Fərqliliyin faciəsi

Türkan TURAN

Yenə dünya ilə məsafə saxladığım günlərdən biri idi. Çoxdandır, sevgi deyə-deyə sinəmə döyməyə də ara vermişdim.

Nə həyəcanlanmaq istəyirdim, nə nəbzimin surətlənməsini. Heç gözümün dolmasını da arzulamırdım. Ruhumda dərin boşluq hiss edirdim! Elə boşluq idi ki, qu desən qulaq tutulardı. İnternetdə maraqlı nəsə axtara-axtara var-gəl edirdim. Bir gün öncə dostumla etdiyimiz söhbət ağlımdan çıxmırdı. Aha, deyəsən tapmışdım. Kitab yükləyib oxumaq ən keyfiyyətli seçim olacaqdı. Elə belə də etdim.

İki, üç səhifə oxumuşdum ki, birdən məni özünə kilidləyən cümlə ilə qarşılaşdım: "Kim deyirsə dünya beş günlükdür, qələt eləyir, dünya yüz illikdir, min illikdir, sonsuzluğa qədərdir, amma gərək bu nəhayətsizliyi dərk etməyə ağlın ola, Allah adama gözəlliyi görən göz verə". Kitab elə bu cümlə ilə gözlərimdən yapışdı. Öz-özümə "bu nə üslub, bu nə dil, bu nə axıcılıq və səmimiyyətdir, əzizim" dedim və oxumağa davam etdim. Söhbət yazıçı Hüseynbala Mirələmovun "Gəlinlik paltarı" romanından gedir. Oxuduqca özümü qumsaldan suya doğru gedirmiş kimi hiss edirdim. Nə göl deyildi, nə dəniz, heç okean da deyildi, nə idisə, ondan daha dərin olduğu dəqiq idi. Çünki aşağı baxanda dibi, yuxarı baxanda ucu görünmürdü. Günümüzdə baş verənləri bu cür çılpaqlığı ilə oxumaq ürəyimcə idi.

Əsər toy mərasimi ilə başlayır. Oxuduqca özünü həmin toyun iştirakçısı kimi hiss edirsən. Elə bil hadisələrin içindəsən! Hətta bütün diqqətini toplayanda, ilk səhifələrdə toyda çalınan vağzalının səsi belə insanın qulağına gəlir. Əsərdəki adlar fərqlidir. Oxuduğun hər yeni addan sonra sürprizlə qarşılaşırsan! Yazıçının hələ toyda, Fənayədə yaratdığı xüsusi həyəcandan hiss edilirdi ki, hadisələr onun ətrafında cərəyan edəcək. Elə belə də olur. Fərqli qadının böyük sevgisi başlayır!

Həmişə eşqi avtomobil qəzasına bənzədirəm. Qəflətən gəlir, vurur, haradan, hansı sürətlə çırpıldığının belə fərqində olmursan, budur, sən artıq qurbansan. Keçidlərə diqqət etməyəndə, işıqfora əhəmiyyət verməyəndə, yolu haradan gəldi keçəndə, qəzanın miqyası daha da böyük olur. Ya dərhal ölürsən, ya da uzun müddət can verib, sonra ruhunu təslim edirsən. Fənayənin də qəzası toydan çıxanda baş verir. Yazıçı sevginin ölüm kimi olduğunu, gözlə-qaş arasında baş verdiyini yazır. Gözəlliyi, ağlı, cazibəsi, duruşu ilə görənləri məst edən bu qız sadəcə roman qəhrəmanı deyil. Real həyatda da belə simaları görmək mümkündür. Fənayənin faciəsi bütün gözəl və ağıllı qadınların faciəsindən çox da fərqlənmir.

Yazıçı Fənayəyə sətirlərdə elə can verib ki, adam istəyir cümlələrdən çıxardıb ona aşiq olsun. Ya da desin ki, "Fənayə, narahat olma, qüsur səndə deyil, cəmiyyətdədir!"

