Elçinin yaradıcılıq yolu kreativ təfəkkürün yeni formatında

Akademik Nizami Cəfərov müasir ədəbiyyatşünaslıq elmimizin və ədəbi tənqidimizin ən nüfuzlu şəxsiyyətlərindən biridir.

Olduqca önəmli və dəyərli yaradıcılığa malikdir. Eləcə də, Xalq yazıçısı Elçin müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ən istedadlı nümayəndələrindən biridir. Belə bir nüfuzlu alimin belə bir nüfuzlu yazıçının yaradıcılıq yolundan bəhs etməsi təbiidir və xüsusi dəyərə malikdir.

Xalq yazıçısı Elçin həmişə sevilə-sevilə oxunan, ədəbiyyatsevərlərin, elmi-ədəbi mühitimizin diqqət mərkəzində olan görkəmli bir sənətkardır. Həm akademik Nizami Cəfərov, həm Xalq yazıçısı Elçin, heç şübhəsiz, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının fenomen simalarındandırlar... Bu ədəbi simaların bir məkanda birləşməsi böyük ədəbi hadisədir...

Elçinin yarım əsrdən artıq bir dövrü əhatə edən zəngin yaradıcılıq yolu həmişə maraqla izlənib, tədqiq edilib, görkəmli elm və sənət xadimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Akademik Nizami Cəfərovun "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" adlı kitabı da bu silsilədən olan ən dəyərli ədəbiyyat faktıdır...

Ötən əsrin 60-70-ci illərində Elçin tamamilə orijinal, fərqli, oxunaqlı üslubda qələmə aldığı, real həyatdan götürülmüş hekayələri ilə ədəbiyyata gəlibdir. Bu maraqlı yaradıcılıq həmişə yüksələn xətt ilə inkişaf edib, kamilləşib və bu gün onun yazdığı hekayələr, povestlər, romanlar, xüsusilə də, tarixi romanlar yüksək, əvəzedilməz istedada malik yüksək yazıçı zövqündən xəbər verir. Belə ki, Elçinin bədii yaradıcılığının janr müxtəlifliyi, onun ümumi yaradıcılıq istedadının çox şaxəliliyinin göstəricisidir və diqqəti cəlb edir: hekayə, povest, roman, dram, ssenarilər, publisistika, memuar və bu müxtəliflikdə aydın görünən bir özünəməxsusluq meyarı və bu meyarı yüksək səmimiyyətlə, dərinliklə aşkarlayan monoqrafiya...

Böyük bir alimin, akademik - Nizami Cəfərovun Xalq yazıçısı Elçin haqqında yazdığı bu kitab görkəmli yazıçının ədəbi fəaliyyətinə verilmiş ən yüksək dəyərdir. Müəllif burada yazıçının yaradıcılığını ədəbi dolğunluğu ilə, bütün mərhələləri ehtiva edərək təqdim edir. Qeyd etdiyimiz kimi, ədəbiyyata hekayəçi kimi gəlmiş Elçin 60-70-ci illərdə bu janrın böyük ustası kimi tanınaraq sonrakı onilliklərdə də hekayə yaradıcılığını yüksələn xətlə davam etdirib. Lakin 70-ci illərdə povest, 80-ci illərdə roman, 90-cı illərdə isə dram onun bədii təfəkküründə hekayə ilə ciddi rəqabətə girməklə daha çox önə çıxa bilib. Elçinin yaratdığı əsərlər öz aktuallığını heç vaxt itirməyib. Onun obrazları hər dövr üçün aktualdır. Müəllifin yazdığı bu kitab bir daha bizə Elçinin ədəbi fəaliyyətini təhlil etməyə və onun yaradıcılığı haqqında düşünməyə istiqamət verir...

Tədqiqatçının təbirincə desək, Elçin ədəbiyyatımızın canlı klassiklərindəndir. Onun haqqında yazmaq, həm də müasir, çağdaş ədəbiyyat haqqında yazmaq deməkdir. Bu monoqrafiyada yazıçının bütün yaradıcılığı təhlil olunub və yeni kontekstdən yanaşılıb. Elçinin əsərlərinin öz ahəngi və ritmi var.

