“Azərbaycan” qəzetində
parlament hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında
I cild (noyabr 1918 -
aprel 1920)
(Əvvəli
ötən cümə sayımızda)
Azərbaycan Məclisi-Məbusanında
12-ci məclis
(keçən
nömrədən mabəd)
Sədr - Növbədəki
məsələ hərbiyyə nəzarətinin müvafiq məmurlarına
verilən isimlər barəsindəki qanun layihəsidir.
Söz Qara bəy Qarabəyovundur. Bir də ərz
etməliyəm ki, hərbiyyə nazirimiz həyatının
qismi-əzəmini Rusiya daxilində keçirdigindən və
məruzədə bir çox xüsusi islahlar olduğundan
onları türkcə deməgə qadir degildir. Ona görə özü rica ediyor, bən də
öz tərəfimdən təvəqqe ediyorum bu
günlügə istisna olaraq izin verəsiniz mətləbini
rusca söyləsin. Çünki mətləb
əhəmiyyətlidir və türk dilində mühüm mətləbləri
izah edəmiyəcəkdir.
Səslər - Qəbuldur, qəbuldur!
Qarabəyov - (İttihad) Bir
neçə gündən bəri hərbiyyə nəzarətinin
büdcəsinə müdafieyi-milliyyə komissiyasında hər
bir təfsilat ilə baxılmışdır. Lakin burada hər
bir məsələ söylənilməz. Çünki
əskərə dair məsələlər açıq məclisdə
müzakirə edilməz. Yalnız nümunə olaraq dəvairdəki
qulluqçuların miqdarı ilə alacaqları maaş söylənilir (oxuyur).
Azərbaycan Cümhuriyyəti hərbiyyə
müdiriyyəti dairələr və əskəri kütlələr
təşkilatı layihəsinə
Cədvəl
1) Hərbiyyə nəzarəti və
ordu dairəsi rəisi (general kvartirmeyster) dairəsi heyəti
2) Ordu dairəsində təhri və
təhqiqat şöbəsi
3) Ərkani-hərbiyyəyi-ümumiyyə
rəisi dairəsi heyəti
4) Ərkani-hərbiyyəyi-ümumiyyədə
müxbirat şöbəsi
5) Hərbiyyə nəzarətində
idarə və ləvazim müdiriyyəti
6) Hərbiyyə nəzarətində
mühimmat və cəbbəxanə dairəsi
7) Ərkani-hərbiyyədə
istehkam şöbəsi
8) Ərkani-hərbiyyədə
topoqrafiya şöbəsi
9) Hərbiyyə nəzarətində
divani-hərb heyəti
10) Azərbaycan
divani-hərbi heyəti və onun müddəiyi-ümumi nəzarəti
11) Azərbaycan Cümhuriyyətinin səhiyyəyi-hərbiyyə
şöbəsi
12) Gəncədə hərbiyyə xəstəxanəsi
heyəti
13) Hərbiyyə batareya şöbəsi
14) Dəmiryollar və sular üzərində
əskərlər sövqedici müdiriyyət heyəti
15) Gəncədə məktəbi-hərbiyyə
heyəti
16) Mərkəzi
komandanlığı heyəti (məhəlli briqada)
17) Zirehli qatar heyəti
18) Gəncədə mərkəz
komandanlığı heyəti
19) Süvari firqə qərargahı
heyəti (süvari diviziya)
20) Azərbaycan dörd yüzlü
süvari alayının heyəti
21) Mühimmati-nariyə və carihə
emalatxanəsi heyəti
22) Mühimmati-nariyə və carihə
deposu heyəti
23) Topçu briqada müdiriyyəti
heyəti (qol ordu)
24) Xəfif üç batareyalı
vobyus (qalubıç) iki batareyası topçu firqəsi heyəti
25) Üç batareyalı cəbəl
firqəsi heyəti
26) İki batareyalı süvari
topçu firqəsi heyəti
27) Dörd topçu xəfif batareya
heyəti
28) Dörd toplu obus batareya heyəti
29) Dörd toplu cəbəl
batareyası heyəti
