Millətə xidmətlə qazanılan unudulmazlıq: Əhməd bəy Pepinov

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100

(Əvvəli 13 aprel sayımızda)

Vaxtilə "Azərbaycan Milli Mərkəzinin işi" və "Əksinqilabi Azərbaycan Milli Mərkəzinin işi üzrə yekun ittihamnaməsi" işlərində bir qrup millətçi şəxslərlə bərabər ağır cəzaya layiq görülmüş Əhməd Pepinov, sözsüz ki, bu dəfə güllələnmədən başqa bir hökm gözləyə bilməzdi və bu hökmün 1932-ci ildəki kimi dəyişdiriləcəyinə heç bir ümid yox idi.

Birinci dəfə həbs olunarkən "Təhsil komissarlığının kollegiya üzvü kimi sovet hakimiyyətinə düşmən olan Pepinov Əhməd Ömər oğluna qarşı" 6 maddədən ibarət ittiham sürülmüşdür. Onlardan ən ağırları sözsüz ki, "qarşısına sovet hakimiyyətini devirmək və milli-müstəqil Azərbaycan qurulması məqsədi qoymuş AMM-in əksinqilabi mərkəzi komitəsinin üzvü olmaq, əksinqilabi mühacir mərkəzlə birbaşa əlaqə yaratmaq və təşkilatın digər üzvləri ilə birlikdə üsyanın hazırlanmasında iştirak etmək" idi.

"Xalq düşməni" Ə.Pepinova aman vermək olmazdı, çünki guya Ə.Pepinovun qardaşı Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı institunun müəllimi Məmməd Pepinov da əksinqilabi iş aparıb. Deməli onlar ailəlikcə sovet quruluşunun düşməni olublar. Buna görə də nəinki onun özünü, qardaşını da istintaqa cəlb edirlər. Belə də olur. Pepinov Məmməd Ömər oğlu XDİK tərəfindən 17 noyabr 1937-ci ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir.

Adı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ən yüksək məqam sahibləri ilə bir sırada çəkilən Ə.Pepinovun sovet cəza sistemində ciddi-cəhdlə əksinqilabçı-millətçi olmasını sübuta yetirməklə ondan intiqam aldıqlarını düşünənlər özləri də duymadan onu gələcək nəsillərin gözündə daha da yüksəldirdilər. Belə şərəfə layiq görülməyin isə arxasında mütləq milli mənafe yolunda göstərilən xidmətlər dayana bilərdi. Biz Əhməd bəyin bu xidmətləri ilə bağlı nə bilirik? Əlbəttə, indiyədək onun barəsində Azərbaycan mətbuatında az söhbət açılmayıb və sonra yazacaqlarımıza da körpünü məhz belə mətbu çıxışlardan biri ilə salacağıq. Ancaq bir həqiqət də var ki, başqa dövlət xadimlərimiz kimi onunla əlaqədar da hələ çox tədqiqatlar aparılmalı, çox məqalələr yazılmalıdır.