Fənayə sevgiyə yaxşı bələddir. Sevgisiz insanların ruhdan, nəfəsdən, ətdən deyil, sadəcə, sümükdən olduğuna inananlardandır. O insanlara toxunanda bədənə sarılıb hərarət hiss etmirsən, sümüyə dəyib, diksinib, geri çəkilirsən! Fənayə əmindir ki, insanın ruhu hardadırsa, canı da ordadır. Acı təcrübəsi vardı - gözünü sevgisiz ailədə açmışdı, anası ilə atasını sevgidən başqa hər şey üçün evliliklərini davam etdirdiyini görmüşdü. Ana eyş-işrətdə, ata kefdə-damaqda - adı isə yuva, ailə idi. Kitabı oxuduqca adama elə gəlir ki, yazıçı bu günə qədər tanıdığın bu cür ruh daşıyan insanlarla görüşüb, onların dediyini romana çevirib. Hadisələr və obrazlar o dərəcədə realdır!

Fənayə fərqdir, Fənayə fərqlidir, Fənayə azadlıqdır, Fənayə sevgi Tanrısı kimi bir yaradılışdır. Onu Hüseynbala Mirələmov yaradıb, amma gözəl yaradıb! Yalnız dərin kişilər, hətta obraz belə olsa, qadına bu qədər azadlıq, gözəllik, istedad verə bilər. Yalnız qadın ruhunun hər hüceyrəsinə bələd olan insanlar onları qəfəsə salmırlar, ağlını almırlar, əksinə, ağlından, gözəlliyindən, istedadından zövq alırlar!

Qadın ruhundan anlayan dərin kişilər qadının da dərinliyinin fərqindədirlər. Bilirlər ki, suyun dibini görmək üçün onu bulandırmaq yox, durultmaq gərəkdir. Əmindirlər ki, hətta ən çirkli dənizin belə çökəkliyində qiymətli nələrsə var. Bunun üçün yaxşı dalğıc olmaq lazımdır. Yazıçı həmin dərinliklərdə üzərək, ləl-cəvahiri böyük məharətlə gün üzünə çıxardıb.

Bu cəmiyyətdə gözəl, fərqli, azad, istedadlı qadın olmaq qədər çətin nəsə var, görəsən?! Gözəl olanda baxışlar altında əzilirsən, istedadlı olanda sözlər altında, fərqli olanda qarayaxmalar insanın gününü qaraldır, azad olanda "hər kəs adlı hündür hasarlar" ətrafını hörmək istəyir. Sevgi dolu olanda vəziyyət lap qəlizləşir, bütün sevgisiz insanlar əl-ələ verib o sevgini səndən qoparmayınca dincəlmirlər!

Yazıçı bu cəmiyyətin qadınını, kişisini, sevgisini, sevgisizliyini, adət-ənənəsini elə həssaslıqla gözlər önünə sərib ki, bütün kitabları satın alaraq, küçəyə çıxıb, qarşına çıxan hər kəsə bir-bir təqdim edib, "oxuyun, bu təfəkkürdə olan insanların cəmiyyətini siz də görün, siz də eləsinizsə düzəlin" demək keçir insanın içindən...

Əsərdə ana Zinayənin timsalında xəyanət, ata Qadirin timsalında sədaqətsizlik, acizlik, qadın hesabına yaşamaqdan bəhs edilib. Özümü dərk etməyə başlayandan bu cür ailələri daha yaxşı görürəm. Sırf ərə getmək naminə malından-pulundan keçənlərimi deyim, yoxsa iş, ev sahibi olmaq üçün qaynataya tərəf "yıxılan", sonra da hər şeyə göz yuman kişilərdənmi danışım? Yox-yox, mən danışmayım, onsuz da romanda daha artığı yazılıb!

