələmə alınmasına ehtiyac vardımı? Məncə - vardı, çünki uzaq əsrlərdən başlayan bədnam qonşularımızın təcavüzkar siyasəti - hələ də davam edirsə, Ermənistanın Qarabağ anşlyusu, 1990-cı ilin Qara Yanvarı, Xocalı soyqırımı baş verirsə, bu hadisələrin kökləri, tarixi təməlləri və səbəbləri haqqında da danışmaqdan, yazmaqdan usanmamalıyıq. Məhz bu baxımdan belə mövzulara ehtiyac var.

 Elçin Hüseynbəylinin yeni əsəri bu ehtiyacı ödəmək yolunda atılan önəmli addımlardandır.

 

ANAR

 

525-ci qəzet.- 2017.- 20 yanvar.- S. 11.