"Günay" qəzetinin 26 fevral 2000-ci il 8-ci sayında Ə.Pepinovun qızı Sevda xanımla "Ziyalılar və zaman" adlı müsahibədən: "Mənim atam milliyətcə məshəti türküdür. Baxmayaraq ki, o, Axaltsixi rayonunda anadan olub, ancaq onun uşaqlığı Şamaxıda və Tiflisdə məşhur dayısı Ömər Faiq Nemanzadənin himayəsi altında keçib. Əhməd bəy Tbilisidə gimnaziyada oxuyub və oranı qızıl medalla bitirib. Onun dayısı ilə yaşadığı binanın birinci mərtəbəsində mətbəə yerləşib, ikinci mərtəbədə isə onlar Cəlil Məmmədquluzadə ilə qonşu olublar. M.Cəlil mənim atama ağır xəstə olan böyük Azərbaycan şairi Sabirə qayğı göstərməyi tapşırıb. Sabir onun gözü qarşısında, az qala qolları arasında həyatla vidalaşıb. Gimnaziyanı bitirdikdən sonra atam oxumaq üçün Moskvaya gedib və orada eyni vaxtda iki fakültədə ali təhsil alıb - hüquq və iqtisadiyyat. O, poliqlot idi, çoxlu dil bilirdi. Moskvadaca da o, eser partiyasına daxil olub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyəti elan ediləndə Əhməd bəy, mənim babam, Zaqafqaziya Seyminin üzvü Həsən bəy Ağayevlə birlikdə əvvəl Gəncəyə, sonra isə Bakıya gələrək 1918-ci ildə Parlamentin Rəyasət Heyətinin katibi, sonra isə əmək və torpaq naziri təyin edilib. Sovet hakimiyyəti illərində atam müxtəlif vəzifələrdə işləyib, həbs edildiyi son dövrlərdə isə maarif naziri olub, ali təhsil və mədəniyyət sahəsinə rəhbərlik edib... XX əsrin əvvəllərində böyük bir ziyalılar dəstəsi yetişmişdi. Onlar xalqa fədakarlıqla xidmət edirdilər və xeyli ardıcılları vardı. 1937-ci ildə mənim fikrimcə, Azərbaycan xalqına qarşı əsl soyqırımı tətbiq edildi. Adamlar məhv edildilər, ailələr dağıdıldı, uşaqları internat məktəblərə verdilər, çünki qohumlar onları öz yanlarında saxlamağa qorxurdular... Həmin dəhşətli illərdə cəmiyyətin qaymaqlarının məhv edildiyi dövrdə bizim ziyalılara ağır zərbələr dəydi... İndi əsl mənada ziyalılar yoxdur. Yazıçılar, alimlər, pedoqoqlar var. Ancaq həqiqi ziyalılar tək-təkdir. Bu, ayrı anlayışdır. Mənim fikrimcə, ziyalıda aşağıdakı keyfiyyətlər olmalıdır: ağıl, təhsil, mədəniyyət, ensiklopedik bilik və ən başlıcası bu şəxs gərək xalqa şəxsi mənfəət güdmədən təmənnasız, həm də özünü gözə soxmadan xidmət etsin. Təəssüf ki, belələri bizdə azdır. Bu, bizim mədəniyyətin inkişafı yolunda ciddi maneədir. Dərsliklər elə dildə yazılıb ki, onlar əsasında oxuyub, yazmaq tamamilə mümkün deyil. Bütün hər şey onda məhv olur ki, ilk müəllim rüşvət alır".

Sevda xanım müxbirin "Siz gələcəkdən nə gözləyirsiniz" sualına cavab verərək deyir: "Vəziyyət son dərəcədə çətindir. O dövrün adamlarında əqidə, inam var idi. İnam insanı saxlayır. Onu sındırdılar, əvəzində isə heç nə vermədilər. Bu, iflasa gətirib çıxardı. Mənə elə gəlir ki, əgər biz tövbə etməsək, 30-cu illərdə başımıza nə gəldiyini düşünməsək, gələcəyimiz olmayacaq..."

Bizdə bu gün xüsusi maraq doğuran Ə.Pepinovun həyatının 1920-ci il 27 aprel işğalına qədərki dövrüdür. Əslində, bu illər onun həyatının hər baxımdan ən məhsuldar və sözün əsl mənasında qızıl dövrüdür.

Əhməd bəyin məhz bu illərə aid fəaliyyəti ilə əlaqədar 24.02.1956-cı ildə DTK-da Müsavat hökuməti xarici, daxili işlər nazirliklərinin arxiv fondlarmdakı, həmçinin, himayə nazirliyi tərəfindən 1920-ci ildə buraxılmış Azərbaycan Respublikasının "Ünvan-təqvim"indəki məlumatlara istinadən tərtib edilmiş arxiv arayışında göstərilirdi:

l. Ə.Pepinov (Cövdət) sosialist fırqəsinin Zaqafqaziya Seyminin 28 fevral 1918-ci ildəki iclasında təsdiq edilmiş siyahıda Seymin tərkibinə daxil olub!