Belə bir kitabın ərsəyə gəlməsi ölkəmizin ədəbi mühitində çox əlamətdar hadisədir. Bu kitabı ədəbi nəzəriyyəçilik və ədəbi dilin işlədilməsi baxımından mühüm bir hadisə kimi qiymətləndirərdik. Kitab akademik üslubdan uzaq yaradıcı yanaşmanın məhsuldur. Elçin yaradıcılığı haqqında çox danışılıb. Onun yaradıcılığı sonsuza qədər müraciət edilməli və tədqiq olunmalı mənbədir. Bu kitab, eyni zamanda, onun yaradıcılığını yeni yanaşmada təqdim edir.

Elçin yazıçıdır, dramaturqdur, ssenaristdir, publisistdir, ədəbiyyatşünas-tənqidçidir, böyük alimdir, həm də ictimai xadimdir... Elçinin dünya səviyyəli bir yazıçıdır. Onun yaradıcılıq təkamülünün sərhədləri sonsuzdur. Elçin yaradıcılığında hər bir tədqiqatçının faydalana biləcəyi kifayət qədər zəngin material var. Əsas mənbə onun bənzərsiz, mükəmməl və tükənməz istedadıdır ki, akademik Nizami Cəfərov bu mükəmməl əsərində bu mükəmməlliyi ustalıqla aşkar edibdir. Nizami Cəfərovun "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" kitabı, eyni zamanda, elmi-tədqiqat mənbəyi kimi, yeni fikrə stimul verən mükəmməl bir monoqrafiyadır.

İndiyədək Elçin haqqında yüzlərlə kitabın, tədqiqat əsərləri işıq üzü görübdür. Lakin akademik Nizami Cəfərov bütün keçilmiş yola yeni nəzər salmaqla yazıçını hamının başa düşəcəyi dildə, həmçinin, tamamilə yeni fikir müstəvisində təqdim etməyi bacarıb.

Bu kitabın bədii-poetik, nəzəri məziyyətlərindən biri də odur ki, hər iki qələm adamının yaradıcılığının özünəməxsus keyfiyyətləri burada yüksək intellektlə qovuşa bilibdir. Böyük bir alimin - Nizami Cəfərovun Xalq yazıçısı Elçin haqqında yazdığı bu kitab görkəmli ədibin fəaliyyətinə yüksək diqqət və qiymətin göstəricisidir. Müəllif burada yazıçının yaradıcılığını geniş şəkildə, ədəbi dolğunluqla təqdim edir. Elçinin Azərbaycan xalqının, dövlətinin tarixində özünəməxsus yer tutması ilk növbədə ədəbi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Onun əsərləri öz dəyərini itirmir və yaratdığı obrazlar da hər dövr üçün aktualdır. Nizami Cəfərovun yazdığı bu kitab bir daha bizə Elçinin ədəbi fəaliyyətini təhlil etmək və onun yaradıcılığı haqqında düşünmək üçün istiqamət verir. Nizami Cəfərov bu kitabında yazıçının bütün yaradıcılığını təhlil edib, ona yeni kontekstdə yanaşıb. Bu kitab, eyni zamanda, onun yaradıcılığının ümumi mənzərəsini əks etdirir, yeni yanaşmada təqdim edir.

Nizami Cəfərov Elçinin yazıçıya vacib olan iki xüsusiyyətini - cəsarət və səmimiyyətini xüsusi vurğulayır, onun nəsrinin ən mühüm məziyyəti olan qeyri-adi təhkiyəsinin əsas xüsusiyyətlərini aşkarlayır. Nizami Cəfərov öz kitabında Elçin müəllimin mənəviyyata böyük önəm verən, insanı yüksək amallara səsləyən sənətkar olduğunu bədii materialın elmi-nəzəri təhlillərə söykənən arqumentlərlə sübuta yetirir, ətraflı bəhs edir.

