Bədii nəsrimizdə İsa Hüseynov zirvəsi

Şahanə MÜŞFİQ

İsa Hüseynov zaman-zaman fərqli şəkildə dövrləşdirilən və bu dövrləşdirilmənin ənənə halını aldığı Azərbaycan ədəbiyyatının "altmışıncılar" adı ilə qəbul olunan parlaq ədəbi nəslinə mənsubdur.

Xüsusən, nəsr sahəsində hiss ediləcək, gözlə görüləcək dərəcədə canlanmanın müşahidə edildiyi bu dövr ədəbiyyatımıza Yusif Səmədoğlu, Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin, Mövlud Süleymanlı, Fərman Kərimzadə, Rüstəm İbrahimbəyov, Sabir Azəri və müasir Azərbaycan oxucusunun sevdiyi, qəbul etdiyi onlarla yazıçılar, tənqidçilər, yaradıcı adamlar bəxş edib. "Altmışıncılar" nəsli öz gəlişi ilə ədəbiyyatımızda səs saldığı kimi, yetəri qədər diqqət cəlb etməyi də bacardı.

Öz əsərləri ilə müasirlərindən fərqlənən İsa Hüseynovun çoxşaxəli yaradıcılığı, ədəbiyyatın bir çox janrlarında qələmə aldığı dəyərli nümunələr müəllifin yaradıcılıq potensialının, təhkiyə areasının xeyli zəngin olduğunu göstərir. Özünəməxsus maraqlı təhkiyə üslubu olan yazıçının qəhrəmanları əsasən kiçik, gözdən uzaq Azərbaycan kəndinin problemlər içərisində itib-batan sakinləri və ən qədim Bağ nəslinin nümayəndələri - Əmirlilərdir. Bu problem onun əsərlərində bir xətt üzrə inkişaf edərək, müxtəlif məkanlarda, müxtəlif rollarda əks olunur və zaman-zaman öz aktuallığını artırır. Yazıçının qələmə aldığı bədii nümunələr, yazdığı ssenarilər onun yaradıclığının zənginliyini bir daha sübut edir.

İsa Hüseynov olduqca maraqlı və böyük yaradıcılıq yolu keçmiş, əvəzsiz nadir incilər yaratmışdır. Bu incilər altmışıncılar deyilən nəslin yetişməsində, formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Onun yaradıcılığına ən layiqli qiyməti qüdrətli qələm sahibləri vermişlər.

M.Hüseyn, M.İbrahimov, M.Arif, M.Cəfər, İ.Şıxlı, İ.Əfəndiyev və b. kimi söz ustaları, Asif Əfəndiyev, C.Abdullayev, T.Hüseynoğlu, T.Hacıyev, X.Əlimirzəyev, K.V.Nərimanoğlu, N.Cəfərov, A.Hüseynov kimi tanınmış tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar onun haqqında müxtəlif xarakterli yazılarla mətbuatda çıxış etmiş, ziddiyyətli fikirlər söyləmişlər.

İsa Hüseynovun yaradıcılığında diqqət cəlb edən başlıca amil psixologizmin əsərlərdəki güclü təzahürüdür. İstər dövrün, istər ayrı-ayrılıqda bütün obrazların, istərsə də cəmiyyətin psixoloji durumu böyük ustalıqla təsvir edilir. Ümumiyyətlə, psixologizmi onun əsərlərinin əsas məziyyəti hesab edə bilərik. Bunu povest və hekayələri ilə yanaşı, "Yanar ürək", sonrakı zamanlarda isə "İdeal" romanında görürük. Hər iki əsərdə obrazların mənəvi dünyası, zaman axını nəticəsində əmələ gələn psixoloji dəyişiklikləri yazıçı poetik dillə zəngin təsvir və ifadə üsulları vasitəsilə qələmə almışdır.

O, cəmiyyətdəki nöqsanları, eybəcərlikləri ört-basdır etmədən, açıq-aydın və reallığa uyğun şəkildə əks etdirir. Yazıçının başlıca xüsusiyyəti odur ki, o, cəmiyyətdəki eybəcərliyi bir şəxsin, bir insanın üstünə atmır, dövləti, hakim dairələri qüsursuz, haqqın tərəfdarı kimi saxta tablolarda təsvir etmirdi. "Saz", "Kollu Koxa" povestlərində, "Yanar ürək" romanında hakim dairələrdəki səlahiyyətli şəxslərin xarakterindəki mənfi xüsusiyyətləri, yaltaqlığı, riyakarlığı adi kənd adamının təmizliyi, saflığı fonunda göstərməyi bacarırdı.