Romanın digər qəhrəmanı Harisdir. Adı diqqətimi çox cəlb edən ikinci obraz. "Bu necə addır" deyə sual verdim özümə, kitabı yarımçıq saxlayıb, mənasını axtarmağa başladım. İslamda "Çalışqan, qazanc əldə edən" anlamına gəlir. Amma bir müddət əvvəl oxuduğum romanda bu söz hərislik anlamında istifadə edilmişdi. Hə(a)ris qədim ərəb sözüdür. Ehtiras, bir şeyə həddindən artıq can atan, ona aludə olan, düşkün, gözüdoymayan sözləri buradan törəyib. Həris bu mənaları özündə daşıyır. Dəvələrə çöl gəmiləri deyilir. Bu heyvanlar üç həftə yemədən, içmədən, ac, susuz səhrada dayanmadan gedir, yəni o qədər dözümlüdürlər! Amma dəvələrin səhrada çox sevdikləri bir tikan var. Gördükləri yerdəcə o tikanı qoparıb, çeynəməyə başlayırlar. Tikan dəvənin ağzında yaralar açır, o yaralardan qan axmağa başlayır. Duzlu qanın dadı tikanınkı ilə qarışınca, bu, dəvənin daha çox xoşuna gəlir. Beləcə, yedikcə qanayır, qanadıqca yeyir, heç cür öz qanına doya bilmir və əgər müdaxilə edilməsə hədsiz qan itirdiyi üçün ölür. Bunun adı hərisdir. Haris xarakteri də eynilə bu cürdür. Qadınlar üzərində hakimiyyət qurur, onları "öldürdüyünü" zənn edir, amma əslində özünün öldüyünün fərqində olmur. Öz qanının dadından sərxoş olur!

Nə pula, nə var-dövlətə, nə əyləncəyə hərisliyi bitmək bilmir! Zənginliyə olan hərisliyi üçün nəhəng sevgini məhv edir. Bu dünyada pul da qazanmaq asandır, vəzifə sahibi olmaq da, ərə getmək də, evlənmək də, övlad sahibi olmaq da. Şan-şöhrətə yiyələnmək hamısından asandır, amma özündən yekə sevgiyə məruz qalmaq milyon ildə bir görülən hadisədir. O qədər nadir hallarda olur ki, insanların qarşısına bu cür sevgi çıxanda onunla necə davranacaqlarını bilmirlər, özlərini itirirlər. Halbuki, eşq ən gözəlidir. Qışı yaza çevirir, qara buludu dağıdıb yay günəşi kimi gur işıq saçır, adamı gerçəyə kor, hər kəsə kar edir! Sevdiyinin ayağını basdığı torpağı belə öpdürür eşq! Yox, ancaq belə cənnət etmir, yeri gələndə insanın içini yanğın yerinə, müharibə meydanına da çevirir! Bu hisslər Harisə yad idi. Çünki o, daxilini hər gün bir qadınla bərabər olaraq tükətmişdi. Onun üçün dəyər anlayışı çoxdan yoxa çıxmışdı. Pul üçün hər yola əl atan insanlar təhlükəlidir, həm ətrafı, həm də özü üçün! Haris isə onun üçün ən ülvi, ən pak, bəlkə də ömürlük hədiyyə kimi həyatına bəxş edilən ən gözəl eşqi də hərisliyi ilə darmadağın etdi! Onun həyatındakı mənasızlığı hər kəsin yaşantısına sirayət edirdi. Odu hər kəsi yandırırdı. Hətta həyatının həndəvərindən keçənləri də bu atəşdən sığortalı deyildi! Haris kimi insanlar çürümüş meyvə kimidirlər. Onunla eyni səbətdə olanları da çürüdürlər, çox keçmədən çürüntüdən gələn üfunətin qoxusu ətrafdan keçənləri vurur. Yolunu dəyişməsən, o qoxunu udmağa məcbursan!

Bu ölkədə o qədər çox Haris var ki!.. Yazıçı bütün hərisləri bir Harisdə cəmləyərək, onların necə yöndəmsiz, mənasız, həris olmaqlarını sillə kimi oxucunun sifətinə çırpır!

Diqqət çəkən obrazlardan biri isə Fədaidir. Müharibə əlili, kasıb, çörək pulunu qəzet satmaqla qazanan bu oğlan Fənayənin sevgisi ilə yanıb tutuşanlardandır. Bu eşqin baş tutmayacağı gün kimi aydındır. Fənayə Fədainin yemi deyil! Bəlkə də o yaxşı adamdır, qanlı-qadalı müharibədən çıxıb, amma eşq aləmi, qadın uğrunda savaş ayrı savaşdır. Bu işə onun baş qoşması başdan yanlışdır!