Kitabda doğru olaraq vurğulanır ki, Elçin Azərbaycanda ədəbiyyatı ən çətin zamanlarda qürurla yaşadan görkəmli söz və qələm adamıdır. Müəllif böyük ədibi müasir ədəbiyyatda bir fenomen hesab etdiyini, onun ədəbi istedadının arxasında zəngin, mənalı, mükəmməl bir həyat yolunun olduğunu göstərir...

Müşahidə edilir ki, akademik Nizami Cəfərov kitabı qələmə alarkən Elçinin bütün əsərlərini yenidən mütaliə edib. Əslində, kitab yazıçı Elçin haqqındadır və müəllif yazıçı Elçini bütün yönlərdən ustalıqla təqdim edibdir. Və onun bu qənaəti - "Elçin Azərbaycanı dünya miqyasında təmsil edəcək ədiblərdəndir" qənaəti hamını inandırır!

Əsərin qiymətli cəhətlərindən biri də budur ki, bu kitab ədəbiyyatşünaslıq ilə tənqidin kəsişdiyi nöqtənin ifadəsidir. Bu iki məfhumun yaxınlığı haqqında müxtəlif fikirlər səslənsə də, düşünürəm ki, bu monoqrafiya bir "kompas" kimi o nöqtəni göstərən əyani vəsaitdir. Burada həm ədəbiyyatşünas tədqiqatına, həm də ədəbi tənqidə yer verilib, başqa sözlə, Nizami Cəfərov bu tədqiqatında kreativ ədəbiyyatşünas təfəkkürü ilə kreativ tənqidçi təfəkkürünü qəribə bir tərzdə qovuşdurub, uyuşdurub. Şübhəsiz, "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" əsəri akademik Nizami Cəfərovun çağdaş ədəbi prosesə növbəti layiqli töhfəsidir...

Bu kitab böyük təfəkkür sahibi olan bir müasirin eyni dəyər daşıyıcısı olan öz müasirinə, onun sənətinə və şəxsiyyətinə olan marağının bəhrəsi, öz müasirinə verdiyi qiymətdir. Özü də vaxt itirmədən, gözləmədən verilən qiymət...

Belə bir kitabın ərsəyə gəlməsi ölkəmizin ədəbi mühitində çox əlamətdar hadisədir. Bu kitabı ədəbi nəzəriyyəçilik və ədəbi dilin işlədilməsi baxımından mühüm bir hadisə kimi qiymətləndirərdim...

Kitab akademik üslubdan uzaq yaradıcı yanaşmanın məhsuludur. Elçin yaradıcılığı kodlarla və sirlərlə dolu olan bir yaradıcılıqdır. Onun əsərləri qapalı məqamlarla doludu və kütləvilikdən daha çox, intellektual səviyyəyə hesablanıb. Nizami Cəfərov da araşdırmasında bu tendensiyanı əsas götürüb...

Nizami Cəfərov kitabında Elçin yaradıcılığını həm dilçi, həm də ədəbiyyatşünas kimi araşdırıb, incəliklərinə qədər izləyib. Doğru qənaətə gəlib ki, Elçinin əsərlərində mənəviyyat, paklıq, ideal məsələləri həmişə ön planda yer alır. O, insanın mənəvi ucalığını müstəsna bir məntiqlə təsvir edə bilir.

Bu əsər ədəbi düşüncəmiz üçün iki cəhətdən önəmlidir. Kitab çağdaş nəsrimizin canlı klassiki barədə çağdaş ədəbi-filoloji fikrimizin mütəfəkkir bir siması tərəfindən yazılıb. Belə kitablar isə nadir hallarda qələmə alınır.

Nizami Cəfərovun kitabda dəqiq ifadə etdiyi bir fikri xatırlayıram: "Bu kitabda söhbət yazıçı Elçindən gedir" demək, heç də o mənaya gəlmir ki, Elçinin yazıçılığı onun alimliyindən, publisistliyindən, ictimai və dövlət xadimliyindən tamamilə təcrid olunur. Əslində, bu, prinsip etibarilə, mümkün deyil... Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Elçinin yazıçı istedadında onun alimliyi də, publisistliyi də, ictimai və dövlət xadimliyi də fitri bir inersiya ilə öz təbii ehtivasını tapır.