30) Dörd toplu süvari batareyası
heyəti
31) Topçu firqəsi parkı heyəti
32) Xəfif topçu parkı heyəti
33) Dörd topçu cəbəl
batareyası parkı heyəti
34) Piyada firqə ərkanının
heyəti
35) Azərbaycanda
üçüncü qismdən iaşə deposu heyəti
36) Azərbaycanda
üçüncü qismdən iaşə mağazini heyəti
37) “Foto” qism şöbəsi
38) Üç toplu piyada alayı heyəti
İmzalar: Komisyon sədri: general
leytenant Şıxlinski
Üzvlər: General mayor Qacar
General mayor Telexas
Miralay Ağalarov
Miralay Qacar
Minbaşı Vəkilov
Komisyonda iştirak edənlər:
miralay Səlimov, miralay Serebrennikov
Ərkani-hərb rəisi: Səlimov
(Məmurların miqdarı və
maaşları dəxi oxunmuşdur). Bunların həpsini
nümunə üçün söylədim. Çünki qədərini söyləmək
lazım degildir. Ancaq idarələri zikr
edim. Bizim komissiya təklif ediyor ki, hərbiyyə
nəzarətinin büdcəsi böyləcə qəbul
edilsin. (Çünki nəzarətin
büdcəsinə hökumət və komissiya əlavə
olaraq bir çox məmurların maaşını daha
artıq təyin etməgi lazım bilmişdir). Bu idarələr gözəlcəsinə tərtib
verilmişdir. Artıq adam və
artıq xərc yoxdur. Əskəri iş mühüm bir
işdir. Bu xüsusda biz fədakarlıq edib, xərcdən
qaçmamalıyız. İnşaallah
işimiz getdikcə yaxşı olar. Komissiyamız
bu layihənin qəbulunu təklif ediyor.
Sədr - Söz hərbiyyə
naziri Səməd bəy Mehmandarovundur.
Mehmandarov - (Ümumi, şiddətli və
sürəkli alqışlar ilə istiqblal olunaraq
kürsiyi-xitabətə gəliyor və rus dilində şu
nitqi irad ediyor. Nitqi gələcək nömrədə veriləcəkdir)
Sədr - Söz Musa bəy Rəfiyevindir.
Rəfiyev - (Müsavat) Möhtərəm
məbuslar! Bən müdafieyi-milliyyə
komissiyası sədri olmaq həsbilə bu barədə bir
neçə söz demək istiyoram. Sizə
məlumdur ki, biz Azərbaycan türkləri əskəri vəzifədən
kənarda qalmışıq. İmdi ovza
bizi əskəri işə qarışmağa və əskər
düzəltməgə məcbur etdi. Və
məlumdur ki, bu işə nə qədər pis bir zamanda
başladıq. Hər tərəfdə
vuruşma, pozğunluq, hərcü-mərc. Əlbəttə böylə zamanda çox
nöqsanlar olar. Əskər işini biz əvvəlcə
türk qardaşlarımıza həvalə etmişdik ki,
bizim üçün əskəri qüvvə təşkil
etsinlər. Biz heç vəqt türklərin
xidmətini unutmarız və təşəkkür edəriz.
Hərgah asudə bir zaman olsaydı, bu işləri
müntəzəm bir surətdə əmələ gətirmək
mümkün idi. Diyorlar ki, türklər
gedərkən hər bir şeyi başına buraxıb getdilər.
Məlumdur ki, 10-15 il müddətində
evindən ayrı düşmün əskər yerindən tərpəndigi
zaman böylə şeylər gözləmək olar. Türklərin bu nöqsanları bizim onlara olan təşəkküratımızı
azalda bilməz. (Mərkəzdən
alqış). Bir də onu diyoram ki, müfəttinlər
ara qarışdırıb xələl
qatmaq qəsdilə hərbiyyə işlərimiz barəsində
danışıyorlar ki, guya komanda türk dilində degil, rus
dilindədir. Əskərlərə pis
baxıyorlar və sairə bunların hamısı
iftiradır.