İsa Hüseynov əsasən povest və romanları ilə tanınsa da, yaradıcılığının ilk illərində qələmə aldığı hekayələri də diqqətə layiqdir. Doğrudur, hekayələrinin sayı çox deyil, ancaq öz bədii gücü, poetik imkanları, zəngin və dolğun obrazları ilə Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yerlərdən birini tutub. Ədibin hekayələrində sadəlik, şirinlik, xalq ruhu oxucunun marağına səbəb olur. Hekayələrinin demək olar ki, hamısının mövzusunu müəllif yaxından bələd olduğu, ruhuna hopdurduğu kənd həyatından almışdır. Onun qəhrəmanları da yaxşı tanıdığı, duyduğu kənd insanlarıdır. "Başa düşə bilmirəm" hekayəsindəki Xədicə, "İnciklik" hekayəsindəki Qəndəf, "Cığırlar" hekayəsindəki Sevər belə qəhrəmanlardandır.

Lakin onun hekayə yaradıcılığı çox məhdudddur. Bu da onun detalçı dilindən irəli gəlir. Onun əsərinə seçdiyi sujet geniş, təsvirləri zəngin, bədii təfəkkürü isə çoxşaxəlidir. Məsələn, müəllif adi bir lövhəni, hansısa fəslin təsvirini və ya adi bir otağın görünüşünü sözlə elə ifadə edir ki, sanki həmin detal oxucunun gözü qarşısındaca canlanır.

Bildiyimiz kimi, rejimin tələbi ilə ədəbiyyatımızda çox uzun müddət kolxoz mövzusu başlıca mövzulardan idi. Ancaq adını çəkdiyimiz 60-cılar nəsli bu tabunu qırıb, əsərlərinə yeni mövzular gətirməyi bacardılar. Onların içərisində İsa Hüseynov xüsusilə seçilirdi. O, kolxoz mövzusunu ciddi kənd problemləri ilə əvəz edə bilən bir yazıçı oldu. O dövr Azərbaycan kəndi özünün ən yaxşı təcəssümünü məhz onun əsərlərində tapdı. "Saz", "Tütək səsi", "Yanar ürək", "Teleqram", "Kollu Koxa" və s. kimi əsərlərdə yaradılmış kənd bir neçə il öncə kolxoz ədəbiyyatında təsvir olunan kəndin əslində eynisidir, dəyişən bir şey yoxdur, ancaq tək fərq ondadır ki, bu kənd reallıqları ilə təsvir edilib. Bu əsərlərində yazıçı sanki kolxozlardakı bir sıra nöqsanları açıb göstərməyi qarşısına məqsəd qoyub. Bu da ədəbiyyatımızda yenilik idi. Bu vaxta qədər ədəbiyyatımızda kolxoz quruluşunun müsbət keyfiyyətləri əks olunurdusa, artıq İsa Hüseynov həqiqətləri qələmə alaraq, quruluşun iç üzünü açıb göstərdi.

Həmin zamanlarda da xalqı əsas narahat edən problem müharibə idi. Elə yaradıcılığa müharibə dövründə başlayan ədibin də əsərlərinin əsas mövzusu məhz müharibədən götürülmüşdü. O, təsvir etdiyi Azərbaycan kəndinin timsalında müharibədən əziyyət çəkən bir dünyanın obrazını yaratdı. Bu mənada "Tütək səsi" və "Saz" povestləri nəinki təkcə müəllifinin yaradıcılığında, o cümlədən, bütün Azərbaycan ədəbiyyatında ən yaxşı əsərlərdən hesab edilir. Burada əks olunan insanlar müharibəni yalnızca məişətlərində deyil, canlarında, ruhlarında, düşüncələrində, bütün varlıqlarında yaşayan insanlardır.

Bu əsərlərdə müharibə heç bir şəkildə pislənmir, lənətlənmir, sadəcə göstərilir, onun haqqında nəticə çıxarmaq isə oxucunun ixtiyarına buraxılır. Xüsusən əsərlərin əvvəlində povestin məhz müharibə mövzulu olduğunu, hadisələrin hansı şəraitdə cərəyan etdiyini bildirmək üçün müəllif olduqca uğurlu yol seçir. Məsələn, "Saz" povestinin əvvəlində deyilir: "Ötən əsrin 41-ci ilindən, yəni SSRİ ilə Almaniya arasında o dəhşətli müharibə başlanandan sonra dünyamızın hər yerində olduğu kimi, İsfəndiyar kişinin evində, dəmirçixanasında və həyatında da hər şey dəyişmişdi".