Səksəninci illərin əvvəllərində yazdığı "Mahmud və Məryəm"də türk dünyasının dərdləri sarışın oğlanın - Süleyman paşanın dilindən bir az da kəskin şəkildə verilmişdi. Üstündən 30 il keçəndən sonra yazdığı "Baş" romanında da eyni fəlsəfi-milli axar davam edir. Qəribədir ki, bu dəfə yenə də başqa bir Mahmudun dilindən: "Millət bir olsaydı Aleksandrı da bura gətirərdik"; "Göndər! Göndər, qoy ruslar dar ağacından assınlar məni! Rusların ayaqları altında olmaqdansa, onların başlarının üstündən dar ağacında asılmaq yüz dəfə şərəflidir".

"Ölüm hökmü" də, çağdaş ədəbiyyatımızın ən möhtəşəm romanı olan "Baş" da yüz ildən sonra sadəcə bir yazıçının deyil, eyni zamanda, bəlkə də daha çox bir dövlət xadiminin, siyasət adamının, ideoloqun əsərləri kimi də diqqətə alınacaq.

Burada bir cəhəti xüsusi ilə vurğulamaq istərdim, o da tədqiqatçı şəxsiyyəti ilə yazıçı şəxsiyyətinin uyarlığı, müvaziliyidir. Fikrimcə, çox az sayda kitablar var ki, müəlliflə onun tədqiq etdiyi obyekt çox nadir halda bir-birini tamamlayır. Bu kitabla tanış olaraq gördüm ki, bu balans, bu üzvi bağlılıq təbii şəkildə qovuşub, qorunub və öz orijinal üslubunu formalaşdırıb...

Nizami Cəfərov həmişə olduğu kimi, bu əsərində də, sözün emosional, praqmatik funksiyasını daha da gücləndirib. Əslində, bu kitabı poetik bir əsər kimi də oxumaq mümkündür. Ən yaxşısı odur ki, Nizami müəllimin Elçin yaradıcılığından götürdüyü sitatlarla özünün ümumiləşdirmələri bir-birini tamamlayır... Elçinin şairanə təhkiyəsi ilə Nizami Cəfərovun lirik-emosional tədqiqat üslubu bu kitabda bir araya gəlib. Nizaminin araşdırmasının üstünlüyü orasındadır ki, o, Elçinin bütün əsərlərini sistemli şəkildə, heç birini kənar qoymadan tədqiqata cəlb edə bilib və lirik, şairanə bir təhkiyə ilə oxucusuna çatdırıb; Elçinin yaradıcılığı haqqında oxucuda tam təsəvvür yaradıbdır.

Keçən əsrin altmışıncı illəri XX əsr Azərbaycan mədəniyyəti tarixində yeni, növbəti İntibah dövrü sayıla bilər. Və İntibah deyəndə mən yeni dünyagörüşünü, mədəniyyət, xüsusilə, ədəbiyyat aləmində baş verən əhəmiyyətli dəyişiklikləri nəzərdə tuturam. Yeni dünyagörüşü yeni mədəniyyət, yeni ədəbiyyat yaradır və sovet quruluşunun, bərqərar olmuş sistemin hələ çökmədiyi, amma dəyişikliyə və yeniləşməyə doğru gedən bir dövrdə ədəbiyyatın - söz sənətinin yeni bir nəsli -"altmışıncılar" ədəbiyyata gəldilər... Elçin - o illərdə bu intibahın aparıcı nümayəndələrindən biri, indi XXI əsrdə bütün millətin, Türk dünyasının, eləcə də Qərb aləminin tanıdığı, təqdir etdiyi sənətkar, Azərbaycan mədəniyyətini sözün həqiqi mənasında bütün dünyada təmsil edən görkəmli mədəniyyət xadimidir. O, təkcə XX əsrin yox, XXI əsrin də fikir, düşüncə, əqidə, Azərbaycan həqiqətlərini yüksək tribunalardan, yüksək mövqelərdən səsləndirən bir ziyalıdır.

