Yer kürəsinin sinəsinin dağları

Könül BÜNYADZADƏ

fəlsəfə elmləri doktoru

Planetimiz canlıdır. Yalnız özü deyil, ona aid olan hər şey canlıdır.

Bizim bu canı görüb-görməməyimizdən asılı olmayaraq, istər Yer kürəsinin qatları olsun, istər ağaclar, istər quru daş olsun, istər kiçik mamır, istər kiçik bulaqlar olsun, istər nəhəng dalğalar - hər biri özünəməxsus şəkildə nəfəs alır, bir ömür yaşayır, doğulur, böyüyür, ömrünü başa vurur. İnsan da bu canlı sistemin, orqanizmin bir hissəsidir. Ən vacibi isə planetdə heç nə təsadüfi deyil və hər şey bir-birini tamamlayır. Bəzi filosofların haqlı iddiasına görə, Yaradanın hikməti üç kitabda ehtiva olunub: müqəddəs kitablar, insan və təbiət. Bu hikməti dərk etmək üçün bu üç kitab mütləq paralel oxunmalıdır. Biz bu kitablardan yalnız bir səhifəsinə - dağlar haqqında həqiqətlərə nəzər salacağıq. Sakit, hərəkətsiz durduğunu zənn etsələr də, buludlar kimi hərəkətdə olan dağlara (Qurani Kərim 27/88).

Din tarixinə görə, Allahın öz peyğəmbərlərinə ilk müraciətinin məkanı dağlar olub. Deməli, dağlar daim Allahla insanların ünsiyyətinin ilk şahididir. Ümumiyyətlə, dini baxımdan bir çox əhəmiyyətli hadisələr məhz dağlarda vaqe olduğuna görə, dini kitablarda, tədqiqatlarda dağlar, onların müqəddəsliyi haqqında çox məlumat var. Biz də xırda detallara çox aludə olmadan, dağlarla bağlı bəzi mətləblərə toxunaq.

Qədim inanclarda, miflərdə tanrıların toplandığı məkan dağlardır və ora dünyanın, kainatın mərkəzi hesab edilir. Məsələn, Zevs və onun tanrılarının taxtları Olimp dağında qurulmuşdu və onlar insanların taleyi haqqında hökmü oradan verirdilər. İnsanları tanrıların qəzəbindən qoruyan, onları Zevslə mübarizə aparmaq üçün gücləndirmək istəyən Prometey atəşi məhz həmin dağdan oğurlayır və cəza olaraq başqa bir dağın, bəzi versiyalara görə, Qafqaz dağlarının qayalarına zəncirlənir.

Budda da öz təbliğatını dağlarda - Qartallar (Çalağanlar) dağında aparıb. O, öz fəlsəfəsinin - Dharma təkərinin, ikinci dövrəsini, yəni var olan həqiqətlərin, işarələrin inkarı üzərində qurulan və həqiqətə doğru irəliləmənin ikinci mərhələsini burada tamamlayıb. İnduslara görə isə, tanrıların məkanı Himalaydakı Kaylas dağı və ya əfsanəvi (Su)Meru dağıdır və bu, var oluşun qanunauyğunluğudur. Belə ki, tədqiqatçı Batomunkuyevanın da yazdığı kimi, “müqəddəs Sumeru dağı “qiymətli” ilk elementdən yaranır, sonra Sumerunun ətrafında konsentrik çevrələr boyunca 7 dağ düzülür, adaları ilə bir yerdə 4 qitə və dəmir dağ yaranır və bunlar bütün yeri bütün çevrə boyunca əhatəyə alırlar. Beləcə, dünyanın yaradılışının kalpası (buddizmdə zaman anlayışı - K.B.) yekunlaşır. Burada dağ mərkəzdir və kainat onun ətrafında yaranır”. Yəni dağlar təbiətin deyil, ilahi missiyanın, yaradılışın əhəmiyyətli bir hissəsi kimi qəbul edilir.