Komanda türk dilindədir. Əskəri
işlər öz yolu ilə gediyor. Bu iş,
bizdə tazə olduğuna görə təcrübəmizin
azlığından əlbəttə nöqsan olacaqdır. Amma yenə təkrar ediyorum ki, əskəri işlərimiz
düz yolla gediyor və gedəcəkdir. Əminiz ki, az bir zamanda özümüzü daxildə və
xaricdə müdafiə və mühafizə etmək
üçün lazımi qədər əskəri qüvvəmiz
olacaqdır. (Alqış).
Sədr - Söz Aslan bəy
Səfikürdlünündür.
Səfikürdlü - (Sosialist) Həzərat!
Biliyorsunuz ki, hər bir yerdə hər bir əhali
arasında yeni ordu təşkil edildikdə qüsurlar olubdur.
Köhnə hökumət dövründə əskəri
işlərimizdə nöqsanımız olduğu doğrudur.
Fəqət hərbiyə naziri iş başına gələndən
sonra o qüsurları rədd etmişdir. Gündən-günə
əskərlərimizin eyni açıldı, əskəri
işlərimizin fəna bir halda olduğunu nazirimiz əhalidən
gizlətmiyor. Heç bir millətdə
görünməmişdir ki, əskərlikdən
qaçanlar öz başları ilə geri qayıdaraq orduya
daxil olsunlar. Amma bizdə əskərlikdən
qaçanların ədədi az olmaqla bərabər,
qaçanlar da qayıtmaqdadırlar. Bu, öz
hüququnu anlamaq məsələsidir. Doğrudur,
iləri əskər arasında aclıq var idi. İmdi isə çörək, çay və qənd
veriliyor. Hətta nazir həzrətləri
buyurdular ki, xəstəlik olmamaq üçün
qızdırmalı yerlərdə qənd payları
artırılmışdır. Cəmaət
bunları görüb anlıyor. Əhali
anlamışdır ki, öz hüququnu ancaq silah ilə
saxlaya bilər. Odur ki, əskərlikdən
qaçanı döyüb əziyorlar. Bir
millət öz cümhuriyyət və istiqlaliyyətini
müdafiə üçün cidasi (süngüsi) cavan əskərləri,
inqilabçıları olmalıdır. Nəinki
bir tək əskərlər, bəlkə
istiqlalını müdafiə etmək istəyən
bütün millət silaha sarılmalıdır. Ələlxüsus indiki zamanda ki, nəinki xaricdən,
nəinki denikinlər, hətta içimizdə də qara
qüvvələr var ki, bizi hər zaman yıxıb puç
etmək istiyorlar. (Soldan və mərkəzdən
alqış. Səslər: doğrudur, qəhr olsunlar, rədd
olsun xainlər). Əskəri işlərimiz həqqində
təqdim olunan layihədə komissiya dedigi kibi artıq bir
şey yoxdur. Əskəri məmurlara
lazımi miqdarda məvacib verməlidir; artıq da vermək
lazım gəlsə verməlidir, veriləcəkdir də.
Bunların həpsinə razıyız. Amma bir təvəqqemiz var. Bu pullar millət xəzinəsində
millətdən məşəqqət ilə qəpik-qəpik
yığılmış pullardır. Bu
pulları da millətin öz oğlanlarına sərf etməlidirlər.
Kəndçilərdən qəpik, qəpik
yığılmış pulları sərf etdikdə qənaət
etməlidir.
Sosialistlər fraksiyası tərəfindən
diyoram ki, namuslu, qeyrətli və şücaətli zabit və
əskərlərimizdən ötrü hər nə lazım
olsa verəcəgiz. (Şiddətli alqışlar).