"Tütək səsi" povestində isə vəziyyət daha acınacaqlıdır. Burada ilk cümlələr müharibənin əlamətlərindən birinin təsviri ilə başlayır. Nədir bu müharibənin əlaməti? Aclıq!

Müharibə hər şeyin bəlası idi. "İnsanı çörəklə sınağa çəkməzlər" - deyirlər, müharibə isə insanı məhz çörəklə, bir tikə quru loxma ilə sınağa çəkir. Bunun ən gözəl və eyni zamanda ən ağrılı təsvirinə sözügedən povestin lap ilk cümlələrində rast gəlirik: "Necə oldu, səmum hardan əsdi ki, doyunca yuxuya da həsrət qala-qala gecə-gündüz işləyən qazancıl adamlar birdən-birə zəlilləşib, "aclıq" adlanan dəhşətin pəncəsində, bir tikə çörəyə də möhtac olub, üstəlik, zülm altına düşdük?! Fikirləşirəm, sualıma cavab əvəzində illərin uzaqlığında "pəpə, pəpə, a mənə pəpə!"- deyən körpənin səsi çəkib məni o uzaqlığa - 1942-ci ilə aparır, indi acı xatirələrə dönmüş o müharibə dövrünün hələ əsgərlik yaşı çatmamış vətəndaşına çevirir..."

Bu təsvirdə müharibənin gülləbaranı yoxdur, ölüm-itim yoxdur, qan axmır, tanklar insanları əzmir, əsgərlər dinc əhalinin yurd-yuvasını dağıtmır, evləri yandırmır, uşaqlar öldürülmür. Bu dəhşətlərin, bu vəziyyətin heç biri burada yoxdur. Ancaq burada bunlardan daha dəhşətli bir hal yaşanır: bir körpənin aclığı və bu aclıq qarşısında körpəsinin üzünə baxa bilməyən bir ana: "Anam cınqırını da çıxarmır. Uşaq onun əl-qolundan çəkişdirir. Anam yenə dillənmir. Dillənsə, yəni oyaq olduğunu bildirsə, gərək yenə durub Mehbalı əmigilə getsin, üzünə üzqaralığı çəkib borc istəsin. Mehbalı əmigildən isə iki dəfə almışıq. Üçüncü dəfə getmək... Yox!.. İndi onlar da biz kökdə deyillərmi?"

Müharibəni yaşamayan, görməyən insan belə bu təsvirlərdən ağrı, acı duyur. Əslində, müharibə "Saz", "Tütək səsi" povestlərindəki kəndlərdən çox-çox uzaqlarda baş verir. Hansı ki, buradakı insanlar bəlkə də həmin yerlərin dünyanın hansı tərəfində olduğunu belə bilmirlər. Ancaq yerini bilmədikləri həmin müharibə insanlara uzaq olduğu qədər yaxındır. Bu yaxınlıq onların evlərinin içinə, çörək təşnələrinə qədər gəlib çıxıb. Deməli, müharibənin də uzağı, yaxını yoxdur, o varsa, həmişə yaxındadır, qaşla-göz arasında, alınan nəfəsdədir. Onun öz məntiqi, öz qayda-qanunu var.

Bəlkə də müharibə haqqında bu vaxta qədər deyilmiş ən gözəl fikirlərdən biri elə sözügedən povestdəki fikir idi. Orada qoca, elin ağsaqqalı Qılınc Qurbana deyir: "Müharibə olmasaydı, Cəbrayıl o qapını açmazdı".

Bu təsvirlərdən çıxış edərək əminliklə demək olar ki, yazıçı müharibə dövrünü görməkdən, yaşamaqdan əlavə, onu həm də çox gözəl hiss edir, duyurdu.

Akademik İsa Həbibbəyli ədibin həmin povestləri haqqında danışarkən onun yaradıcılığının ilk mərhələsini bu cür qiymətləndirir: "İsa Hüseynov povestlərində həyatı roman miqyasında dərin və əhatəli şəkildə göstərmişdir. Onun əsərləri, xüsusən də hekayələri və povestləri insan və zaman haqqında yanar ürəklə deyilmiş yazıçı monoloqudur. "Doğma və yad adamlar" romanı, povestləri roman təəssüratı yaradır. İsa Hüseynov sözünü povest həcmində və lakin roman dərinliyində deməyin ustadıdır".