Akademik Nizami Cəfərov Elçinin yaradıcılığına yeni tədqiqat metodu ilə yanaşaraq bir yazıçı kimi təkamülünü ümum ədəbiyyatımızın yeni dövr nəsri kontekstində izləyir. Zəngin elmi-nəzəri və bədii material əsasında, yüksək intellektual üslubda yazılmış monoqrafiyada yeni nəsr və müəllif mövqeyi, nəsrin poetikasında müəllif və üslub, ədəbi tənqidin bədii təkamüldə rolu kimi qlobal estetik problemlər nəzərdən keçirilir, Elçin yaradıcılığını ilk kitabından lap son əsərlərinə qədər vərəqləyir, təhlil və şərh edir, dəyərləndirir, akademikin təbirincə desək: diaxron planda və sinxroniyada ehtiva edir, başlıca hədəf olaraq mətnləri görür, məhz tekstdən kontekstə boylanır... Elçinin, demək olar ki, heç bir əsəri diqqətdən yayınmır, nəsr yaradıcılığı isə istisnasız, bütövlükdə tədqiqat predmetinə çevrilir.

Bildiyimiz kimi, Elçinin yaradıcılığı haqqında çox yazılıb, amma belə oxunaqlı, dərin elmi-publisist üslubda yazılmayıbdır. Akademik Nizami Cəfərov Elçinin yaradıcılığına yeni yöndən, istiqlal məfkurəsinin parlaq işıqları altında yanaşıb. Bu monoqrafiyada Elçin yeni məfkurənin milli Azərbaycan yazıçısı kimi təqdim olunub. Müəllif Elçinin yaradıcılığını Şərq-Qərb dəyərlərinin vəhdəti kontekstində araşdıraraq onun dünya standartları səviyyəli yazıçı istedadını və mədəniyyətini açmağa çalışmış və buna nail olmuşdur.

Zəngin bədii və elmi faktlar əsasında Nizami Cəfərova məxsus improvizə ilə yazılmış bu əsərdə yeni nəsr və yazıçı mövqeyi, ənənəvi müsbət qəhrəmanın yenilənmiş ədəbi taleyi, bədii təkamüldə reallıq və rəmz, yazıçı özünüifadəsinin orijinallığı, lirik-psixoloji nəsrdə müəllif başlanğıcı, bu nəsrdə ənənə və novatorluğun vəhdəti, adi qəhrəman və şəxsiyyət, bədii təhkiyədə psixologizm, habelə lirik-psixoloji üslubun poetikası kimi ciddi problemlər nəzərdən keçirilir. Özü də, bütün bunlar ədəbi-bədii nəsrimizin çox müxtəlif, fərqli dövrləri ilə - "altmışıncılardan yetmişlərə", "səksənlərdən doxsanlara", doxsanlardan müasir yeni əsrə keçidlərlə əlaqədə, fərdi yaradıcılığın təkamülünü dürüst izləməklə, ədəbi azimutdan yayınmamaqla, yüksək səriştə ilə həyata keçirilir...

Bu monoqrafiya nəzəri aspektdə düşünülsə də, çevik bir üslubda, müasir tənqidçi manerası ilə yazılıbdır. Bu da əsərə elmi-nəzəri siqlətlə bərabər, həm də şirin bir oxunaqlıq gətirir, fəal, dinamik bir səciyyə bəxş edir.

Müəllif tədqiqatçı Elçinin yazıçı manerasını bədii mətnin faktları əsasında, təhlil və təşrihlə açır, onun "yazıçı-sosioloq" və "yazıçı-psixoloq" proobrazının konturlarını cızır. "Elçin üslubu" anlayışını yaradan əsərlərin bədii quruluşu, təhkiyə tərzinin kifayət qədər mürəkkəb, çoxçeşidli, çoxsüxurlu cəhətlərini ilmə-ilmə ilmələyir...

