Millətə xidmətlə qazanılan unudulmazlıq: Əhməd bəy Pepinov

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100

(Əvvəli ötən sayımızda)

28 may 1919-cu ildə Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsinin birinci ildönümü bayramının keçirilməsi ilə əlaqədar məsələ müzakirəyə çıxarılarkən parlamentdə "Hümmət" partiyasının mövqeyini ifadə etmək Ə.Pepinova həvalə olunmuşdu: Çıxışları daim konkretliyi və məntiqi ilə seçilən Əhməd bəy: "Hümmət" partiyası bayramda iştirak edəcəkdir, çünki keçmiş sosialist blok Milli Şurada Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunmasında iştirak etmişdi...

Bugünlərdə "Hümmət" partiyası Azərbaycanın müstəqilliyinin, demokratiyanın həqiqi müdafiəçisi mövqeyində dayanmaqla bayramda iştirak edəcək və mitinq və yığıncaqlarda bu müstəqilliyi başqa partiyalardan fərqli olaraq necə gördüyümüzü izah edəcəkdir. Çarizmin ağır yükündən xilas olmaqla, Azərbaycanın demokratiyası xarici imperialistlərin daha dözülməz istismarı altına düşməyəcəkdir. Buna görə də bu müstəqilliyi biz yalnız xaricdən gələn əksinqilabçılardan deyil, həm də Avropa imperializminin təzyiqlərindən qorumalıyıq", - demişdir.

Əlbəttə, Ə.Pepinov Sosialist blokunun üzvü kimi parlamentdə təmsil etdiyi fırqənin mənafeyini nəzərə almaya bilməzdi və təbii ki, bu mənafe bəzi hallarda milli hökumətin möhkəmləndirilməsi istiqamətində müsavatçıların götürdüyü xətlə kəskin ziddiyət təşkil edirdi. Ölkə daxilində siyasi plüralizm nümunəsi kimi tam normal və məqbul sayılan fırqələrarası ixtilaflar bəzən taleyüklü məsələlərin həllinə ciddi əngəllər törədir, yaxud mənfi təsir göstərirdi. Azərbaycan Milli Şurasının parlamentin təşkili ilə bağlı müzakirələrin keçirildiyi 16 noyabr yığıncağında Əhməd bəyin: "Sosialist bloku həqiqi hökumətin yaradılmasında iştirak etmədiyi üçün, o, parlamentin təşkili barədə "Müsavat" tərəfindən təklif edilən formulun səsə qoyulmasında da iştirak etməyəcək", deməsi əslində, dolayısı ilə dövlətin mühüm siyasi addımlarına maneçilik törətmək idi.

Yəqin diqqətli oxucu Əhməd bəy haqqında həm eser, həm menşevik, həm "Hümmət"çi kimi söhbət açıldığının fərqinə varmışdır. Həqiqətəndəmi o, siyasi mövqelərinə görə bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənən bu üç partiyanın üzvü olmuşdur?

Artıq yuxarıda istinad edilən etibarlı mənbələrin Əhməd bəyin siyasi mənsubiyyəti ilə bağlı suallara nə dərəcədə aydınlıq gətirdiyini oxuculann mühakiməsinə buraxaraq, bu məsələ ilə əlaqədar əldə etdiyimiz digər məlumatları da çatdırmaq istəyirik. "İskra" qəzeti 4 oktyabr 1919-cu il tarixli sayında Ə.Pepinovun məruzəsini dərc edib və xüsusi olaraq bu məruzənin menşeviklər adından edildiyi bildirilib: "Dinləyiciləri hökumətin təşkili ilə bağlı vəziyyətlə tanış edən natiq deyir: Bizdə demokratik respublika elan edilib, bu inqilabın qiymətli nailiyyətidir, onun əldə edilməsi üçün ən dəyərli insanlar və aparıcı ölkələrin demokratları mübarizə aparıblar. Bizdə deməli, xalq hakimiyyəti forması qəbul olunub, belə ki, xalq özü-özünü idarə edir, siz özünüzü idarə edirsiniz, özünüz qanunları müəyyənləşdirir, hökuməti təşkil edirsiniz” (Bütün bunlar Müsavat parlamenti və hökuməti haqqında deyilir). Sonra natiq Gürcüstan menşevik hökumətinin nümunəsindən istifadə etməyə çağırır: Gürcüstanın təcrübəsi sizin qarşınızdadır, orada xalq aldanmayacaq, onlar öz xalq sosialist təşkilatlarını möhkəmləndirirlər, öz hökumətlərini təşkil edib və zəhmətkeş xalqın maraqlarını təmin edən qanunları həyata keçirirlər.