2.Zaqafqaziya Seyminin 16 fevral 1918-ci il iclasında Türkiyə ilə sülh danışıqlan aparılması üçün xüsusi nümayəndə heyəti yaradılıb. Həmin tərkibə siyasi partiyaların katibləri, o cümlədən, Ə.Pepinov salınıb.

3.Ə.Pepinov Azərbaycan Milli Şurasının üzvü kimi 13 iyun 1919-cu ildə Tiflis şəhərində keçirilən Milli Şuranın 6-cı müşavirəsində iştirak edib.

4.Ə.Pepinov 22 dekabr 1919-cu ildə Nazirlər Kabinetinin yeni tərkibində Torpaq, dövlət əmlakı və əmək naziri olub.

5.Ə.Pepinov 19 yanvar 1920-ci ildə əksinqilabi (zamanın tələbinə uyğunlaşan arxiv işçisi bu sözü tarixi sənədlərə əlavə edirdi - L.Ş.) Müsavat parlamentinin üzvü olub.

6.Pepinov (adı, soyadı göstərilməyib) 4 may 1920-ci ildə Xalq Xarici İşlər komissarlığının informasiya idarəsinin.kargüzarı olub".

Yenə həmin "Ünvan-təqvim"inə istinadən onun parlament üzvü olması faktı ilə bağlı onu da dəqiqləşdirək ki, Ə.Pepinovun adı parlamentin sosialist fırqəsində 7-ci № ilə qeyd olunub.

Ə.Pepinov fəal bir siyasətçi kimi parlament iclaslarında mühüm məsələlərlə bağlı müntəzəm çıxışlar etmiş, təmsil etdiyi fırqənin adından bir çox hallarda son söz demək səlahiyyətinə malik olmuşdur.

Belə çıxışlarından birini Ə.Pepinov 20 dekabr 1918-ci il iclasında general Tomsonun Azərbaycan hökumətinə proklamasiyası barədə müzakirə aparılarkən etmişdir: "... Genaral Tomson müttəfiqlərin nümayəndəsi olaraq, xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi prinsipini etiraf etməyə bilməz və özünü Azərbaycanın müstəqilliyinin əleyhdarı saya bilməz. General Tomsona ingilis və dünya demokratiyası tərəfindən məhz belə tapşırıq verilmişdir. Buna görə də, biz ingilis və dünya demokratiyasını alqışlayırıq". "Azərbaycan" qəzeti 1 yanvar 1919-cu il.

Həmin iclas ərəfəsində yeni təşkil edilmiş parlamentin fövqəladə iclasında qonşu Gürcüstan və Ermənistan arasındakı münaqişənin müzakirəsini gündəliyə çıxarmaq, diqqəti regional problemlərin həllinə yönəltmək istəyən Sosialist firqəsi bu məsələni Ə.Pepinova tapşırmış və o, belə bir sorğu ilə çıxış etmişdi: "Teleqraf məlumatlarından göründüyü kimi, son vaxtlar iki qonşu ölkə - Gürcüstan və Ermənistan arasında münaqişə silahlı qanlı toqquşma şəkli almışdır. Bu vəziyyət ümumqafqaz demokratiya maraqlarına toxunduğu və onu ciddi təhlükə altında qoyduğu üçün müsəlman Sosialist bloku firqəsi adından parlamentə bu məsələni müzakirəyə çıxarmağı və müvafiq qərar qəbul etməyi təklif edirəm". Onun bu təklifini Sosialist blokunun digər üzvü A.Səfıkürdski də müdafiə etmişdir.