Müəllif-tədqiqatçı Nizami Cəfərov öz qələm həmkarlarından sərf-nəzər etmir, fikrini əsaslandırmaq, yaxud inkişaf etdirmək üçün akademik Mirzə İbrahimovun, Məmməd Arifin, Məmməd Cəfərin, Bəkir Nəbiyevin, Əziz Mirəhmədovun, Bəxtiyar Vahabzadənin, Yaşar Qarayevin, Nərgiz Paşayevanın, İsa Həbibbəylinin, Elçinin özünün və digərlərinin ədəbi-nəzəri fikirlərinə müraciət edir, bununla da, mərhələ-mərhələ "elçinşünaslıq" adlandırılan mətləbə də aydınlıq gətirir, "elçinşünas"lığın mənzərəsini yaratmağa müvəffəq olur...

Məsələn, akademik Nizami Cəfərov "Elçin üslubu"nun müəyyən cəhətlərini aşkarlayarkən akademik Nərgiz Paşayevanın: "Elçinin fərdi, tamam orijinal üslubunu səciyyələndirən əlamətlər arasına, ilk növbədə, bu üslubun emosionallığını, ondakı analitik məzmunu, sətiraltı ironiya ilə lirikanın vəhdətini qeyd etməliyik. Bu baxımdan Elçinin üslubu Azərbaycan ədəbiyyatında analoqu olmayan tamamilə yeni bir bədii-estetik hadisədir" - fikrinə istinad etməsi buna bariz misaldır və bu cür istinadlar olduqca mənalı və təbii qarşılanır...

Nizami Cəfərov yazıçı Elçinin üslubunu müəyyənləşdirə-müəyyənləşdirə özü də tədqiqatda yeni manera, yeni üslub yaradır - oxunaqlı, adi, sadə, lakin oxucunu öz psixoloji sehrində saxlayan bir üslub... Və bu üslubla o, yazıçı niyyətinin işıqlı, təmiz, saf, "təsirli metafizik-rəmzi" cəhətlərini, zərif yumorla çulğaşmış lirik-psixoloji mükəmməlliyini, yazıçılıq istedadının fərdiliyini ortaya çıxarır.

Elçinin yaradıcılığı üçün səciyyəvi bir cəhət burada da özünü göstərir: süjet öz-özlüyündə o qədər də əhəmiyyətli deyil, əhəmiyyətli olan həmin süjet məsafəsindəki hadisələrin, zahiri kənara çıxmaların adi gözlə görünməyən daxili vəhdəti, təhtəlşüur assosiasiyaların bütövlüyü və onların həmin vəhdətinin, bütövlüyünün analitik dərkidir.

Nizami Cəfərov bir tədqiqatçı kimi bu "sadəliyin" dərinliyində gizlənən analitik dərkin təntənəsindən şövq alır və oxucusunu da bu şövqün haləsinə salır... Bu məqamlarda isə istedadlı yazıçı estetikası ilə istedadlı tədqiqatçı estetikası qovuşur...

Məlumdur ki, Elçin bir yazıçı kimi altmış-yetmişlərdə özünü təsdiq edib, səksənlərdən doxsanlara doğru Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin klassiki olaraq böyük şöhrət qazanıb. Keçən əsrin sonu yeni əsrin əvvəllərindən isə onun yaradıcılıq fenomenologiyası klassikin müasirliyi səviyyəsinə yüksəlib. Nizami Cəfərov bu ardıcıllığı və təkamülü olduğu kimi əsərinin elmi strukturuna çevirib.

Nizami Cəfərovun "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" kitabı, tədqiqatı mükəmməl quruluşu (xronoloji metoda söykənən), mükəmməl daxili simmetriyası olan bir tədqiqatdır və üç hissəyə bölünmüş bu kitabın hissələrini təkcə məzmunca yox, həm də formaca birləşdirən ona monoqrafik struktur, intonasiya verən maraqlı detallar çoxdur...