Əhməd bəyin sosial-demokratların menşevik qanadına məxsusluğunu Azərbaycan milli hökumətində, daha sonra isə sovet hakimiyyəti dövründə onunla çiyindaşlıq etmiş Məmməd Həsən Hacınskinin 29 dekabr 1930-cu ildə Tiflis həbsxanasında verdiyi ifadə də təsdiq edir: "Pepinov, məncə, menşevik olmaqda davam edir. Ona görə bu fikrə gəlirəm ki, o, mənimlə söhbət zamanı bir neçə dəfə Azərbaycan mühacirlərinin həyatından söz saldı, görünürdü ki, xəbəri var..."

18 mart 1956-cı ildə Partiya arxivindən verilmiş arayışda göstərilirdi ki: "Ə.Pepinovun "Hümmət" qanadına məxsusluğu barədə sənədlər yoxdur".

Ancaq parlament iclasları ilə əlaqədar arxiv sənədləri və qəzet materialları göstərir ki. Əhməd bəy parlamentdə "sosialist" və "Hümmət" fırqələrinin üzvü kimi təmsil olunmuşdur.

"Bednota" qəzetinin 1919-cu il 8 oktyabr tarixli 15-ci sayında dərc edilmiş "Qazax qəzasında kəndli qurultayı haqqında həqiqət" məqaləsində deyilir ki, 27 sentyabrda qurultayın 3-cü iclasında parlament üzvləri Ağamahoğlu və Ə.Pepinov iştirak ediblər və Ə.Pepinov parlamentin işi barədə məruzə ilə çıxış edib. Bu məlumatdan da aydın olur ki, Əhməd bəy "Hümmət"lə sıx bağlı bir şəxs olub.

Əhməd bəyin dindirilməsində başlıca diqqət yetirilən məsələlərdən biri onun və təmsil etdiyi təşkilatın mühacirətdə yaşayan keçmiş hökumət üzvləri vasitəsilə xarici dövlətlərlə hansı əlaqələr saxlanılmasına yönəldilmişdi. Bu baxımdan 19 yanvar 1938-ci il dindirməsi istisna deyildi:

"Sual: Mühacirətdən hansı maddi köməklik alınırdı və o, necə bölüşdürülürdü?

Cavab: M.Hacınskinin sözlərinə görə, Topçubaşov Azərbaycan əksinqilabi millətçi təşkilatına maddi köməklik göstərirdi. Bir dəfə 1930-cu ildə, payızda mən Ordubadskinin yanında olarkən o dedi ki, Hacınski ona təşkilatın ehtiyacları üçün 40.000 rubl pul göndərib. Bu vəsaitin necə alındığı barədə o, heç nə demədi, ancaq onu bildirdi ki, həmin vəsait təşkilat üzvlərinin rayonlara getmələrinə yol xərci kimi onlar arasında paylanmaq üçün nəzərdə tutulub".

Onun xaricdə Azərbaycan mühacirəti ilə əlaqələri olduğunu orqanların heç bir şübhəsi yox idi. Çünki Ə.Pepinovun Bakıda yerləşən Türkiyə və İran səfirlikləri ilə münasibətləri barədə hələ 2 fevral 1931-ci ildə verilmiş ifadə bunu təsdiqləyirdi və əllərinin altında saxladıqları həmin faktları istənilən vaxt sübut kimi işə əlavə edə bilərdilər.