Dağların təktanrılı dinlərdə də xüsusi yeri var. Belə ki, Nuh peyğəmbərin gəmisi Allahın lütfü ilə ilk dəfə dağın zirvəsində quruya oturur. Lut peyğəmbər Sodom dağında Allahın qəzəbinin şahidi olur - onun arvadı öz həmfikirlərinin aqibəti ilə maraqlanıb arxaya boylanan an daşa çevrilir. Süleyman peyğəmbər Məbəd təpəsində ilk məbədini tikir. Bibliyaya görə, həmin dağda, Qurani Kərimə görə isə, Mərvə dağında İbrahim peyğəmbər öz oğlunu Allah yolunda qurban vermək istəyir və Yaradanın sonsuz lütfünün şahidi olur - insan qurbanı qoç qurbanı ilə əvəz olunur. İsrarla Allahı görmək istəyən Musa peyğəmbər Sina və ya Tur dağında bu istəyin ağırlığını dərk edir - yanar ağacı görür. Müqəddəs mətn yazılmış lövhələri də Musa peyğəmbər burada alır. Dağlar arasında maraqlı tarixi, zəngin “təcrübəsi” olan dağlardan biri də Yerusəlimdəki Zeytun (Eleon) dağıdır. Yalnız bu dağın üstündə və yamaclarında Zəkəriyyə peyğəmbər də daxil olmaqla 150 000 tanınmış şəxs, mübarək insan dəfn olunub. Yəhudilər inanır ki, Messiya məhz bu dağdan gələcək. İsa peyğəmbər həbs olunmamışdan qabaq sonuncu dəfə bu dağda Allahına dua edib, ondan güc alıb, çünki onu hansı əzabın gözlədiyini bilirdi. Barnaba İncilinə görə isə, İsa Məsih ilk dəfə vəhyi də bu dağda alıb. İslama görə, Sirat körpüsü bu dağla Kiron vadisi arasında qurulacaq. Tarixən bizə ən yaxın, sonuncu peyğəmbərin adı ilə bağlı olan dağ isə Hiradır - Məhəmməd peyğəmbərə vəhy gəlməyinin şahidi, gecələr boyu onun mələk Cəbrayılla söhbətlərinin dinləyicisi olan Hira - Nur dağı.

Yenə də tədqiqatlara görə, yeni dinlər gələndə öz məbədlərini elə həmin dağın üstündə köhnə dinin məbədinin yerində inşa edərdilər. Güman etmək olur ki, məbədlər dağların xüsusi nöqtələrində tikilirdi. Belə ki, hansı dinə mənsub olmasından asılı olmayaraq, insanların daim ilahidən gələn enerjiyə ehtiyacları olub. Yəni məbədlər bir növ keçmişlə gələcək arasında əlaqənin qırılmamasına, enerjinin qorunmasına xidmət edirdi. Vatikan buna çox gözəl nümunədir - qədimdə çoxtanrıçıların məbədləri yerləşən təpələrdə indi Vatikanın kilsələri ucalır. Burada söhbət sadəcə əhalinin təfəkküründən, gündəlik həyatından köhnə inancı silməkdən getmir. Əsas məqsəd dağların malik olduğu, daha doğrusu, vasitəçisi olduğu ilahi enerjinin sahibinə, varisinə çevrilməkdir. Bəlkə də bu səbəbdən müəyyən müqəddəs hadisələrin baş verdiyi dağın harada yerləşməsi barədə daim mübahisələr gedir. Məsələn, xristianlığın ilk çağlarında ədalətsizlikdən, küfrün zülmündən qaçan 7 möminin sığındığı və yuxuya getdiyi məşhur mağaranın - Əshab əl-kəhf (Mağara sahibləri) dağının 3-4 məkanı bəllidir: Efes, Naxçıvan, Uyğur və başqa. Hər biri də ziyarətgaha çevrilib, üzərində ya kilsə, ya məbəd ucaldılıb və buraya gələnlər mütləq orada möcüzə ilə rastlaşacaqlarından əmindirlər. Başqa sözlə desək, dağlar həm Yer kürəsinin ta bağrından gələn enerjinin, həm də Yaradandan gələn ilahi enerjinin vasitəçisi olublar və bu enerjinin baş ucunda daim həmin dinin qulluqçuları dayanıblar. Bəziləri bu enerji ilə al-ver edib, öz nüfuzlarını, var-dövlətlərini artırıblar, bəziləri isə onu insanlara ötürməklə öz peyğəmbərlik missiyalarını yerinə yetiriblər.