Fənaya heç bir standarta uyuşmur, heç bir çərçivəyə sığışmır. Fənayə özünü cəmiyyətin yox, təbiətin bir hissəsi sayır. Təbiətin isə öz qaydaları var, güclü gücsüzü məhv edir. Burada güc Fənayədi! Gücsüz kişiləri ağlı ilə əzir. Bəsit kişiləri toz kimi üfürüb ətrafını təmizləyir! Fədai, Zaur, Zahir, Sərraf onun həmyaşıdları olsa da, Fənayə üçün gücsüzdülər. Onlar Fənayəyə, Fənayə isə eyforiyasına qapılıb getdiyi Harisə heyranlıq duyur! Onunla hər görüş hisslərinin, duyğularının bayramıdır. Yerdən ayaqları üzülür, göy adamına çevrilir. O göy pak, ləkəsiz, məkirsiz idi, orada əylənmək, gəzmək, ömür sürməyi sevgidən də üstün tuturdu. Hər görüşdən sonra özünü dünyanın ən zəngin insanı hesab edir. Bəzən nə üçün belə olduğunu anlamaqda çətinlik də çəkirdi! Amma bunun adı eşq idi!

Hüseynbala Mirələmov nə yaratdığı obrazlara, nə milli mentalitetə, nə cəmiyyətə, nə də həmin cəmiyyətin qadınına, kişisinə güzəştə gedib. Azərbaycanın sosial-psixoloji proseslərini romana sığdırıb! Kitabı oxumağa başlayanda sanki, adamın yaxasından yapışıb silkələyir! İmmunitetimiz bu silkələnmədən tökülən gerçəklərə qarşı nə qədər güclüdür, bilmirəm, mədəmiz nə qədərini həzm etmək iqtidarındadır, bunu da bilmirəm, amma bir həqiqət var ki, reallıq həmişə ağrılıdır!

Romandakı obrazlardan biri də Yusifcandır. Rəssamdır. Ömür boyu öz boşluğunda boğulan, nəsə axtaran, ancaq tapa bilməyən, sevgisizlikdən ilmə-ilmə yoxluğa doğru çəkilən xarakterdir! Yusifcanı oxuyarkən, ətrafmdakı tanıdığım yusfcanları düşünürdüm. Sevgisiz, ömür boyu kimisə axtaran, lakin tapa bilməyən, ürəyində yellər əsən o qədər insan var ki... Adam bilmir qınasın, yoxsa dəhşətə gəlsin.

Roman mənə çox təsir etdi. Hisslərim hörmüçək toru kimi bir-birinə qarışdı. Gah gözüm doldu, gah həyəcanlandım, gah fəxarət hissi keçirdim, gah da dəlicəsinə sevmək istədim! Kitabın dili o qədər şəffaf, axıcıdır ki, bəzən özümü yaşıllıqda uzanıb, üstümə şaftalı çiçəyinin yağdığını xəyal edərkən yaxalayırdım! Hüseynbala Mirələmov oxucunun ruhuna Fənayənin barmaqları ilə toxunub! Kitabın bitməsinin üzüntüsünü yaşayan biri kimi bunu deyirəm! İndi ruhumu dolu hiss edirəm! Artıq qu deyəndə qulaq tutulmur, indi dünya daha gözəldir. İçimin boşluqlarını yekə-yekə sevgilərlə, həyat boyda romanla, çoxlu ümidlərlə doldurmuşam. Dünya gözümdə Yusifcanın dəniz sahilində çəkdiyi rəsmə bənzəyir. Qırmızı tonların sıx olduğu xətlər gözümə daha çox dəyir! Yazıçının da qeyd etdiyi kimi, axı qırmızı rəng bəxtiyarlıq simvoludur.

Yeri gəlmişkən, içi, ruhu olan hər kişinin Fənayə kimi qadını olmalıdır: sevgi dolu, cəsarətli, qürurlu, azad! Amma o kişi nəbadə bir gün Harisə çevrilməsin!..

525-ci qəzet 2018.- 10 aprel.- S.7.