26 yanvar və 8 mart 1938-ci il tarixlərdə aparılan dindirilmələrdə isə onun həyatının sürgündən sonrakı qısa bir dövrünün az qala ən kiçik detallarına qədər araşdırılması baxımından maraq doğurur. Bu dindirmənin başqa bir cəhəti isə XDİK əməkdaşlarının istədiyi ifadələri almaq üçün bütün vasitələrlə müttəhimlərə təzyiq göstərdiyini, onlan daim gərgin psixoloji vəziyyətdə saxlamağa çalışmaları ilə bağlıdır. Əhməd bəy kimi hərtərəfli hazırlıqlı şəxsləri bu cür vasitələrlə "yumşaltmaq" mümkün olmayanda, hədə-qorxular və kütləvi cəza orqanlarının mahiyyətinə tamamilə uyğun formalar işə salınırdı: "1936-cı ildə mən uzun müddətdən bəri qızım və qohumlarımla görüşmədiyim üçün həmin ilin may ayında Bakıya gəldim. Mən bacım Nəzirə Pepinovanın - Mirzəbəyovanın evində qaldım. Gələndə təsadüfən ayağım əzildi və 10 gün yataqda yatdım. Mən xəstə yatanda və sonra yanıma keçmiş tanışım Rzaqulu Nəcəfov gəldi. O, mənə 1932-ci ildən Şamaxı həbsxanasından tanıdığım Bəhlul Əfəndinin ədəbiyyatla məşğul olduğu və hansısa məşhur Qarabağ aşığı barədə kitab yazdığı barədə məlumat verdi və onun məni qonaq çağırdığını bildirdi. Axşam Bəhlul Əfəndinin evinə getdik. Hüseyn Cavid, Əmin Abid, Ordubadi və bir nəfər orada idi. O, yenicə çapdan çıxmış kitabını bizə göstərdi və özünün Salman Mümtazla ədəbi mübahisələri barədə danışdı. S.Mümtaz qədim Azərbaycanın klassik və xalq ədəbiyyatının bilicisi hesab edilir. Sonra mən xəstə yatanda yanıma F.Ordubadski gəldi və mən ona Ulyanovskdakı həyatım və oradan Qazaxıstana getdiyim barədə danışdım. Dedi ki, o da Azərbaycanda yaşamaq istəmir, Moskvaya getmək fikrindədir. O dedi ki, qohumları Kalininə məktub yazdıqları üçün onu azad ediblər. Sonra isə mənə dedi ki. Alma-ataya qayıdan kimi ona məlumat verim, orada mənzil və yaxşı iş tapmaq mümkündürmü? Yaxınlarımdan başqa xəstə olarkən yanıma Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, keçmiş eser və sosialist fraksiyasının üzvü Aslan Səfıkürdski gəliblər. Şairlər öz yeni əsərləri haqqında danışdılar. H.Cavid özünün yenicə çapdan çıxmış dram əsərini göstərdi və Ruhulla Axundovun tərtib etdiyi yeni orfoqrafıya haqqında tənqidi qeydlərini söylədi. A.Şaiq özünün Puşkindən və "İskəndərnamə"dən etdiyi yeni tərcümələri barədə danışdı. Səfıkürdski şikayətləndi ki, onda aktiv vərəm və şəkər xəstəliyi başlayıb və ona təcili güclü müalicə lazımdır. Onu işdən çıxırıblar, buna görə də müalicə aparmaq imkanı yoxdur və MK katibinə məktubla müraciət edib və indi cavab gözləyir. Mənim ikinci bacım və qardaşım Gəncədə yaşadıqları üçün qızımla iyunun əvvəlində oraya getdim. On gün onlarda qonaq qalıb qayıtdım. Gəncədən qayıtdıqdan bir neçə gün sonra yığışıb Alma-ataya getdim. Oraya çatan kimi Teymur Əliyevin yanına getdim. T.Əliyev mənə təsərrüfat orqanlarında işləməyi təklif etdi, ancaq mən xahiş etdim ki, əgər mümkündürsə, maarif komissarlığında iqtisadçı işi versinlər. O söz verdi ki, danışıb öyrənər, onlarda belə işçiyə ehtiyac varmı və mənə dedi ki, komissar yoldaş. Jurqenovun yanına gedim... Ayda 650 rubl alır, onun 100 rublunu qızımın tərbiyəsi ilə məşğul olunması üçün Bakıya göndərirdim. Sonra Ulyanovsk şəhərinə getmək məcburiyyətində qaldım. Orada bir neçə ay işlədikdən sonra iş yerimdə 7 sentyabr 1937-ci ildə həbs edildim və Bakıya göndərildim. 26 yanvar 1938-ci il".