Belə məlum olur ki, dağ fenomeni bütün inanclarda var - hənif dinlər, uzaq Şərq dinləri, yaxud bütpərəstlik, çoxtanrıçılıq, fərqi yoxdur. Təbii ki, bu fakt bəzi tədqiqatçıların da nəzərini cəlb edib və onun köklərini, təsirlərini araşdırıb, maraqlı nəticələrə gəliblər. Az sayda olan belə araşdırmalara görə, hər şeydən əvvəl dağlar öz ucalıqlarına, səmalara yaxın olduqlarına görə səcdəyə layiqdirlər, hətta müqəddəsdirlər. Əsrlər boyu adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz neçə dağlara ziyarətçilər gəlir, qurbanlar kəsir, diləklərini söyləyirlər. Qəribədir! Bir zamanlar hansı isə ilahi hadisənin şahidi bir müddət sonra özü səcdə obyektinə çevrilir... Bibliya mətnlərində dağları, xüsusilə Sion dağını araşdıran gənc bir tədqiqatçı əmindir ki, dağ hələ qədim zamandan Kilsənin rəmzi kimi təsvir edilib: “Allah orada (Sion dağında - K.B.) olmaqla bizə göstərir ki, O, bizdən ucadadır, O, böyükdür, O, Kilsənin başçısıdır. Dağ həm də səma ilə yeri birləşdirir və Allahla insanlar arasında birləşdirici halqadır”. Eyni münasibət buddizmdə də var. Lama Anaqarika Qovinda yazır: “Heç kim dağların müqəddəsliyini elan etmir, onun sakrallığının elan olunmağa ehtiyacı yoxdur, insanlar sadəcə bunu hiss edir. Dağlar böyüyür və dağılır, onlar külək, bulud, leysan, şəlalə, çaylar yaradır.

Onlar ətrafında hər şeyi həyatla doldurur, sonsuz sayda canlı varlıqlara ev verir. Dağın qüdrəti bundadır”. Təyin etmək çətindir: dağın möhtəşəmliyidir hər hansı mübarək hadisələrin məhz orada baş verməsinə imkan yaradan, yoxsa onu möhtəşəm edən belə mübarək hadisələrin, Yaradanın öz bəndəsi ilə ünsiyyətinin məhz orada baş verməsidir?!

Tədqiqatçılarla yanaşı, dağlar şairlərin, rəssamların, bəstəkarların da diqqətini özünə cəlb edə bilib və ortaya gözəl, şedevr əsərlər çıxıb. Əslində, bu, normaldır, çünki özündə bu qədər enerji ehtiva edən dağlar yaradıcılığa da təsir etməlidir. Məsələn, Zeytun dağının müqəddəs hadisələrin bir iştirakçısı olmasına klassisizm və romantizm arasında körpü rolunu oynayan Bethoven bir oratoriya, fransız romantik şairi Jerard de Nerval poema, XVII əsr Avropa islahatçı rəssamı Karavacco isə bir rəsm həsr ediblər. Bəli, kimliyindən asılı olmayaraq dağın ruhu yaradıcı insanları həmişə dindirməyi bacarıb. Hər kəs öz düşüncəsi səviyyəsində dağa müraciət edir və müvafiq cavabı alır. Məsələn, dağlar haqqında düşüncələrlə tanış olandan sonra Fərhad və Şirin əfsanəsi fərqli təsir bağışlayır: öz sevgisinə gedən yolda Fərhad Məcnun kimi mənəvi yolu tutmadı, sevginin ilahi qatını tanımadı, əksinə, fiziki gücə üstünlük verdi, dağla üzbəüz durdu, ona üşmən kəsildi, çapdı, incitdi və... məğlub oldu.

Məhəmmədhüseyn Şəhriyar da dağla üzbəüz durub, ancaq o dərəcədə səmimi, o qədər ürəkdən onunla “dərdləşir” ki, Heydərbabanın müdrik, bir az yorğun, bir az nisgilli “ruhu” canlanır qarşımızda:

Heydərbaba, yolum sənnən gəc oldu,

Ömrüm keçdi, gələmmədim, gec oldu,

Heç bilmədim gözəllərin nec oldu,

Bilməz idim döngələr var, dönüm var,

İtginlik var, ayrılıq var, ölüm var.