Parlamentin 18 avqust 1919-cu il iclasında sosialist fırqəsinin üzvləri "Denikin təhlükəsi", respublikanın daxili düşmənləri və ümumiyyətlə xarici siyasətlə bağlı hökumət qarşısında məsələ qaldınimış və xarici işlər naziri M. Y.Cəfərov bu məsələ ətrafında hökumətin mövqeyini bildirsə də, sorğu müəllifləri razı qalmamışdılar. Buna görə də həmin ilin sentyabr ayında bu məsələ yenidən qaldırılmış və "Hümmət" firqəsi adından mövqenin açıqlanması Ə.Pepinova həvalə olunmuşdu; "Üç həftə əvvəl biz bu məsələni qaldıranda, vəziyyət indikindən fərqlənirdi. Onda ingilislər hələ Bakıda idilər... Yarandığı ilk gündən etibarən respublikamız üzərində daim xarici güc hiss olunub - birinci türklər, sonra isə ingilislər. Budur indi də, siyasi həyatda yeni şərait yaranması ilə biz və bütün ölkə bu yüksək tirbunadan respublikanın vəziyyəti barədə eşidib, bilmək istəyirik. Vətəndaşların dinc yaşayışı üçün bütün xarici və daxili tədbirlər görülmüşdür, xarici müdaxilə təhlükəsi qarşısında respublikanın ərazi bütövlüyü təmin edilmişdirmi? Dənizdən və qurudan müdafiənin təmin olunması üçün bütün tədbirlər görülmüşdürmü? Gürcüstanla müdafiə müqaviləsi bağlanmışdır. Birgə qüvvələrdən biz istifadə edəcəyikmi?"

Hökumət başçısı N.Yusifbəyli Ə.Pepinova cavabında demişdi: "Belə suallara mən bir sözlə cavab verə bilərəm: "Bəli"... Biz müstəqil yaşaya bilərikmi? Bəli, artıq 4 gündür ki, ingilislər gedib və bu 4 gündə biz sözün tam mənasında müstəqil yaşamışıq və özümüzün müstəqil yaşamağa haqqımız çatdığını və bunu bacardığımızı sübut etmişik... Şimaldan gözlənilən təhlükəyə gəlincə, burada da hökumət qan tökülməsindən qaçmağa cəhd göstərir... Sülhün təminatçısı, əlbəttə, güclü ordudur, güclü olmaqla çox məsələləri asanlıqla həll etmək olar".

Əhməd bəyin ölkə əhalisi və ümumən dövlətin taleyi üçün narahatlıq hiss edilən bu çıxışından parçanı nahaq gətirmirik. Çünki bu çıxış onun siyasi və vətəndaş mövqeyinin üst-üstə düşdüyü məqamlardan biri olmaqla yanaşı, həm də natiqlik qabiliyyətinə malik olduğunu aydın nümayiş etdirir. Doğrudur, "Hümmət" fırqəsi adından danışan Əhməd bəy gənc respublikanın kifayət qədər düşməni olduğunu nəzərə almaqla bərabər, onun hansısa dövlətdən yardım görməsini qəbul etmir və faktiki surətdə Azərbaycanı bu ciddi təhlükələr qarşısında müdafiəsiz qoymaq mövqeyi tutanlara qoşulurdu. Çünki əvvəl türklərin, sonra ingilislərin getməsi həmin mərhələdə vəziyyəti rusların xeyrinə dəyişmiş, daxildə bolşeviklərə, onlara yaxın və loyal fırqələrə, o cümlədən, sosialistlərə arxalanmaqla Azərbaycanı işğal etmələri üçün kifayət qədər əlverişli şərait yaratmışdı.

Əhməd bəyin parlament fəaliyyəti yalnız belə sorğular və çıxışlarla məhdudlaşmırdı. O, fəal bir deputat kimi bu mülhüm dövlət orqanında daim diqqət mərkəzində olmuş və Parlamentin katibi seçilmişdi. Azərbaycanın bir sıra qanunlarının hazırlanmasında hüquqşünas kimi yaxından iştirak edən Ə.Pepinov 20 oktyabr 1919-cu ildə parlament tərəfindən qəbul edilən "Nəşrlər istehsalı haqqında" Qanuna parlamentin katibi kimi Əhməd Cövdət (Pepinov) qol çəkib.

Qızğın ictimai fəaliyyətinin və bütün fırqələr tərəfindən qəbul edilməsinin nəticəsi idi ki, Ə.Pepinov Azərbaycan Müəssislər Məclisinə seçkilər üzrə komissiyanın iclasında sədr müavini seçilmişdi ("Azərbaycan" qəzeti, 28 avqust 1919-cu il).

(Ardı var)

Lətif ŞÜKÜROĞLU

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2018.- 17 aprel.- S.6.