Səslər - (Mərkəzdən)
Yaşasın sosialistlərimiz!
Layihə səsə qoyularaq
müttəhidülara qəbul olunur və hərbiyyə
naziri həzrətləri salondan getdikdə gurultulu
alqış ilə təşyih olunur.
Bitdi.
“Azərbaycan”
28 fevral 1919, ¹125
Müddəiyi-ümumi - prokuror,
ictimai ittihamçı
Davair - dairələr
Müfəttin - fitnə törədən
Yeni böhran
“İttihad” firqəsinin Fətəli
Xan kabinəsinə qarşı çıxışına rəğmən
parlaman məzkur kabinəyə etimad göstərməklə
bu kabinənin fəaliyyətindən məmnun
qaldığrnı bildirirdi. Lakin Azərbaycan hökuməti təşkili
günündən bəri bir bu qədər ağır zəhmətlərə
qatlaşmamış olan Fətəli Xan həzrətləri
bunun üstündən bir də cürbəcür dedi-qodular
arasında qalmaqla canının bilkülliyyə istirahətdən
düşüb də əsəbi bir hal peyda etməsilə bədəninin
yorunuq almağa böyük bir ehtiyacı olduğunu hiss edib,
zimam hökuməti özgə bir ələ ötürməgə
qərar verdi.
Yeni vücudə gəlmiş olan Azərbaycan
hökumətinin birinci Rəisi-Vüzərası olmaqla, Azərbaycan
tarixində mühim bir mövqe tutmuş olan Fətəli Xan
həzrətləri, bu yeni dövlətin vəziyyətini
taxta parələrdən əmələ
gəlmiş bir gəmiyə təşbih edirdi ki, bu gəmi
fırtınalı bir gündə dərya üzərində
hər saat və hər an dağa, daşa
çırpılıb dağıla bilmək təhlükəsi
qarşısında qalmış, bütün ümidini gəmiçinin
ustadlıq və məharətinə bağlamışdı.
Pəs bu zəif gəmini
fırtınalı gündə bu dağın, bu daşın
arasından səlamət keçirmək və sahili-nicata
çıxartmaq gəmiçiligini Fətəli Xan həzrətləri
öz boynuna götürməgi qəbul etdi və qəbul
edib də gəmisini kəmali-ehtiyat və ehtimam ilə
aparıb hələ sahili-nicata çıxartmadısa da,
firtına sakit olana qədər dağa və daşa
vurmayıb bunların arasından keçirtdi və bu
ustadlığında böyük bir məharət göstərdi.
Bu gün gəmimiz hələ
dənizdədir. Lakin dənizin firtınası sakit olubdur. Və
qorxulu dağlar və daşlar da dəxi salamatlıq ilə
keçirilibdir. Doğrudur, fırtına genə tazədən
qalxa bilər və sualtı və suüstü dağlara və daşlara təkrar
toxunmaq təhlükəsi də gələcəkdə genə
meydan ala bilər. Fəqət təkrar edirik ki,
bu halda dəniz əvvəlki halına nisbətən -
sakitdir. Ondan əlavə gəmimizin taxta
parələri, yəni daxili rabitələrimiz - bir-birinə
möhkəmləşibdir və əlavə dağa-daşa
çırpılmağa qarşı da gəmimizi qurtaracaq
xüsusi bir sipərimiz vardır. Deməli,
əvvəlki iztirab və təşvişə məhəl
yoxdur.
Pəs gəmimizi bu hala qədər
səlamət gətirmiş olan gəmiçimiz bir bu qədər
çəkmiş olduğu zəhmət və əziyyətlərindən
dolayı canının istirahətə möhtac olduğunu
hiss edərək sükanı özgəsinə
tapşırmaq istədi.