Ə.Pepinova müxtəlif vaxtlarda keçirilən dindirmələrdə eyni suallar verilir, eyni cavablar alınırdı. Bunun aylarla aparılmasına ehtiyac vardımı? Rejimin törətdiyi cinayətlərdən az-çox xəbəri olanlar üçün burada izah ediləsi heç bir şey yoxdur. Əgər kimisə təkrar-təkrar və az qala eyni ssenari ilə dindirirdilərsə, deməli, bu, lazım idi. Digər tərəfdən, sözsüz ki, XDİK işçiləri sonra bu mətnləri tutuşdurur, onun ifadələrində hansısa uyğunsuzluq, yaxud kimlərəsə qarşı yönəldilməsi mümkün məqamlar axtarırdılar. Belə məqamları erməni müstəntiqlər xüsusi canfəşanlıqla hələ cəza orqanlarının nəzarət dairəsinə düşməmiş, yaxud adı kifayət qədər hallandırılmamış Azərbaycan ziyalılarına qarşı ittiham kimi istifadə edir, qara siyahıların yeni səhifələrini tərtib edirdilər.

Ancaq 9 dekabr 1937-ci ildə Əhməd bəy artıq məlum faktlara öz münasibətini təkrar bildirməklə yanaşı, Azərbaycan tarixinin nisbətən az öyrənilmiş sovetləşmə dövrü ərəfəsi və sovetləşmənin ilk mərhələsi ilə bağlı çox maraqlı məqamlara toxunurdu: "1920-ci il aprelin ortalarında mən Azərbaycan parlamentinin sosialist fırqəsinin tapşırığı ilə sovet hakimiyyətinin nümayəndələri, o cümlədən, yoldaş. Orconikidze ilə ittifaq yaradılması və Aərbaycanda sosialistlərdən ibarət hökumət yaradılması üçün danışıqlar aparmaq üçün Şimali Qafqaza getdim. Şimali Qafqazdan Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, qırmızı ordu ilə birlikdə qayıtdım. Bundan sonra müsavatçılar mənim Orconikidze və Kirovla danışıqlarımın qırmızı ordunun hücumu üçün səbəblərdən biri olduğunu hesab edərək, mənə şübhə ilə yanaşmağa başladılar. Çünki mən qayıdan kimi Əmək komissarlığının kollegiya üzvü kimi məsul vəzifəyə təyin edilmişdim. Müsavatçılar arasında mən tez-tez keçmiş müsavatçı yoldaşları ilə əlaqəni tamam kəsmiş Nərimanbəylinin evində olurdum. İttihadçılar ümumiyyətlə, müxtəlif təmayüllü insanlardan ibarət idilər və ziyalılara heç bir təsir göstərmək imkanına malik deyildilər. İttihadçıların rəhbəri Qarabəyov 1921-ci ildə Moskvaya sürgün edildi və onların heç bir qrupu fəaliyyət göstərmirdi. Millətçi təmayülçülər, onların platforması barəsində mənə partiya daxilində Nərimanovçuların mübarizəsi barədə dərc edilənlərdən və Tağı Şahbazi, Yusif Məlikov, Bağı Cəfərov və Qədirlinin dediklərindən məlum idi. Mən onların partiyadaxili mübarizəsinə, Azərbaycanın həqiq mənafelərinin müdafiəçisi olduqları üçün hallarına acıyırdım. Özbəkistanda, Tatarıstanda və Krımda antisovet partiyaların fəaliyyəti barədə mən ancaq dərc edilən materiallar əsasında bilirəm. Krımda antisovet millətçi təşkilatın fəaliyyəti barəsində mənə professor Çobanzadə 1923-24-cü illərdə demişdi. Dağıstanla əlaqələri bizim milli mərkəz Əhməd Cavad vasitəsilə həyata keçirirdi".

(Ardı var)

Lətif ŞÜKÜROĞLU

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.-2018.-18 aprel.-S.6.