Ana dilim: əbədi iftixarım!

(esse)

Ana dili xalqın ruhudur, mənəvi dünyasıdır, psixologiyasıdır. İnsan ən dərin və ən incə hisslərini yalnız anasından öyrəndiyi dil vasitəsi ilə daha dəqiq ifadə edir.

Ana dili minillərin o üzündən şölələnən bir ocaqdır. Əsrlərdən işara-işara gələn közündə, qığılcımında elə bugünkü kimi almaz kəsərli, əvvəlki kimi duru və safdır. Tarixlər boyunca türk dili, oğuz dili və bizim günlərdə isə Azərbaycan dili adlandırdığımız bu möcüzənin gözəlliyindən danışmaqla qurtarmaz.

Ana dilinin özünəməxsus çox qədim bir ifadə mədəniyyəti vardır. Bu mədəniyyət insan yarandığı gündən başlayaraq tədricən, əsrlərlə yol gələrək, inkişaf edərək daha da zənginləşmiş və təkmilləşmişdir. Dil eyni zamanda, şüurla, dünyagörüşü ilə, məzmunla ayrılmaz surətdə bağlıdır.

O, hər şeydən əvvəl, ənənəyə tabedir. Bugünkü ədəbi dilimiz ümumi dil ənənələrimizin ən yaxşı cəhətlərini mənimsəmək, klassiklərimizin dilinə tənqidi yanaşmaq yolu ilə inkişaf etmişdir. Şeir dilimiz Vaqif, Sabir və Səhhət... yolu ilə inkişaf etdiyi kimi, nəsr dilimiz də C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, S.Sani... yolu ilə inkişaf etmişdir.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq çox sürətlə inkişaf edən dilimizi nəzərdən keçirərkən, belə bir həqiqəti etiraf etməli oluruq: bədii dil öz mənşəyi etibarilə zəhmətkeş xalqın dilindən alınsa da, ondan xeyli fərqlənir, çünki yazıçılar danışıq dilindən istifadə edərkən, o zəngin, lakin qeyri-mütəşəkkil xəzinədən bütün təsadüfi, müvəqqəti, keçici və tələffüz etibarilə kobud sözləri atmış, ümumxalq dilinə, ruhuna uyğun olan sözləri saxlamışlar, onu daim daramış, işləmiş və gözəlləşdirmişlər.

Dildə söz əsas meyardır. Sözün yüksək mənada ahəngdarlığını, bədii ifadəsini əldə etmək üçün onu axtarmaq, seçmək, ölçüb-biçmək lazımdır. Azərbaycan ədəbi dili zəngin dillərdən biridir. Xalq dilində hər cür fikri və hissi ifadə etmək dərəcəsinə qədər zərif, incə bir şəklə salmaq mümkündür. Xalq ümumilikdə milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısıdır.

Hər sözün mənası, rəngi, rahiyəsi vardır. Ona görə də sözlərin cümlə içərisindəki yerinə və təsirinə diqqət etməli, həssas olmalı, sözlərin incə xüsusiyyətlərini bir-birinə qarışdırılmamalıdır.

Rəssamlıqda rənglərin, musiqidə səslərin özünəməxsus mənalar olduğu kimi, bədii dildə də sözlərin daxili mənalar aləmi, hikmət vardır. Lakin nədənsə dilin aləmi bizə rənglərin və səslərin aləmindən daha mütəəssir və asan görünür. Halbuki bu belə deyil. Yüksək sənət həmişə sözün daxili aləminə, onun hikmətinə bələd olmağı tələb edir. Biz bunun əksini düşünürüksə, günah özümüzdədir.

Ədəbi dilimizin təmizliyi uğrunda çalışarkən, onu hər cür təsadüfi, dumanlı məna ifadə edən, qaba və bədiiliyindən uzaq olan sözlərdən qorumağa fikir verməliyik. Bəzən belə olur ki, müəyyən bir ictimai təbəqənin, hətta bəlkə küçənin yaratmış olduğu bir söz və ya ifadə, jarqon haradansa gəlib dilə düşür. Bədii dil məsələsi ilə yolundan əlaqədar olaraq yeni söz yaratmaq təşəbbüsləri də müsbət mənada yenilik, xüsusən yaradıcılıq nöqteyi-nəzərdən təqdirəlayiq bir işdir. Dilimizi zənginləşdirmək, əlbəttə, müsbət bir hadisədir.

Dil məsələlərinin müzakirəsi ilə əlaqədar olaraq bəzən yeni sözlər yaratmağın zərurətindən danışırlar. Bir çox hallarda yazıçıların yaratdığı müvəffəqiyyətlə sözlər də ədəbi dilə keçir. Bədii dilimizin təmizliyi uğrunda mübarizənin böyük bir hissəsi ədəbi tənqidin üzərinə düşür. Dilin gözəlləşməsinə kömək edənlərdən biri də redaktor sənətidir. Redaktorlar mütləq dil üslubiyyatına yaxşı bələd olan yazıçılardan olmalıdır.

Yazıçılarımız xalq ədəbiyyatının gözəl nümunələrini həmişə bir nümunə kimi almış, istifadə etmiş, dilin ümumi mədəni köklərindən ayrılmamağına çalışmışlar. Böyük söz ustaları daim xalqın dilinə əsaslanmış və onun inkişafı, yayılması yolunda öz töhfələrini vermişlər.

Hansı millət olursa-olsun onun mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir. Bizim ana dilimiz fonetik, leksik, həm də qrammatik quruluşuna görə zəngin dillərindən biridir. Bu dil musiqililiyi, hər hansı fikri ifadə imkanlarına görə də diqqəti cəlb edir.

Azərbaycan dilində qədim dövrlərdən şifahi, eləcə də yazılı ədəbi nümunələr yaranmışdır. Yaranmış ədəbiyyat xalqımızın zəngin nitq mədəniyyətindən xəbər verir. Hər bir azərbaycanlı bu mədəniyyəti dərindən mənimsəməyə, ana dilindən lazımi səviyyədə istifadə etməyə borcludur. Öz dilini yaxşı bilməyən adamı yüksək mədəniyyətli adam hesab etmək olmaz. Öz dilini yaxşı bilməyən millət isə tədricən müəyyən zaman müddətində digər mədəni millətlər arasında əriyib gedər.

Ana dilim, səni Allahların, göydən gələn, işıqdan doğulan adamların müqəddəs dili, ərənlərin qəhrəman dili, nəhayət dünyanı dolaşan mühacirlərin didərgin dili adlandırıblar! Şaman dualarında təbiətin, yerin, göyün səsisən! Qayaların üstündə qaya kimi sərt bir millətin andısan! Dədə Qorqud boylarında bağlarımızın gül-çiçək dənizi kimi min rənglisən! Nəsiminin harayında üsyansan, Füzulinin ən böyük qəm yüküsən! Bölünməyən torpağım, əyilməyən bayrağım, ləkə götürməyən adımsan, Ana dilim!..

Qədim, ulu daşlarda, kitabələrdə bugünkü azərbaycanlıların soykökündə dayanan uluların ruhu, qəhrəmanlığı, faciəsi, göz yaşı, taleyi dilə gəlir. Sən araya körpü salırsan, saf, qüdrətli özülün üzərində yüksəlirsən, Ana dilim!

İftixarım, varlığım, mövcudluğumsan, ey Ana dilim!

Rövşən YERFİ

525-ci qəzet.- 2018.- 3 avqust.- S.8.