Yorulmuş bir can üçün
istirahət lüzumi o qədər vazeh bir əmrdir ki, bu
lüzuməti nəzərə almaq istirahətə möhtac
olan canın bədxahı olmaq deməkdir. Halbuki
Fətəli Xan həzrətlərinin bədxahı olmağa
heç bir həqq və səlahiyyətimiz yoxdur və olsaq
da naşükürlük töhməti üzərimizdə
layiq görünər.
Xan həzrətlərinə
istirahət üçün fürsət verib də istirahət
bədəndə bir keyimiş və rahatlanmış qüvvələr
ilə təkrar vətən və millət yolunda
mühüm işlər görəcək ümid və təsəllisi
ilə, idareyi-ümuri-dövləti başqa bir ələ
tapşırmaqlığımız lazım gələcəkdir.
“Başqa bir əl” seçmək
vəzifəsi parlaman sədrinin üzərindədir. Onu təsdiq
etmək isə parlamanın səvabdidinə yenə
bağlıdır.
Hər halda Fətəli
Xanın yerinə oturacaq bir şəxsi seçərkən
iki mühüm şərt var ki, onları daima nəzərdə
tutmalıdır.
Əvvəla budur ki,
seçilən zat müqtədir olsun və bunun bu
iqtidarından heç olmasa parlaman əksəriyyətinin -
peşin olaraq - vüqufi və ittilatı olsun. Vəilla hərçe
badabad bir adam seçmək və “görək bu necə
işləyəcək” - deyə bir ay imtahan məqami-rəyasətə
mindirmək və səhlkarlıqla millət və vətən
başında “imtahan meydanı” açmaq amalını hal və
övzaya yaraşan hərəkətlərdən ədd etmək
olmaz. Seçilən adam, təkrar edirik
bacarıq və cani-dil ilə iş görmək ləyaqətincə
parlaman əksəriyyəti tərəfindən
şayani-etibar və etimad olmalıdır.
İkinci şərt olaraq bunu nəzərə
tutmalıdır ki, seçilən adam
bacarıq və işgörənlikdən əlavə bir də
sahibi-təcrübə olmalıdır. Böylə ki, iş başına keçən kibi,
işin nərədə, nə məqamda
dayandırılmış olduğunu dərk edib də
toxdalmış işin davamına şüru etsin. Nəinki əhvalatdan bixəbər olub da, bir də
tazədən başlamaq məcburiyyətində qalsın.
Tazədən ancaq o iş başlanarkən, hələ indiyə
qədər başlanmayıbdır. Başlanmış
işlər isə - nöqsanatı rəf edilmək şərtilə
davam etdirilməlidir.
Bu iki şərt üzrə
seçilmış olacaq zat isə burasını nəzərdə
tutmalıdır ki; fırtına içindən və
daşlar arasından Fətəli Xan həzrətləri tərəfindən
səlamətlik ilə keçirilmiş olan gəmimiz bu
gün - nisbət etibarilə - sükun bir dəniz içində
üzməkdə olmaqla, bu gün-sabah təkrar qopmaq
ehtimalı meydanda olan firtına qorxusundan tamamilə təmin
edilmiş degildir. Ona görə bu sakitlikdən əcələ
ilə layiqincə istifadə edib də gəmimizi bir hala
salmalıdır ki, dedikcə möhkəm və mətin olub,
fırtına dalğalarının hücumlarından və
suiçi daşlarına toxunmaq təhlükəsindən əsla
qorxmasın. Böylə ki gəmi əhlinin - ki vətən
övladından muraddır - idarəni sahibi-iqtidar və təcrübəkar
bir əldə görüb də Sədi əleyhirrəhmənin
ağzı ilə:
“Çe bak əz möuce bəhr
anra
Ke darəd noh kəştiban!”
- diyəcək qədər
etimad və əmniyyəti olsun.
(Ardı var)
Hacıbəyli Üzeyir
“Azərbaycan”, 28 fevral 1919, ¹125
Şirməmməd
HÜSEYNOV
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiya
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
525-ci qəzet.-
2017.- 28 yanvar.- S.21.