Bəli, dağlarda nə kəramət varsa, Aşıq Ələsgər demiş:

Yoxsulu, ərbabı, şahı, gədanı,

Tutmaz bir-birindən aralı dağlar.

Nə üçün məhz dağlar? Səmalara daha yaxın olduqlarına görəmi? Həqiqətən də, dağın özünün möhtəşəmliyi insanlarda bir heyrət, heyranlıq yaradır. Ancaq ortaya daha əsaslı çıxır. Axı, “nə Şərqdə, nə Qərbdə olmayan”, insanlara onların “şah damarından da yaxın olan” Yaradan öz seçilmiş bəndəsi ilə ünsiyyət yaratmaq üçün mütləq ən hündür nöqtənimi seçməlidir? Əgər səbəb onların böyüklüyüdürsə, nə üçün okeanlar eyni missiyaya sahib deyillər? Üstəlik, qeyd edək ki, adıçəkilən dağların əksəriyyəti heç də hündürlükləri ilə fərqlənmirlər, hətta bəziləri təpədir. Yaxud dağları dinlərə görə fərqləndirmək, doğrudurmu? Nəzərə alsaq ki, məbədlər dəyişsə də, dağın öz funksiyası dəyişməyib, onda söhbət onun üzərindəki tikilidən və onun hansı dinə xidmət etməsindən gedə bilməz. Deməli, daha vacib məqamlar var.

Dağların quruluşu və funksiyaları haqqında daha rasional və elmi baxımdan təsdiqlənən fikirlərə müqəddəs kitablardan yalnız Qurani Kərimdə rast gəlmək olur. Əvvəla, müqəddəs mətn dağların həqiqətən canlı olduğunu vurğulayır: “Biz onu (məsələnin hökmünü) dərhal Süleymana anlatdıq. Və onların hər birinə hökm və elm verdik. Biz dağları və quşları Davudla birlikdə (Allahı) təqdis edib tərifləsinlər deyə ona ram etdik. Bunları Biz etmişik” (Quran 21/79). Əslində, dağın canlı olmasına insanlar əsrlərdir şahid olurlar. Dağ ona pənah gətirənlərə sığınacaq verir və qucağını mağara şəklində onlara “açır”. Bunun ən qədim nümunəsi yəqin ki, Əshabi Kəhfdir. Başqa bir maraqlı nümunə isə dünyanın ən müxtəlif yerlərində sonsuz qadınların körpə ümidi ilə müqəddəs dağlara üz tutmasıdır. Qəribədir, məkanlar fərqli olsa da, mərasimlər eyni olur - körpə həsrətli gəlinlər mağaranın dar dəhlizindən iməkləyərək kiçik bir hücrəyə keçib orada dua edirlər, bəzi yerlərdə oradan bir daş, yaxud bir ovuc torpaq götürürlər. Körpənin Yaradandan ilk dəfə ruh aldığı ana bətni kimi qadın da sanki dağın bətnindən bir “həyat” parçası alır. Əlbəttə, ilahi payı verən Yaradandır, dağ həmişəki kimi vasitədir: dağ bir Ana kimi ruhların paylanması üçün öz “bətnini açır.”

Allahın Rəhman, mülayim, qoruyan adı ilə yanaşı, həm də Qahir - zalımları qəhr edən, Cabbar - zalımlara əziyyət edən adları var. İlahi həqiqətlərin vasitəçisi olan dağlar da belədir. Pompeyin, Sodomun, Qomorranın acı, dəhşətli taleyini xatırlamaq yetər ki, dağın qəzəbli od püskürməsinin, silkələnib üzərindəki günah dolu insanları yerin altına gömməyinin nəticəsinin nə olduğunu biləsən. Tarixi və arxeoloji araşdırmalara görə, Vezuvi və Sodom dağları insanların başına “kül ələməklə”, atəşli kükürd yağdırmaqla onların həyat işığını söndürüb, yer üzündən silib. Əslində, Yaradanın o miqyasdakı, o böyüklükdə qəzəbini ancaq dağ kimi möhtəşəm, güclü bir varlıq çatdıra bilərdi. Burada təəccüblü bir hal yoxdur: mömin olan, Allahını tanıyan və ona səcdə edən dağlar (Quran 22/18) kafirə, cahilə qarşı heç vaxt mülayim davranmaz.