Tənqidçi Vaqif Yusifli İsa Hüseynovu "təpədən-dırnağa Azərbaycan yazıçısı - Azərbaycan bədii düşüncəsinin yetirməsi" adlandırır. O qeyd edir ki, dünyada bir-birinə bənzəyən, bəzən bir-birinin təkrarı və davamı olan yazıçılar var, lakin İsa Hüseynov heç kimə bənzəmir və ona bənzəmək də mümkün deyil. Həqiqətən də Anar "Qəribə dünyanın adamı" məqaləsində qeyd edir ki, XX əsrin ən böyük yazıçılarından biri hesab edilən Çingiz Aytmatov İsa Hüseynovu özündən daha qüvvətli, daha istedadlı yazıçı hesab etdiyini vurğulamışdı. Hansı ki, İsa Hüseynov daha çox onunla müqayisə edilirdi.

Fikrimcə, oxucunu İsa Hüseynovun əsərlərini oxumağa vadar edən başlıca məziyyətlərdən biri də bədii dildir. Demək olar ki, bütün əsərlərin mövzusu kənd həyatından, sadə adamların məişətindən gəldiyindən dili də o həyatın sadəliyi ilə uzlaşır. Ancaq bu sadəlik heç də bəsitlik demək deyil. Çünki nasirin təhkiyə dili bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə o qədər zəngindir ki, bunlar əsərin dilinin canlı, axıcı olmasını təmin edir, oxucu hekayənin, povestin, hətta irihəcmli romanın belə bir cümləsini ötürmək istəmir. Sanki əsər oxucunun dilində su kimi axıb gedir. Bu dil zənginliyi ilə yanaşı, dinamikliyi, oynaqlığı ilə insanı cəlb edir. Sanki yazıçı özü sözlə oynayır, onu əlində "xəmir kimi yoğurub" öz istədiyi formaya sala bilir. Maraqlıdır ki, bunun özü belə heç bir yerdə sünilik, qeyri-təbiilik yaratmır.

Müəllif təhkiyəsindən əlavə, obrazların dili, dialoqları, mükalimələri də xoşagələn və diqqətçəkicidir. Hər bir obrazın öz dili, öz danışığı var. Bu dil sanki başıqarlı dağların yaşıl yamaclarından, quşların şirin civiltisindən, şəlalənin oynaq şırıltısından, küləyin xəfif xışıltısından süzülüb gəlir. Bu fərqlilik yalnız obrazıları bir-birindən ayırmır, bir qəhrəmanın müxtəlif dövrdəki təsvirini də ayırır. Həmin qəhrəmanın müxtəlif dövrlərdəki nitqləri də bir-birindən seçilir. Məsələn, "İdeal" romanındakı Səməd on səkkiz yaşında daha sadə danışırsa, yeddi - səkkiz ildən sonra nisbətən fərqli nitqlə qarşımıza çıxır. Bu da müəllif qələminin inandırıcılığına gətirib çıxarır. Bunu İsa Hüseynov qələminin daha bir uğuru hesab edə bilərik.

Müəyyən dövrdən sonra İsa Hüseynov öz yerini İsa Muğannaya verdi. Özünün də dediyi kimi, "İdeal" romanı və ondan sonra yazılmış bütün əsərlərdə İsa Muğanna İsa Hüseynovun deyə bilmədiklərini dedi. Amma diqqətli oxucu Muğannada da Hüseynovu tapmağı bacarır. Bütün hallarda Azərbaycan ədəbiyyatında böyük bir İsa Hüseynov (Muğanna) dövrü yaşandı. Bu dövr özündən sonra çox yazıçıların yetişməsində böyük rol oynadı.

Əslində, İsa Hüseynovu (Muğannanı) anlamaq elə də çətin deyil. Onun əsərlərini oxuduqca başa düşmək olur ki, o, yalnız öz dərdlərini çəkmir. Heç onu məşğul edən problemlər yalnız Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının problemləri də deyil. O, bəşəriyyətin yazıçıdır. Çünki onun dərdi bəşəriyyətin, insanlığın dərdləri ilə ortaqdır.

Aprelin ilk günü bu böyük yazıçının ölümünün dördüncü ildönümü tamam oldu. Sağlığında bu qədər böyük irs yaratmış insanlara "ölüm" sözü heç zaman yaraşmaz. Elə İsa Hüseynova da yaraşmır. Özünün də dediyi kimi, ölüm yoxdur, ayrılıq var. İnsanı incidən də elə budur. Biz oxucular isə onu hər əsərində, hər cümləsində yenidən tapacaq, əbədiliyini hər dəfə yenidən qutlayacağıq!

525-ci qəzet 2018.- 3 aprel.- S.7.