Əsərin süjeti (Ön və son sözləri nəzərə almasaq) bədii-psixoloji nəsrin maraqlı süjeti kimi üç zaman kəsiyində, oriyentirində cərəyan edir; Elçin yaradıcılığı üç mərhələ, üç fəsildə təqdim, təhlil və şərh olunur: 1) Altmışlardan yetmişlərə; 2) Səksənlərdən doxsanlara; 3) Klassikin müasirliyi.

Müəllif ön sözdə bu əsəri yazmaqda məqsəd və iddiasını belə şərh edir: "...xüsusi olaraq qeyd etməliyik (və bunu oxucu da kitabın ilk səhifələrindən aydın hiss edəcək) ki, tədqiqatın strateji obyekti Elçinin bədii yaradıcılığının mətnidir. Və yarım əsrdən çox yaşı (təkamül tarixi!) olan bu Mətnin özünəməxsus xronoloji-sinxron, mərhələləri (dialektik stadiyaları) ilə yanaşı, eyni zamanda, diaxron metafizikası da mövcuddur."

Beləliklə, məqsəd - klassiki yenidən, bu günün nəzərləri ilə oxumaq və oxutdurmaqdır. Yenə akademikin öz sözlərinə əsaslansaq: "Əlbəttə, hər hansı mükəmməl yaradıcılıq mətnini, eləcə də Elçin mətnini "dış" yox, "iç" strukturdan (daha dərin subyektiv və ya "intim" qatlardan) öyrənməyə cəhd etmək, ümumiyyətlə, qarşıya metodoloji baxımdan belə bir mübahisəli məqsəd qoymaq da bir iddiadır..."

Amma qeyd edək ki, gözəl iddiadır! Buna biz akademikin şərhində Elçin mətninin aurasına düşərək, yarım əsrdən də artıq zaman məsafəsini addım-addım keçərək, əmin oluruq. Müəlliflə birgə, yazıçının əsərlərini təkrarən "oxuyur"uq, daha doğrusu, müəllif bu Mətni bizə öz prizmasında təkrarən oxudur... Və böyük yazıçı olan Elçinin bənzərsiz strateji ideya-estetik mövqeyini, Elçin yaradıcılığının daxili ritmini, ahəngini və hərəkət istiqamətini boya-boy, bütün qaməti və rəngləri ilə göstərir...

Kitabın "Səksəndən doxsanlara" ikinci fəslində əsas fikir rakursu "Köhnə klassiklər "unudulur", ədəbiyyata yeni klassiklər gəlirdilər..." kreativ, bir az da paradoksal arqumentə söykənərək izah edilir və bu mürəkkəb dövrün özü qədər mürəkkəb siyasi-ideoloji mənzərəsinin, sosial-mənəvi təbəddülatlarının, insan iztirablarının ədəbi salnaməsini yaradan Azərbaycan yazıçıları içərisində Elçinin xüsusi yerini, müəllifin təqdim etdiyi kimi: "həm keyfiyyət, həm də kəmiyyətcə fərqli" yerini göstərir. Elçin yaradıcılığında "80-ci illərin ilk hekayələri olan "Bülbülün nağılı" və "Baladadaşın toy hamamı", daha sonra "Ayaqqabı", "Hotel Bristol", "Hönkürtü", "Parisdə avtomobil qəzası", "Beş dəqiqə və əbədiyyət" və s. hekayələrinin Mətnləri ilə, Elçin hekayələrinin yetkin və mükəmməl poetikası zəminində "ədəbiyyata yeni klassiklərin" gəlişini təmərküzləşdirir, fərdi üslub tipologiyasını - Elçinin təbirincə, onun nəsrinin "dəniz sevincini" və dəniz genişliyini göstərir...