Qurani Kərimdə dağlar haqqında o da bildirilir ki, dağlar Yerin sabitliyini qoruyan vacib bir elementdir: “Yer onları silkələməsin deyə, orada möhkəm dağlar yaratdıq; onlar rahat gedib çata bilsinlər deyə, orada geniş yollar əmələ gətirdik” (Qurani Kərim 21/31). Deməli, dağların üzərində böyük bir missiya var - Planetin tarazlığını qorumaq. Sözün hər mənasında.

Deyilənlərdən sonra istər-istəməz xalq yaradıcılığında dağla bağlı kəlamlar yada düşür. Nə üçün ağır dərdli adamlara “ürəyi, sinəsi dağlı” deyirlər?! Nə üçün birinə ağır zərbə vuranda “ürəyinə, sinəsinə dağ çəkdim” deyirik?! Nə üçün ömrü boyu unutmayacağımız bir nümunəyə, dərsə “gözdağı” deyirik?! Axı, nə üçün dərddən ah çəkənlərə “ahın dağlara, daşlara” deməklə, onu yüngülləşdirmiş hesab edirik?! Səbəblər çox ola bilər, bəlkə də zəngin Azərbaycan dilinin söz oynatmasıdır, amma biz ümumi kontekstimizdən çıxış edib bir neçə mümkün açıqlama söyləyək.

İfadələrdən belə məlum olur ki, əksər hallarda dağ sözü dərdlə assosiasiya olunur, az qala eyni mənalı söz kimi işlədilir. Biz də izahımızı məhz bu nöqtədən başlayaq. Dərd bir həyat sınağıdır və özündə ağır bir mahiyyət, məna ehtiva edir. Bunu dərk edə bilməyən şəxs üzərinə qaya düşmüş kimi, onun ağırlığı altında əzilir. Dərk edənin dərdi isə sinəsində dağa çevrilir. Belə insan daha təmkinli, daha səbrli, daha müdrik olur. Sinəsinə çəkilmiş “dağ” onu sanki sabitləşdirir, hər xırda sözdən çalxalanmır, həyatın xeyir və şəri arasında tarazlığını daha yaxşı qoruya bilir. Hər insan öz Yaradanına yəqin ki, ən ağır zamanında daha yaxın olur. Məhz belə anlarda hər insan özündən, bütün imkanlarından daha böyük bir Varlığın şahidi olur. Onu da anlayır ki, yalnız Onun dəstəyi olarsa, içindəki böhrandan çıxa bilər. O anda insanın “dağı” onun üçün Olimpdir, Sinadır, Zeytun dağıdır, çünki orada öz Yaradanı ilə üz-üzədir. O anda onun “dağı” dünyanın mərkəzi, ilk elementdir və hər şey onun ətrafında hərlənir.

Dağlar dağımdır mənim,

Qəm ovlağımdır mənim,

Dindirməyin ağlaram

Yaman çağımdır mənim.

Kiminsə “sinəsinə dağ çəkmək” həm də onun “ahını” almağa hazır olmaqdır. Haqsızlığa qarşı dağların qəzəbi, ahı çox ağır olur zatən. Dağlar Yaradanla ən məhrəm, vasitəsiz ünsiyyət məkanıdır. Bəli, kiminsə sinəsinə dağ çəkməklə ona ağır, dağ boyda yük vermiş olurlar, onun əzilməyinə səbəb yaradırlar, amma bu, həm də ona əlavə güc vermək deməkdir. Yetər ki, insan “sinəsindəki dağdan” Yaradanına üz tuta bilsin. Onda vay qarşıdakının halına...

“Gözdağı” hər iki ifadədən fərqli mahiyyətə malikdir. Maraqlıdır, qorxutmaq, unutmayacağı ömürlük dərs vermək, bir şeyi etməkdən çəkindirmək mənası daşıyan bu idiomun dağla nə əlaqəsi?! Söhbət insanın gözlərinin qarşısına məcazi mənada bir sədd - dağ çəkməkdən gedir ki, göz o nəhənglikdə dağdan kənarda heç nə görmək iqtidarında olmasın. Yəni bir var, dağın zirvəzində durub ətrafı bu ucalıqdan seyr edəsən, bir var, bu dağın mağarası vasitəsilə onun düz bağrına girəsən, bir də var bu dağ gözünün düz qabağında bitə və sən altdan yuxarı həsrətlə onun zirvəsinə, ona qalxan yollara baxasan - gözdağından qorxub addım atmayasan.

Xalq deyimləri arasında ilk baxışda ən önəmsizi, əslində isə ən mürəkkəbi, yəqin ki, dərdli ahları dağlara göndərmək, dağları həmdərd, sirdaş, bəlkə də xilaskar görməkdir. Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan öz əmanətini göylərə, yerə və dağlara təklif etdi, ancaq onlar onu daşımaqdan imtina etdilər və insan onu boynuna götürdü (Qurani Kərim 33/72). Belə olan halda, yəni dağların daşıya bilmədiyi bir şeyi insan öz üzərinə götürüb daşıyırsa, bir ah nədir ki, yüngülləşmək üçün onu dağlara göndərir?! Belə güman etmək olar ki, bir ürəyin ağır dərdə tab gətirə bilmədiyinə görə, onu cansız (!) dağa, daşa vermək istəyir. Amma bayatılarımız başqa şey deyir:

Bu el sənin tayandı,

Halım sənə əyandı.

Ah çəkdim, duman qalxdı,

Göydə quşlar dayandı.

Yaxud:

Bu yerdə su dayandı,

Od gəldi, suda yandı.

Dərdimi suya dedim,

Alışdı, su da yandı.

Deməli, həqiqətən də, insanın çəkdiyi yükü başqa bir canlı, cansız çəkə bilməz. Yenə bizim Konekstdən yanaşsaq, belə iddia etmək olar ki, ahını, dərdini dağlara göndərməklə insan onu Yaradanı ilə paylaşmaq, Ona sığınaraq yüngülləşmək istəyir. Axı, Allahın verdiyi əmanəti ancaq Onun öz köməyi ilə daşımaq mümkündür. Axı, dağlar sanki daha üst dünya ilə bilavasitə əlaqə məkanı, ilahi enerjinin ötürücüsüdür. Yəqin buna görədir ki, insanların xəbərsiz qalanda, güman yerinin kəsiləndə “dağları duman alır”, dostun, yarın etibarsızlığı ilə üzləşəndə “güvəndiyi dağlara qar yağır”. Əksinə, könül içdən sevinəndə dağların çiçəkləri açır, bulaqları qaynayır. Qəribədir, söylənən hadisələr nə mistika deyil, nə nağıl, həyatın, təbiətin reallığıdır. Sadəcə, biz insanın daxili dünyası, ilahi aləmlə əlaqəsinin təbiətdəki hadisələrlə paralellərindən cüzi bir hissəsini ön plana çəkdik. Üç kitabın dağ haqqında dediklərinə qısa bir baxış saldıq.

Bəli, dağlar özləri boyda bir sirdir. Hər nə qədər yer üzündə ən hündür nöqtələr dağlara məxsus olsa da, onlar Yer kürəsinin düz mərkəzi ilə əlaqəlidirlər. Yerin qəzəbli, odlu nəfəsi məhz dağlarla üzə çıxır. Dağların sükutunda ilahi kəlam daha aydın eşidilir, sanki zirvələr arasında külək də dil açıb danışır. Bu sükutu pozmaq istəyənə isə dağlar elə öz səsinin əks-sədasını qaytarır. Dağlarla insan arasında bir müqayisə aparmalı olsaq, yəqin onları seçilmiş insanlara - peyğəmbərlərə və yaradıcılığının fəlsəfi qatına yüksələ bilən şəxslərə bənzətmək olardı. Malik olduğu möhtəşəm müdrikliklə yanaşı, təmkini və səbri ilə tarazlıq mücəmməsi olan, öz mənəvi ucalığında durub hər kəsin iç dünyasından xəbər verə bilən, ilahi həqiqətləri bəşəriyyətə çatdıran varlıq!

525-ci qəzet 2018.- 21 aprel.- S.11-12.