Nizami Cəfərov 1980-ci illəri "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında olduğu kimi Elçin yaradıcılığının romanlar mərhələsi" adlandırır və yazıçının öz sözlərinə istinadən: "Mahmud və Məryəm" - gənc, "Ağ dəvə" - orta yaşlı, "Ölüm hökmü" - ahıllıq romanı" olmaqla, fəlsəfi ovqatda və məzmunda şərh edir; belə bir qənaətə gəlir ki: "bu halda Elçinin roman yaradıcılığı bütöv bir ömrün təbii mərhələlərini on ilə keçmişdir". Nizami Cəfərov Elçinin romanlarına birincidən tutmuş "Baş"a qədər başa vurub yenidən oxuyaraq bu romanları "müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində neofolklorizmin ilk mükəmməl nümunəsi" hesab edir. Bu romanların "yeni oxunuşu"nda yeni Azərbaycan romanının genotipologiyasını müəyyənləşdirir...

Nizami Cəfərovun bu tədqiqatda ən mühüm tapıntılarından biri də, Elçin yaradıcılığının - hekayələrinin, povestlərinin, romanlarının, pyeslərinin, radiopeyslərinin, ssenarilərinin, uşaq ədəbiyyatının, səfər təəssüratlarını əks etdirən əsərlərinin Mətnlərində süxurlaşmış tarixi zamanların bədii informasiyasının kodunu açaraq onun fövqəlzamanlığını, yazıçı tendensiyasını ortaya çıxarmasıdır. Nizami Elçinin yaradıcılıq yolu kitabında "Mənlə Mən arasında" "emosional akademik" üslubda gəzişmələr etmiş, yazıçı Məni ilə tədqiqatçı Məninin doğmalığını tapmışdır...

Akademik Nizami Cəfərov kitabının "Klassikin müasirliyi" sonuncu fəslini: "Elçin XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərinə Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki kimi daxil oldu..." cümləsi ilə başlayır, qənaətini iddia ilə bəri başdan bəyan edir və bu bəyanın dürüstlüyünə əminliyi kitabın son səhifəsinə qədər oxucusunu inandıra-inandıra davam eləyir...

Burada Nizami Cəfərov klassikin müasirliyini şərh edərkən "Elçin üslubu", "Elçin cümləsi", "Elçin janrı" kimi linqivopoetik anlayışları, terminləri də işlədir, bunların üç funksional kontekstdə - bədii kontekstdə, elmi kontekstdə, publisistik kontekstdə şərhini verir və müasir klassik yazıçının yaradıcılıq genotipologiyasının konturlarını dürüstlüklə cızaraq onun poeportretini tamamlamış olur...

Müəllif-akademik "klassikin müasirliyi" fenomeninin mahiyyətini üç əsasda açır:

"a) klassik, hər şeydən əvvəl, "tarix"dən etiraf olunmuş mükəmməlliklə gəlir;

b) müasir dövrün ideya-estetik tələblərinə yeni "tarix" yaradacaq bir mükəmməlliklə cavab verir;

c) nəhayət, "tarixilik"lə "müasirliy"i öz yaradıcılıq tərcümeyi-halında elə birləşdirir ki, həmin yaradıcılıq tərcümeyi-halı kontekstində "tarix" "müasir"liyin bilavasitə başlanğıcı olduğu kimi, "müasirlik"də "tarix"in birbaşa davamına çevrilir".

Bütün bu deyilənlərdən əlavə onu da deyə bilərik ki, akademik Nizami Cəfərovun "Elçin. Yazıçının yaradıcılıq yolu" (elmi redaktoru K.Tahirov) monoqrafiyası elçinşünaslığa və eləcə də, çağdaş ədəbiyyatşünaslığa kreativ təfəkkürün yeni formatda ən dəyərli ərməğanıdır... Bilirik ki, ədəbiyyatımızın təəssübkeşi, canlı klassiki olan yazıçı ilə bağlı hələ çox əsərlər yazılacaq, dissertasiyalar müdafiə olunub və olunacaq. Lakin akademik Nizami Cəfərovun ustalıqla, elmi-nəzəri fəhmlə qələmə aldığı bu monoqrafiya yazılanlar içərisində həmişə qiymətli ədəbi-nəzəri mənbə kimi öndə olacaq.

Tərlan NOVRUZOV

Filologiya elmlər doktoru, professor, Əməkdar müəllim

525-ci qəzet 2018.- 4 aprel.- S.7.